حَبَّه بن جُوَین عُرَنى ، کنیه‌اش ابوقُدامه، از اصحاب حضرت على علیه‌السلام. وى به عُرَینه (تیره‌اى از قبیله بَجیله) منسوب، و ازاین‌رو به عُرَنى و بَجَلى مشهور است (رجوع کنید به ابن‌سعد، ج ۶، ص ۱۷۷؛ ابن‌ابی‌حاتم، ج ۳، ص ۲۵۳؛ سمعانى، ج ۴، ص ۱۸۲؛ براى نسب کامل او رجوع کنید به مِزّى، ج ۵، ص ۳۵۱). نام پدرش را، به اختلاف، جویه (رامهرمزى، ص ۲۷۷)، حویه (طوسى، ۱۴۱۵، ص۶۰) و جویر (همان، ص ۹۴، پانویس ۱) ذکر کرده‌اند که احتمالا همگى تصحیف جوین است. وى اهل کوفه بوده و کوفى نیز لقب گرفته است (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۹، ص ۱۹۷). گفته شده حبّه پیامبر را دیده (طبرانى، ۱۴۰۴، ج ۴، ص ۸) و به همین سبب در زمره صحابه یاد شده (رجوع کنید به ابن‌اثیر، ج ۱، ص ۳۶۷)؛ اما بنابر مشهور او تابعى بوده است (رجوع کنید به عجلى، ج ۱، ص ۲۸۱؛ خطیب بغدادى، همانجا؛ ذهبى، ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، ج ۱، ص ۴۵۰).
حبّه عرنى از شیعیان و یاران خاص على علیه‌السلام بوده است (رجوع کنید به برقى، ص ۶؛ طوسى، ۱۴۱۵، ص۶۰؛ ذهبى، ۱۴۲۴، ج ۲، ص ۸۰۷). یعقوبى (ج ۲، ص ۲۱۴) نام او را در زمره اصحاب دانشمند آن حضرت آورده است. طوسى (۱۴۱۵، ص ۹۴) نام وى را در شمار اصحاب امام حسن علیه‌السلام نیز درج کرده است. حبّه عرنى در ماجراى قتل عثمان از کسانى بود که در مدینه حضور داشت و از نخستین بیعت‌کنندگان با امام على بود (مفید، ص ۱۰۹). وى که در جنگ جمل در کنار امام بوده، ماجراى این جنگ را روایت کرده است (رجوع کنید به همان، ص ۳۸۲؛ نیز رجوع کنید به نصربن مزاحم، ص ۱۴۳). حبّه در دوران حیات حذیفهبن یمان* (متوفى ۳۶) به مدائن رفت و از او روایتِ راجع به شهادت عمار یاسر را شنید (طبرى، ج ۵، ص ۳۸ـ۳۹). حبه در جنگ صفّین نیز همراه حضرت على (رجوع کنید به کوفى، ج ۱، ص۱۴۴) و خود شاهد شهادت عمار در صفّین بود و صدق گفتار حذیفه را تأیید کرد (طبرى، ج ۵، ص ۳۹). پس از آن همراه با على علیه‌السلام در جنگ نهروان شرکت کرد (خطیب بغدادى؛ ذهبى، ۱۴۲۴، همانجاها).
برخى روایات منقول از حبّه عرنى، محل بحث و مناقشه شیعیان و اهل سنّت بوده، از جمله از حبّه نقل شده است که در جنگ صفّین هشتاد نفر از اهل بدر در کنار على علیه‌السلام می‌جنگیدند (ذهبى، ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، همانجا؛ براى نقل این روایت از کسان دیگر رجوع کنید به ابن‌اعثم کوفى، ج ۲، ص ۵۴۴؛ حاکم نیشابورى، ج ۳، ص ۱۰۴)، که ذهبى (۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، همانجا) آن را محال دانسته و ابن‌حجر عسقلانى (ج ۲، ص ۱۴۱) همین روایت را عامل ضعف وى شمرده است. حبّه همچنین از راویان حدیث غدیر است (رجوع کنید به دارقطنى، ج ۳، ص ۲۲۵ـ۲۲۶؛ ابن‌اثیر، همانجا؛ امینى، ج ۱، ص ۶۴)؛ اما برخى در صحت این روایت تردید کرده‌اند، زیرا در بخش