فقیه و محدّث امامى نیمه اول قرن سوم که همراه با برادرش حسن، آثار فقهى و حدیثى مهمى تألیف کرد. این دو برادر در کوفه به دنیا آمدند، ولى سال تولد آنان مشخص نیست. درباره پدرشان سعید، در منابع فقط به این نکته اشاره شده که لقب او دَنْدان بوده (رجوع کنید به کشى، ص ۵۵۱؛علامه حلّى، ص ۹۹) و ابن‌داوود حلّى (ص ۵۵۳) نام وى را در شمار راویان مجهول آورده است. بنابر منابع، این دو برادر و نیاکانشان از آزادشدگان (موالى) امام سجاد علیه‌السلام بودند (رجوع کنید به کشى، همانجا؛طوسى، ۱۴۲۰، ص ۱۳۶، ۱۴۹). دو دایى آنها، علی‌بن یحیى و جعفربن یحیى، که به‌ترتیب از یاران امام رضا و امام جواد علیهماالسلام بودند، در منابع رجالى، ثقه معرفى شده‌اند (براى نمونه رجوع کنید به طوسى، ۱۴۱۵، ص۳۶۰، ۳۷۴؛نجاشى، ص ۵۸).
حسین‌بن سعید از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادى علیهم‌السلام به‌شمار می‌رود (رجوع کنید به برقى، ص ۵۴، ۵۶؛طوسى، ۱۴۱۵، ص ۳۵۵، ۳۷۴، ۳۸۵). او از این امامان بدون واسطه حدیث نقل کرده و به واسطه مشایخى چون ابن‌ابی‌عُمَیر، علی‌بن نُعمان، حسن‌بن محبوب و محمدبن سَنان از امامان پیشین هم روایت کرده است (رجوع کنید به حسین‌بن سعید اهوازى، ۱۳۹۹، ص۱۹، ۲۳، ۲۶، ۲۹، ۹۷ـ۹۹؛طوسى، ۱۴۲۰، ص۱۶۲؛تفرشى، ج ۲، ص ۹۲). به نوشته نجاشى (ص ۳۱۱)، نقلِ بی‌واسطه حسین‌بن سعید از فَضّالهبن ایوب (زنده در ۱۸۳؛قس شوشترى، ج ۳، ص ۴۵۹) و زُرعهبن محمد حَضْرَمى (زنده تا ۱۸۳)، که در پاره‌اى منابع به آن اشاره شده است، ممکن نیست و او، به‌واسطه برادرش حسن، از آنان روایت کرده است. احتمالاً در نسخ قدیمى نام حسین، به اشتباه، به جاى حسن ضبط شده است (رجوع کنید به مامقانى، ج ۲۲، ص ۱۰۳ و پانویس).
حسین‌بن سعید و برادرش حسن از کوفه به اهواز رفتند. پس از مدتى، حسین به قم مهاجرت کرد و در آنجا سکنا گزید. میزبان او در قم حسن‌بن ابان قمى بود. حسین‌بن سعید در قم درگذشت. سال درگذشت او دانسته نیست، ولى گفته‌اند که تا ۲۵۴ زنده بوده است (رجوع کنید به ابن‌ندیم، ص۲۷۷؛نجاشى، ص ۵۹ ـ۶۰؛طوسى، ۱۴۲۰، ص ۱۴۹؛موسوعه طبقات الفقهاء، ج ۳، ص۲۲۰). از جمله شاگردان و راویان حدیث از او، احمدبن محمدبن عیسى (متوفى ۲۸۰)، احمدبن ادریس (متوفى ۳۰۶)، احمدبن محمد برقى (متوفى ۲۸۰)، و احمدبن محمد دینورى (متوفى ۲۸۲) بودند (رجوع کنید به نجاشى، همانجا؛طوسى، ۱۴۲۰، ص ۲۲، ۱۶۲، ۱۹۵، ۴۸۱؛تفرشى، ج ۲، ص ۹۱ـ۹۲). حسین‌بن سعید پیش از مرگش کتابهاى خود را به فرزند میزبان خود در قم، حسین‌بن حسن‌بن ابان، داد و ازاین‌رو، ابن‌ابان همه کتابهاى حسین‌بن سعید را روایت کرده است (طوسى، ۱۴۱۵، ص ۴۲۴؛همو، ۱۴۰۱، ج۱۰، مشیخه، ص ۶۶).
