زین الدین علی بن عبدالجلیل ، محدث و متکلم شیعی سده ششم . از سرگذشت او آگاهی اندکی در دست است . نخستین گزارش درباره بیاضی ، که ظاهراً تنها مأخذ سایر سرگذشت نویسان نیز بوده ، از آنِ شاگرد وی منتجب الدین * رازی است . ظاهراً موطن بیاضی ری نبوده ، ولی حوزه درس و تحقیق او در آنجا بوده است (منتجب الدین رازی ، ص ۷۹) و به همین دلیل ، عده ای او را زین الدین رازی خوانده اند (مجلسی ، ج ۱۰۴، ص ۱۲۳).
بیاضی دارای کلامی مؤثر و در فن مناظره چیره دست و در پرهیزگاری معروف بوده است (آقابزرگ طهرانی ، ص ۱۹۳؛ حرعاملی ، ج ۲، ص ۱۹۱). اهمیت بیاضی ، در تاریخ اندیشه های کلامی مذهب شیعه ، به این است که آثار کلامی وی به دوره ناشناخته تطور کلام شیعی از شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰) تا خواجه نصیرالدین طوسی (متوفی ۶۷۲) تعلق دارد، و بدون دستیابی به آثار کلامی دانشمندان این دوره ، تبیین تحول تاریخی کلام شیعه میسور نیست .
به گزارش علامه حلی ، مسعودبن محمدبن ابی الفضل رازی عملِ لیله الرغائب (اولین شب جمعه ماه رجب ) را در ۵۴۴ از بیاضی نقل کرده است (مجلسی ، همانجا).
بیاضی در علم کلام سه کتاب داشته که از هیچیک نشانی در دست نیست :
الاعتصام فی علم الکلام ،
الحدود ،
مسائل فی المعدوم والاحوال (آقابزرگ طهرانی ، همانجا).
عنوان کتاب اخیر نشان می دهد که بیاضی در آن نظریه ابوهاشم جبائی * درباره شیئیت معدوم و احوال را بحث و نقد کرده است .
منابع :
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، طبقات اعلام الشیعه : الثقات العیون فی سادس القرون ، چاپ علی نقی منزوی ، بیروت ۱۳۹۲/۱۹۷۲؛
(۲) محمدبن حسن حرعاملی ، امل الا´مل ، چاپ احمد حسینی ، ج ۲، قم ۱۳۶۲ ش ؛
(۳) محمدباقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۴) علی بن عبیدالله منتجب الدین رازی ، الفهرست ، چاپ جلال الدین محدث ارموی ، قم ۱۳۶۶ ش .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۵