شیخ محمد، مرید و خلیفه ممتاز خواجه نظام الدین اولیا (متوفی ۷۲۵) و عارف معروف سلسله چشتی . در هانْسی (در اتراپرادش کنونی ) در ۶۵۴ به دنیا آمد. کتاب قدوری را نزد عمویش خواند و کتاب نافع را از بر کرد و فقه و تفسیر و حدیث را فرا گرفت (صباح الدین عبدالرحمان ، ص ۲۷۹). برادر بزرگش ، شیخ منتخب الدین (متوفی ۶۵۹) ملقب به زر زرین زربخش ، خلیفه شیخ فریدالدین گنج شکر (متوفی ۶۶۴) بود و به حکم او برای ارشاد خلق به دیوگیر رفته بود (سرور لاهوری ، ص ۳۲۰).
برهان الدین غریب در زهد و تقوی و کثرت بُکا در میان مریدان خواجه نظام الدین اولیا مقام خاصی داشت (میرخورد، ص ۲۸۸) و به سماع هم علاقه فراوان پیدا کرده بود. در وجد و سماع راه و رسم ویژه ای داشت ، ازاینرو پیروانش ، که از مریدان خواجه نظام الدین بودند، برهانی خوانده می شدند.
خلفا و مریدان خواجه نظام الدین ، و فضلای آن دوره و شاعرانی مانند امیرخسرو دهلوی (متوفی ۷۲۵) و امیرحسن علای سجزی دهلوی ، با او محشور و مأنوس بودند (همان ، ص ۲۸۸ـ۲۸۹). شیخ نصیرالدین محمود چراغ دهلی (متوفی ۷۵۷)، خلیفه ارشد خواجه نظام الدین اولیا، هنگام تحصیل در دهلی ، در منزل شیخ برهان الدین اقامت داشت (همان ، ص ۲۸۹).
برهان الدین غریب که مسئول آشپزخانه خانقاه خواجه نظام الدین اولیا بود (فاروقی ، ص ۱۷۲) به سبب علاقه و احترام به مرشد خود، تا هنگام مرگ هیچگاه به غیاث پور، محل خانقاه مرشدش ، پشت نکرد (میرخورد، ص ۲۸۸). با اینهمه یک بار میان آن دو، رنجشی پدید آمد که در پی آن ، او را از خانقاه بیرون کردند.
امّا پس از مدت کوتاهی به توصیه امیر خسرو دهلوی ، خواجه نظام الدین اولیا وی را بخشید و به او اجازه تجدید بیعت داد (همان ، ص ۲۸۹ـ۲۹۱). خواجه نظام الدین ، به اصرار مریدان و خلفای خود، او را خلیفه خویش کرد (همان ، ص ۲۹۱ـ۲۹۲). برهان الدین پس از مرگ مرشدش ، از مردم بیعت می گرفت . او به دیوگیر (در هند جنوبی ) رفت ولی طولی نکشید که در خلدآباد (در ایالت مهاراشترا) به سال ۷۳۰ درگذشت (فاروقی ، ص ۸۷) و همانجا دفن شد (میرخورد، ص ۲۹۲؛ عبدالحق دهلوی ، ص ۹۴).
به گفته صاحب شجره چشتیه ، وفات وی در ۷۴۱ بوده است (سرور لاهوری ، ص ۳۴۸). او اولین عارف چشتی است که به دکن رفت و در آنجا طریقت چشتیه را رواج داد (نظامی ، ص ۲۶۰). خانقاهش در دکن مرجع خلایق بود. پادشاهان دکن هم به او معتقد بودند. او از طرف علاءالدین حسن بهمنی (حک : ۷۴۸ـ۷۵۹) که بعدها به دست شیخ زین الدین ، خلیفه معروف او، بیعت کرد (همانجا) ده من نقره و پنج من طلا برای ثواب میان نیازمندان توزیع کرد (فرشته ، ج ۲، ص ۲۷۷). شهر برهانپور، در ایالت مادیاپرادش ، به نام او آباد شده است (عبدالحق دهلوی ، همانجا).
خواجه حمّادبن عماد کاشانی ، سخنان او را به نام احسن الاقوال (نظامی ، ص ۲۰۶) گردآورده که متضمّن برخی رویدادهای زندگی شیخ فریدالدین گنج شکر و خواجه نظام الدین اولیاست که در آثار دیگر نیامده است (فاروقی ، ص ۹۹). علاوه بر این ، مجدالدین برادر خواجه حمّاد کاشانی ، سخنان و کرامات شیخ برهان الدین را در دو کتاب دیگر، به نامهای غرائب الکرامات و بقیه الغرائب (همان ، ص ۸۶) نقل کرده و خواجه رکن الدین دبیر نیز سخنان او را در نفائس الانفاس گرد آورده است . همچنین یکی از مریدان شیخ زین الدین شیرازی از خلفای شیخ برهان الدین به نام شیخ حسین سخنان وی را در کتابی گرد آورده و هدایت القلوب نامیده است (سرور لاهوری ، همانجا).
گفتنی است که برهان الدین غریب ظاهراً همان برهان الدین ساوی است که مؤلف نزهه الخواطر (حسنی ، ج ۲، ص ۱۵) او را در زمره مشایخ قرن هشتم آورده است .
منابع :
(۱) عبدالحی حسنی ، نزهه الخواطر و بهجه المسامع و النواظر ، حیدرآباد دکن ۱۳۸۲ـ۱۴۱۰/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۹؛
(۲) غلام سرور لاهوری ، خزینه الاصفیا ، کانپور ( بی تا. ) ؛
(۳) صباح الدین عبدالرحمان ، بزم صوفیه ، اعظم گره ؛
(۴) عبدالحق بن سیف الدین عبدالحق دهلوی ، اخبارالاخیار فی اسرار الابرار ، دهلی ( بی تا. ) ؛
(۵) نثار احمد فاروقی ، نقد ملفوظات ، دهلی ۱۹۸۹؛
(۶) محمد قاسم بن غلامعلی فرشته ، تاریخ فرشته ، ج ۲، نولکشور ۱۲۸۱؛
(۷) محمدبن مبارک میرخورد، سیرالاولیاء ، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸؛
(۸) خلیق احمد نظامی ، تاریخ مشایخ چشت ، دهلی .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۳