رجالیانى چون برقى (ص ۵۴، ۵۶) و طوسى (۱۴۱۵، ص ۳۵۵)، حسین‌بن سعید را فردى موثق دانسته‌اند. وجود نام وى در اسنادِ بیش از پنج‌هزار حدیث موجود شیعه، نشان‌دهنده رتبه والاى او در فقه و حدیث است (رجوع کنید به خویى، ج ۵، ص ۲۴۵ـ۲۶۵). فقها و سیره‌نگاران نیز مقام او را ستوده‌اند. مثلاً محقق حلّى (ج ۱، ص ۳۳) او را از فقهاى معتبر شمرده و ابن‌ندیم (همانجا) وى و برادرش حسن را آگاه‌ترین افراد عصر خود به فقه و آثار شیعه دانسته است.
حسن‌بن سعید، کنیه‌اش ابومحمد، از اصحاب امام رضا و امام جواد علیهماالسلام بود و در اهواز می‌زیست. وى، مانند برادرش، به کوفى و اهوازى شهرت داشت، ولى دانسته نیست که به قم مهاجرت کرده باشد (رجوع کنید به طوسى، ۱۴۱۵، ص ۳۷۴؛علامه حلّى، ص ۹۹). حسن‌بن سعید ــکه به قرینه تقدم طبقه روایى او بر حسین، احتمالاً برادر بزرگ‌ترِ وى بوده ــ از کسانى چون صفوان‌بن یحیى (متوفى ۲۱۰)، ابراهیم‌بن محمد خزّار، زُرعهبن محمد حَضرمى و عبداللّه‌بن مغیره (زنده تا ۱۸۳) حدیث نقل کرده است و برخى مانند احمدبن محمدبن عیسى (متوفى ۲۸۰)، بکربن صالح و برادرش حسین‌بن سعید از او حدیث روایت کرده‌اند (رجوع کنید به ابن‌داوود حلّى، ص ۱۰۸؛خویى، ج ۴، ص ۳۴۵، ۳۴۸).
نام حسن‌بن سعید در اسناد احادیث شیعه، ۸۶ بار آمده است و علماى رجال او را توثیق کرده‌اند (رجوع کنید به خویى، ج ۵، ص۲۴۶). مشهور است که حسن‌بن سعید کسانى چون اسحاق‌بن ابراهیم حُضینى، عبداللّه‌بن محمد حضینى و علی‌بن مهزیار را نزد امام رضا علیه‌السلام برد و به‌واسطه او، آنان به مذهب شیعه گرویدند. این ماجرا در منابع گوناگون با اندکى تفاوت نقل شده است (براى نمونه رجوع کنید به برقى، ص ۵۶؛کشى، ص ۵۵۱ـ۵۵۲؛طوسى، ۱۴۱۵، ص ۳۵۴؛علامه حلّى، همانجا). در منابع از سال فوت حسن‌بن سعید ذکرى به میان نیامده، ولى گفته‌اند که وى تا سال ۲۲۰ زنده بوده است (رجوع کنید به موسوعه طبقات الفقهاء، ج ۳، ص ۱۸۶). برخى تألیف پنجاه کتاب را به‌او نسبت داده‌اند (رجوع کنید به کشى، ص ۵۵۱؛علامه حلّى، همانجا).
احمد، فرزند حسین‌بن سعید، ملقب به دَنْدان و کنیه‌اش ابوجعفر، نیز از راویان حدیث بود. وى، که همراه پدرش به قم مهاجرت کرده بود، از بیشتر استادان پدرش حدیث نقل کرده است. او در قم درگذشت و همانجا دفن شد. کتاب‌الاحتجاج، کتاب‌الانبیاء و کتاب المثالِب از آثار اوست (رجوع کنید به طوسى، ۱۴۲۰، ص ۵۵ـ۵۶؛نجاشى، ص ۷۷ـ۷۸). محدّثانِ قم وى را به سبب آنکه از غالیان بود، ضعیف شمرده و احادیث او را درخور اعتماد ندانسته‌اند؛اما ابن‌غضائرى (ص۴۰ـ۴۱)، ضمن نقل نظر محدّثان قم، احادیث او را «سالم» تلقى کرده و از این‌رو، برخى عالمان رجال درباره او و روایاتش درنگ کرده‌اند؛همچنان‌که شوشترى (ج ۱، ص ۴۳۷) به استناد شهادت ابن‌غضائرى قائل به پذیرش روایات شده است (طوسى، ۱۴۲۰؛نجاشى، همانجاها؛ابن‌داوود حلّى، ص ۵۳۸؛علامه حلّى، ص ۳۲۰؛خویى، ج ۲، ص ۹۵).
