اصلاحگر مذهبیِ شبه قاره در قرن سیزدهم که با انگلیسیها و سیکها مبارزه می کرد. در ۶ صفر ۱۲۰۱ در رای بریلی ، از توابع ایالت اوتار پرادش هندوستان ، متولد شد. نسبش با ۳۶ واسطه به حضرت علی علیه السلام می رسد. آموزش ابتدایی را در خانه گذراند و سپس به دهلی رفت و نزد شاه عبدالعزیر دهلوی * و شاه عبدالقادر دهلوی * درس خواند و در ۱۲۲۲ از اولی اخذ طریقت کرد و در ۱۲۲۳ به رای بریلی بازگشت .
بازگرداندن حکومت اسلامی و اجرای نظام شریعت در هند، هدف اصلی او بود. برای تحقّق این هدف ، نخست درصدد کسب حمایت نظامی از نوابان مستقل ایالتهای هند بر آمد، اما چون موفق نشد، در ۱۲۳۳ به دهلی رفت و به فکر اصلاح عقاید دینی مسلمانان و نهضت جهاد افتاد. مولانا شاه اسماعیل دهلوی و مولانا عبدالحّی دهلوی دستیار او بودند. حدود دو سال ، به شهرهای مختلف هند سفر کرد و برای اصلاح عقاید دینی و جنبش جهاد زمینه را فراهم ساخت . مریدانش آموزشهای جنگی دیدند؛ و چون اشراف مسلمان هند عقد بیوه زنان را ننگ می دانستند، بریلوی به عنوان نمونه اصلاح عقاید، بیوه زنی را برای خود عقد کرد.
قدرت جنبش اصلاحی بریلوی موقعی ظاهر شد که برخی از علمای هند فتوی دادند که چون فرنگیان بر دریاها مسلط شده اند و مسلمانان هند برای زیارت مکّه ناچارند از راه دریا به حجاز سفر کنند و سفر دریایی برای آنان خالی از خطر نیست ، بنابر این تکلیف حج از آنان ساقط است . شاه عبدالعزیز دهلوی و مولانا اسماعیل دهلوی و مولانا عبدالحّی دهلوی این فتوی را از نظر فقهی مردود دانستند و خود بریلوی همراه ۷۵۳ تن دیگر سوار کشتی شد و آنان را با هزینه شخصی به سفر حج برد (۱۲۳۷). پس از بازگشت ، به سازمان دادن جنبش جهاد پرداخت .
هدف اصلی این جنبش ، احیای حکومت اسلامی و ریشه کن کردن تسلّط نصاری ‘ و مشرکان بود. وی پس از مقدمات لازم با مشورت دستیاران خود تصمیم گرفت که منطقه مسلمان نشین در شمال غربی هند را مرکز خود قرار دهد؛ زیرا بر اثر حمله های سیکها، آزادی مسلمانان آنجا تهدید می شد. بریلوی امیدوار بود که حکومتهای اسلامی در آن منطقه ، نظیر حکومت افغانستان ، در جریان عملیات نظامی متعرض وی نباشند و همچنین حکومتهای اسلامی سند و بهاولپور در مخالفت با پنجاب او را یاری دهند.
بریلوی در هفتم جمادی الا´خره ۱۲۴۱ از رای بریلی به قصد پیشاور حرکت کرد و در راه ، علاوه بر توده مسلمانان ، حاکمان منطقه را نیز به جهاد فراخواند. حکومت سیکها با شنیدن خبر عزم جهاد بریلوی ، بُدسِنگ را با ده هزار سرباز به اَکوره (در ایالت سرحد پاکستان ) اعزام کرد. در ۲۰ جمادی الاولی ۱۲۴۲ نهصد تن از مجاهدان بریلوی به لشکر سیکها شبیخون زدند. در این عملیات ، هفتصد تن سیک مقتول و ۳۶ تن مجاهد شهید شدند. لشکر سیکها عقب نشست و در شَیْدو مستقر شد.