پایانى روایت به نقل از حبّه آمده که او در روز غدیر مشرک بوده است، در حالى که پیامبر یک سال قبل از حجه الوداع، حج گزاردن مشرکان به همراه مسلمانان را ممنوع کرده بود (رجوع کنید به ابن‌اثیر، ج ۱، ص ۳۶۷ـ۳۶۸؛ ابن‌حجر عسقلانى، ج ۲، ص۱۴۰). شوشترى (ج ۳، ص ۷۶) این احتمال را مطرح کرده که او نه در موسم حج، بلکه در میانه راه به کاروان ملحق شده و در غدیر حضور یافته است. از معروف‌ترین روایات حبّه از حضرت على علیه‌السلام، روایتى است که حضرت خود را اولین مسلمان و نمازگزار به همراه رسول خدا برشمرده است (رجوع کنید به ابن‌سعد، ج ۳، ص ۲۱؛ ابن‌ابی‌شیبه، ج ۸، ص ۴۳؛ بلاذرى، ج ۲، ص ۸۶؛ کوفى، ج ۱، ص ۲۶۹، ۲۸۱؛ نسائى، ج ۵، ص ۱۰۵؛ ابن‌شهر آشوب، ج ۱، ص ۲۹۱، ۲۹۷ـ ۲۹۹؛ براى فهرستى از روایات وى از على علیه‌السلام در منابع اهل سنّت رجوع کنید به یوسف ازبک، ج ۲، ص ۴۹۳ـ۵۱۰؛و در منابع شیعى رجوع کنید به کلینى، ج ۲، ص ۴۴۳، ج ۳، ص ۲۴۳؛ابن‌بابویه، ج ۱، ص ۸۳؛طوسى، ۱۳۶۴ش، ج ۳، ص ۲۵۳ـ۲۵۴، ج ۶، ص ۱۷۵، ج ۱۰، ص ۹۵).
حبّه عرنى از امام على علیه‌السلام، عبداللّه‌بن مسعود، حذیفه بن یمان و عمار یاسر روایت کرده است. از او نیز سلمه بن کهیل، ابوالمقدام ثابت‌بن هرمز، مسلم مُلائى و دیگران روایت کرده‌اند (رجوع کنید به ابن‌سعد، ج ۶، ص ۱۷۷؛بخارى، ج ۲، قسم ۱، ص ۹۳؛ابن‌ابی‌حاتم، همانجا؛ابن‌حِبّان، ج ۴، ص ۱۸۲؛خطیب بغدادى، همانجا).
اغلب رجالیان اهل‌سنّت او را تضعیف کرده‌اند (رجوع کنید به ابن‌سعد؛بخارى؛ابن‌ابی‌حاتم، همانجاها؛عقیلى، سفر۱، ص ۲۹۵ـ ۲۹۶؛ابن‌عدى، ج ۲، ص ۴۲۹). ذهبى (۱۹۶۳ـ ۱۹۶۴، همانجا) او را به جهت برتر دانستن على علیه‌السلام بر دو خلیفه نخست، شیعه غالى دانسته است (درباره مراد او از این اصطلاح رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۶). ابن‌حِبّان هم، با اینکه نام حبّه را در کتاب الثقات خود (همانجا) آورده، او را ضعیف دانسته است. برخى نیز او را وسط دانسته یا توثیق کرده‌اند (رجوع کنید به عجلى، همانجا؛طبرانى، ۱۴۰۳، ص۷۸؛نیز رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج۹، ص۱۹۹ـ ۲۰۰؛ابن‌حجر عسقلانى، ج ۲، ص ۱۴۱). ابن‌عدى (ج ۲، ص۴۳۰) گفته که در روایت حبّه به‌ندرت حدیث منکرى دیده و با اینکه در ضعف او اجماع شده ولى روایاتش کتابت می‌شده است. از رجالیان شیعه، ابن‌داوود حلّى (ص ۶۹) به نقل از رجال شیخ طوسى و کشى، او را ممدوح دانسته است، هر چند در رجال کشی‌از وى ذکری‌نیست (رجوع کنید به خوئى، ج۴، ص۲۱۴).
رحلت
حبّه عرنى در سال ۷۶، در دوره خلافت عبدالملک‌بن مروان و هم‌زمان با ورود حجّاج به عراق، درگذشت (رجوع کنید به ابن‌سعد، همانجا؛خطیب بغدادى، ج ۹، ص ۱۹۹، ۲۰۱، قس، ج ۹، ص :۲۰۱ ۷۵). مسجدى به‌نام وى معروف بوده است (رجوع کنید به ابن‌عساکر، ج۴۲، ص۳۵۹؛ذهبى، ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، ج۱، ص۴۸۴).