مشهور است که حسین‌بن سعید با برادرش حسن، سى کتاب تألیف کرده است (رجوع کنید به نجاشى، ص ۵۸؛قس شوشترى، ج ۳، ص ۴۵۹). طوسى در الفهرست (ص ۱۴۹ـ۱۵۰)، حسین را مؤلف سى کتاب دانسته، ولى هنگام معرفى آنها، با افزودن کتاب البشارات، که نام آن در منابع دیگر دیده نمی‌شود، شمار کتابها را به ۳۱ عنوان رسانده است. نجاشى (همانجا) نام کتابهاى حسین‌بن سعید را چنین ذکر کرده است: الوضوء، الصلوه، الزکاه، الصوم، الحج، النکاح، الطلاق، العِتْق و التدبیر و المکاتبه، الاَیمان و النذور، التجارات و الاجارات، الخمس، الشهادات، الصید و الذبائح، المکاسب، الاشربه، الزیارات، التقیه، الرَّدُ علی‌الغُلاه، المناقب، المثالب، الزهد، المروّه، حقوق المؤمنین و فضلهم، تفسیرالقرآن، الوصایا، الفرائض، الحدود، الدیات، الملاحم، الدعاء. در فهرستهاى متأخر، نام برخى کتابها با اندکى تفاوت آمده است (رجوع کنید به ابن‌شهر آشوب، ص۴۰؛خویى، ج ۵، ص ۲۴۴؛کولبرگ، ص ۱۵۰).
نکته مهم درباره نام و تعداد کتابهاى حسین‌بن سعید آن است که نجاشى و شیخ طوسى در شرح حال برخى فقها و محدّثان، آنان را مانند حسین‌بن سعید، داراى سى کتاب یا بیشتر دانسته‌اند، از جمله صفوان‌بن یحیى، محمدبن سَنان، موسی‌بن قاسم بَجَلى (زنده تا ۲۲۰)، علی‌بن مهزیار اهوازى (متوفى ح ۲۵۴)، محمدبن اَوْرَمه قمى (زنده تا ۲۵۴)، محمدبن حسن صفّار (متوفى ۲۹۰)، محمدبن على صیرفى کوفى و یونس‌بن عبدالرحمان (متوفى ۲۰۸؛رجوع کنید به نجاشى، ص ۲۵۳، ۲۶۲؛طوسى، ۱۴۲۰، ص۲۴۲،۲۶۵، ۴۰۶ـ ۴۰۸،۴۱۲،۴۵۳،۵۱۱). بدین‌ترتیب نام و تعداد کتابهاى سی‌گانه حسین‌بن سعید در فقه و حدیث شیعه نمادى براى یک دوره کامل موضوعات فقهى بوده است و از این‌رو گاه مجموعه آثار فقهىِ برخى فقها ــکه از لحاظ اعتبار یا تعداد یا نام با کتابهاى سی‌گانه مزبور مشابهت داشته‌اندــ «کتاب کامل» یا «کتاب مکمَّل» خوانده شده‌اند (رجوع کنید به نجاشى، ص ۲۶۲؛آقابزرگ طهرانى، ج ۱۶، ص ۲۹۹، ج ۱۷، ص ۲۵۱).