پیروزی اکوره مسلمانان را امیدوار کرد. در ۱۲ جمادی الا´خره ۱۲۴۲ اجتماع با شکوهی در هند برگزار شد که در آن علما و خانانِ ایالت سرحد با بریلوی بیعت جهاد کردند؛ سرداران قبیله دُرّانی پیشاور، یارمحمد و سلطان محمد، نیز قول همراهی دادند. به کوشش بریلوی ، لشکری تقریباً صد هزار نفری از مجاهدان تشکیل شد. سیکها مخفیانه برای یارمحمد پیامهای تهدیدآمیز فرستادند و او را با خود متحد کردند. یار محمد شب قبل از جنگ ، بریلوی را مسموم کرد. نزدیک بود سیکها در جنگ شکست بخورند، اما یار محمد و برادرانش ، طبق سازش مخفیانه ، از میدان جنگ گریختند و بدین ترتیب مجاهدان شکست خوردند.
سپس بریلوی پنجتار را مرکز قرار داد. در شعبان ۱۲۴۴، ۵۰۰ ، ۲ تن از علما و خوانین برای اجرای نظام شریعت با او بیعت کردند. بریلوی در نظر داشت نظام شرع را در ایالت سرحد جاری کند و خاص و عام در این نظام متحد و به جماعت واحدی مبدّل شوند. او عملیات جهاد را آغاز و هُند و مناطق شرقی اُمْب و مَردان و پیشاور را فتح کرد و برای حمله به پنجاب دست به تدارکات زد. سیکها به قدری مرعوب شدند که به بریلوی پیشنهاد کردند تمام منطقه ماورای اَتک را با مصالحه به او واگذار کنند. بریلوی این پیشنهاد را نپذیرفت ، چون هدف او احیای حکومت اسلامی و اجرای نظام شرعی در هند بود نه گرفتن منطقه .
در زمستان ۱۲۴۶، سلطان محمد درّانی ، با عهد شکنی و توطئه ، دویست تن از مجاهدان را، که در روستاهای مختلف پراکنده بودند، غافلگیر و شهید کرد. بریلوی ، در نتیجه تخلفات و مداخله های مداوم سرداران درّانی و بعضی از خوانین ، صلاح دید که مرکز خود را ترک کند و به کشمیر، که مسلمانان آنجا از او دعوت کرده بودند، برود. او در غازی بهوگرمنگ ، گونش و بالاکوت مراکز جهاد ایجاد کرد و به مظفرآباد رسید. سپس برای جنگ نهایی با سیکها آماده شد و بدین منظور مدتی نیز در بالاکوت مستقر شد. در ۲۴ ذی القعده ۱۲۴۶ جنگ خونینی میان سیکها و مجاهدان در گرفت . بسیاری از سیکها کشته شدند و حدود سیصد تن از مجاهدان ، از جمله بریلوی و شاه اسماعیل دهلوی شهید شدند و بقیه لشکریان بریلوی ، میدان را ترک کردند. قبر بریلوی نزدیک گَرهی حبیب اللّه در راه مانسهره به مظفرآباد است .
آثار او عبارت است از:
۱) تنبیه الغافلین (به فارسی ، در اصلاح عقاید، چاپ دهلی ۱۲۸۵)؛
۲) رساله نماز (به فارسی )؛
۳) رساله در نکاح بیوگان (به فارسی )؛
۴) صراط مستقیم (به فارسی )؛
۵) ملهمات احمدیه فی الطریق المحمدیه (درباره نهضت اصلاحی او، چاپ آگره ۱۲۹۹).
منابع :
(۱) محمدجعفر تهانیسری ، تواریخ عجیبه ، یا، سوانح احمدی ، دهلی ۱۸۹۱؛
(۲) رحمان علی ، تذکره علمای هند ، لکهنو ۱۹۱۴، ص ۸۱ ـ ۸۲ ؛
(۳) سید احمد خان ، آثار الصنادید ، دهلی ۱۸۴۷، باب ۴، ص ۲۶ به بعد، ۵۵ ؛
(۴) صدیق حسن خان ، تقصار جیود الاحرار ، بهوپال ۱۲۹۸؛
(۵) محمد علی ، مخزن احمدی ، چاپ سنگی آگره ۱۲۹۹؛
(۶) غلام رسول مهر، سیّداحمد شهید، لاهور ۱۹۵۵؛
(۷) ابوالحسن علی ندوی ، سیرت سیّد احمد شهید ، لکنهو ۱۹۳۹؛
(۸) جعفر علی نقوی ، تاریخ احمدی ، نسخه خطی کتابخانه تونک ؛
(۹) وقائع احمدی ، یا، تاریخ کبیر ، نسخه خطی .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۳