منابع :
(۱) ابن‌ابی‌حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت (بی‌تا.)؛
(۲) ابن ابی‌شیبه، المصنَّف فى الاحادیث و الآثار، چاپ سعید محمد لحّام، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹؛
(۳) ابن‌اثیر، اسدالغابه فى معرفه الصحابه، قاهره ۱۲۸۰ـ۱۲۸۶، چاپ افست بیروت (بی‌تا.)؛
(۴) ابن‌اعثم کوفى، کتاب الفتوح، چاپ على شیرى، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛
(۵) ابن‌بابویه، علل‌الشرایع، نجف ۱۳۸۶/ ۱۹۶۶؛
(۶) چاپ افست قم (بی‌تا.)؛
(۷) ابن‌حِبّان، کتاب الثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت (بی‌تا.)؛
(۸) ابن‌حجر عسقلانى، الاصابه فى تمییز الصحابه، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی‌محمد معوض، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛
(۹) ابن‌داوود حلّى، کتاب الرجال، چاپ محمدصادق آل‌بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم (بی‌تا.)؛
(۱۰) ابن‌سعد (بیروت)؛
(۱۱) ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، نجف ۱۹۵۶؛
(۱۲) ابن‌عدى، الکامل فى ضعفاءالرجال، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸؛
(۱۳) ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ على شیرى، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۰؛
(۱۴) عبدالحسین امینى، الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، قم ۱۴۱۶ـ۱۴۲۲/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۲؛
(۱۵) محمدبن اسماعیل بخارى، کتاب التاریخ‌الکبیر، دیار بکر: المکتبه الاسلامیه، (بی‌تا.)؛
(۱۶) احمدبن محمد برقى، کتاب الرجال، تهران ۱۳۸۳؛
(۱۷) احمدبن یحیى بلاذرى، انساب الاشراف، چاپ محمود فردوس‌العظم، دمشق ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰؛
(۱۸) محمدبن عبداللّه حاکم نیشابورى، المستدرک على الصحیحین، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلى، بیروت ۱۴۰۶؛
(۱۹) خطیب بغدادى؛
(۲۰) ابوالقاسم خوئى، معجم رجال الحدیث، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم (بی‌تا.)؛
(۲۱) علی‌بن عمر دارقطنى، العلل الوارده فى الاحادیث النبویه، ریاض ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛
(۲۲) محمدبن احمد ذهبى، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/ ۲۰۰۳؛
(۲۳) همو، میزان الاعتدال فى نقدالرجال، چاپ علی‌محمد بجاوى، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت (بی‌تا.)؛
(۲۴) حسن‌بن عبدالرحمان رامهرمزى، المحدث الفاصل بین الراوى و الواعى، چاپ محمد عجاج خطیب، بیروت ۱۴۲۰/۲۰۰۰؛
(۲۵) سمعانى؛
(۲۶) شوشترى؛
(۲۷) سلیمان‌بن احمد طبرانى، کتاب الاوائل، چاپ محمد شکور حاجى امریر، عمان ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲۸) همو، المعجم الکبیر، چاپ حمدى عبدالمجید سلفى، چاپ افست بیروت ۱۴۰۴ـ?ـ۱۴۰؛
(۲۹) طبرى، تاریخ (بیروت)؛
(۳۰) محمدبن حسن طوسى، تهذیب‌الاحکام، چاپ حسن موسوى خرسان، تهران ۱۳۶۴ش؛
(۳۱) همو، رجال‌الطوسى، چاپ جواد قیومى اصفهانى، قم ۱۴۱۵؛
(۳۲) احمدبن عبداللّه عجلى، معرفهالثقات، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستوى، مدینه ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛
(۳۳) محمدبن عمرو عقیلى، کتاب الضعفاء الکبیر، چاپ عبدالمعطى امین قلعجى، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۸؛
(۳۴) کلینى؛
(۳۵) محمدبن سلیمان کوفى، مناقب الامام امیرالمؤمنین علی‌بن ابی‌طالب علیه‌السلام، چاپ محمدباقر محمودى، قم ۱۴۱۲؛
(۳۶) یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّى، تهذیب الکمال فى اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛
(۳۷) محمدبن محمدمفید، الجمل و النُصره لسید العتره فى حرب البصره، چاپ على میرشریفى، قم ۱۳۷۴ش؛
(۳۸) احمدبن على نسائى، کتاب السنن الکبرى، چاپ عبدالغفار سلیمان بندارى و سیدکسروى حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛
(۳۹) نصربن مزاحم، وقعه صفّین، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۳۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۴؛
(۴۰) یعقوبى، تاریخ؛
(۴۱) یوسف ازبک، مسند علی‌بن ابی‌طالب رضی‌اللّه‌عنه، خَرَّجَ احادیثهُ علی‌رضابن عبداللّه‌بن علی‌رضا، دمشق ۱۴۱۶/۱۹۹۵٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۲