حَریزبن عثمان‌بن جبر رَحَبىِ مشرقى ، محدّث و راوى حدیث در قرن دوم. کنیه او ابوعون یا ابوعثمان بود (خطیب بغدادى، ج ۹، ص ۱۸۲؛ ذهبى، ۱۴۲۴، ج ۴، ص ۳۲۸). او به سبب انتساب به بنى رَحَبه، از قبیله حِمْیر، به رَحَبى شهرت یافت و به حِمصى نیز مشهور بود (سمعانى، ج ۳، ص ۴۹ـ۵۰؛ ابن‌حجر عسقلانى، ج ۲، ص ۲۱۹).
حریز، که از تابعین متأخر محسوب می‌شود (رجوع کنید به خطیب بغدادى، همانجا؛ ذهبى، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۷، ص ۸۰)، در سال ۸۰ در شهر حِمصْ، در سوریه فعلى، زاده شد (ابن‌جبّان، ج ۱، ص ۲۶۸؛ خطیب بغدادى، ج ۹، ص ۱۸۹). از جزئیات زندگى او اطلاع دقیقى موجود نیست.
احمدبن حنبل (متوفى ۲۴۱) تأیید کرده که حریز به قَدَریان و معتزله گرایش نداشته است (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۹، ص ۱۸۸). حریزالمشرقى به مصر و مکه و بغداد سفر کرد و محدّثان عراقى در بغداد از وى حدیث شنیدند. احتمالا وى در سفرى به بغداد، با مهدى عباسى (حک : ۱۵۸ـ۱۶۹) ملاقات کرده بود (رجوع کنید به همان، ج ۹، ص ۱۸۳).
حریز از افرادى مانند عبداللّه‌بن بُسر مازنى (آخرین صحابى درگذشته در شام، متوفى ۸۸) و راشدبن سعد (متوفى ۱۱۳) حدیث شنید (ابن ابی‌حاتم، ج ۳، ص ۲۸۹؛ خطیب بغدادى، ج ۹، ص ۱۸۲؛ براى فهرست کسانى که حریز از آنها حدیث شنیده رجوع کنید به مزّى، ج ۵، ص ۵۶۹ـ۵۷۰).
کسانى نیز از حریز حدیث نقل کرده‌اند،
از جمله:
اسماعیل‌بن عیاش،
مُعاذبن مُعاذ،
بَقیهبن الولید
و علی‌بن عیاش (ابن ابی‌حاتم، همانجا؛ براى فهرست راویان از حریز رجوع کنید به خطیب بغدادى، همانجا؛ مزّى، ج ۵، ص ۵۷۰ـ۵۷۱).
درباره وثاقت یا ضعف وى،
با توجه به نظر حریز درباره على علیه‌السلام، آراى مختلفى بیان شده است. احمدبن حنبل و یحیی‌بن مَعین (متوفى ۲۳۳) او را توثیق کرده‌اند (رجوع کنید به ابن‌شاهین، ص ۱۱۲؛ خطیب بغدادى، ج ۹، ص ۱۸۳، ۱۸۷ـ ۱۸۸؛ ابن‌عساکر، ج ۱۲، ص ۳۴۵). گزارشهایى نیز درباره ثقه نبودن وى وجود دارد (رجوع کنید به عُقیلى، سفر۱، ص ۳۲۲؛ ابن‌حجر عسقلانى، ج ۲، ص ۲۲۱). برخى نیز، به‌رغم عقیده حریز به نصب (اظهار دشمنى با على علیه‌السلام)، از ثقه بودن او سخن گفته‌اند (رجوع کنید به مزّى، ج ۵، ص ۵۷۲، ۵۷۴).
در روایاتى گفته شده که حریز از ناصبیان و دشمنان حضرت على علیه‌السلام بوده و بر منبر، آن حضرت را طعن می‌کرده است (ابوزرعه دمشقى، ج ۱، ص ۱۵۴؛ خطیب بغدادى، ج ۹، ص ۱۸۵).
برخى براى توجیه ناصبى بودن حریز، چنین گفته‌اند که وى حضرت على را طعن نمی‌کرده ولى چون اجدادش در صفّین به دست على علیه‌السلام کشته شده بودند، محبت او را در دل نداشته و از خود حریز نقل شده که هرگز على را سبّ نکرده است (رجوع کنید به یحیی‌بن معین، ج ۲، ص ۳۶۵؛ عجلى، ص ۱۱۲؛ خطیب بغدادى، همانجا).
برخى نیز گفته‌اند که او در اواخر عمر از این کار توبه کرد (رجوع کنید به صفدى، ج ۱۱، ص ۳۴۷؛ ابن‌حجر عسقلانى، ج ۲، ص ۲۲۲). علی‌بن عیاش حمصى، احادیث منقول از حریز را بر خود او عرضه کرد و حریز از کثرت آنها، که بالغ بر دویست حدیث بود، شگفت‌زده شد (خطیب بغدادى، ج ۹، ص ۱۸۳؛ مزّى، ج ۵، ص ۵۷۲)، اما به نظر احمدبن حنبل، احادیث مروى از حریز در حدود سیصد حدیثِ صحیح بوده است (رجوع کنید به ابن‌عدى، ج ۲، ص ۴۵۱؛ مزّى، همانجا). حریز در سال ۱۶۳ درگذشت (ابن‌عدى، همانجا؛ خطیب بغدادى، ج ۹، ص ۱۸۸ـ۱۸۹).
منابع :
(۱) ابن‌ابی‌حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت (بی‌تا.)؛
(۲) ابن‌حِبّان، کتاب المجروحین من المحدثین و الضعفاء و المتروکین، چاپ محمود ابراهیم زاید، حلب ۱۳۹۵ـ۱۳۹۶/ ۱۹۷۵ـ۱۹۷۶؛
(۳) ابن‌حجر عسقلانى، کتاب تهذیب التهذیب، چاپ صدقى جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛
(۴) ابن‌شاهین، تاریخ أسماءالثقات، چاپ عبدالمعطى امین قلعجى، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶؛
(۵) ابن‌عدى، الکامل فى ضعفاءالرجال، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸؛
(۶) ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ على شیرى، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱؛
(۷) ابوزرعه دمشقى، تاریخ أبى زرعهالدمشقى، چاپ شکراللّه قوجانى، (دمشق، بی‌تا.)؛
(۸) خطیب بغدادى؛
(۹) محمدبن احمد ذهبى، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳؛
(۱۰) همو، سیراعلام النبلاء، چاپ شعیب أرنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸؛
(۱۱) سمعانى؛
(۱۲) صفدى؛
(۱۳) احمدبن عبداللّه عجلى، تاریخ الثّقات، بترتیب علی‌بن أبى بکر هیثمى و تضمینات ابن‌حجر عسقلانى، چاپ عبدالمعطى قلعجى، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۴؛
(۱۴) محمدبن عمرو عُقیلى، کتاب الضعفاء الکبیر، چاپ عبدالمعطى امین قلعجى، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛
(۱۵) یوسف‌بن عبدالرحمان مزّى، تهذیب الکمال فى اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت۱۴۲۲/۲۰۰۲؛
(۱۶) یحیی‌بن‌معین، تاریخ یحیی‌بن‌معین، روایه عباس‌بن محمدبن حاتم دورى، چاپ عبداللّه احمد حسن، بیروت (بی‌تا.).
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۳