بیشتر کتابهاى حسین‌بن سعید درون‌مایه فقهى دارند، ولى در میان آنها دو اثر اخلاقى، که اینک در دسترس‌اند، یعنى کتاب المؤمن و کتاب‌الزهد، و اثرى کلامى با نام الرّدُ عَلَى اَلغُلاه (الغالیه) و نیز کتاب‌التفسیر به‌چشم می‌خورد. احادیث کتاب‌الزهد غالبآ با عبارت «حدثنا حسین‌بن سعید» آغاز می‌شود که دالّ بر این است که راوى کتاب، از فرزندان یا شاگردان حسین‌بن سعید، مانند علی‌بن حاتِم، بوده است (رجوع کنید به حسین‌بن سعید اهوازى، ۱۳۹۹، مقدمه عرفانیان، ص ف، نیز براى نمونه رجوع کنید به همان، ص ۱۲). برخى از عناوین فصول این کتاب، که از نوع اندرزنامه است، عبارت‌اند از: فضیلت سکوت و ترک دنیا، حسن خلق، مدارا و غضب، نیکى به پدر و مادر و اعضاى خانواده، نحوه رفتار با بردگان (زیردستان)، حقیقت دنیا و طالبان آن، تواضع و تکبر، توبه و استغفار، گریه کردن از ترس خدا و اوصاف بهشت و جهنم (رجوع کنید به همان، ص۱۱۰ـ۱۱۷). کتاب‌الزهد را علی‌بن حاتِم قزوینى تلخیص کرده است (آقابزرگ طهرانى، ج ۱۲، ص ۶۴، ج۲۰، ص ۲۰۴).
مضمون کتاب‌المؤمن بیشتر شوق‌مدارانه است و به منظور تقویت ایمان فردى و تحکیم روابط اجتماعى مؤمنان و تشریح وظایف آنان نسبت به یکدیگر نوشته شده است. احادیث این کتاب و دیگر کتابهاى حسین‌بن سعید به طور پراکنده در ابواب گوناگون کتابهایى مانند المحاسن برقى، الخصال، ثواب الاعمال و معانی‌الاخبار ابن‌بابویه و دیگر منابع حدیثى (رجوع کنید به حسین‌بن سعید اهوازى، ۱۴۱۲، مقدمه صدرالافاضل، ص ۱۱ـ۱۲) و نیز منابع فقهى ـ حدیثى آمده است. کتابهاى حسین‌بن سعید از جمله مآخذ معتبر ابن‌بابویه در تألیف کتاب من لایحْضُرُه الفقیه (ج ۱، ص ۳ـ۴) بوده است.
علاوه بر کتابهاى مذکور، اثرى با نام کتاب البهار به حسین‌بن سعید نسبت داده شده که نسخه‌ای‌قدیمى از آن نزد رضی‌الدین علی‌بن طاوس بوده و او در کتاب خود، الیقین، از آن نقل‌قول کرده است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، ج ۳، ص ۱۵۷؛کولبرگ، ص ۱۳۳ـ۱۳۴). همچنین بر پایه پژوهشى جدید، کتابى که با نام النوادر چاپ شده و اثرِ احمدبن محمدبن عیسى قلمداد گردیده، در واقع گزیده و تلفیقى از کتابهاى سی‌گانه حسین‌بن سعید است یا لااقل بخش عمده کتاب، اثر اوست، زیرا در اسناد احادیثِ اثر یادشده، نام افرادى مانند محمدبن فُضَیل، نَضْرِبن سُوَید و فَضالهبن ایوب وجود دارد که احمدبن محمدبن عیسى از آنان روایت نمی‌کرده است و آنان فقط از مشایخ حسین‌بن سعید بوده‌اند (رجوع کنید به شبیرى، ص ۲۳ـ۲۶). با این همه، باتوجه به شهرتِ کتابهاى حسین‌بن سعید و در دسترس نبودن بیشتر آنها به شکل اصلى خود، آثار وى جاى پژوهش و تفحص بسیار دارد.
منابع :
(۱) آقابزرگ‌طهرانى؛
(۲) ابن‌بابویه، کتاب‌مَن‌لایحضُرُه‌الفقیه، چاپ حسن موسوى خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
(۳) ابن‌داوود حلّى، کتاب‌الرجال، چاپ جلال‌الدین محدث ارموى، تهران ۱۳۴۲ش؛
(۴) ابن‌شهرآشوب، معالم العلماء، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱؛
(۵) ابن‌غضائرى، الرجال‌لابن الغضائرى، چاپ محمدرضا حسینی‌جلالى، قم ۱۴۲۲؛
(۶) ابن‌ندیم (تهران)؛
(۷) احمدبن محمدبرقى، کتاب الرجال، چاپ جلال‌الدین محدث ارموى، تهران ۱۳۴۲ش؛
(۸) مصطفی‌بن حسین تفرشى، نقدالرجال، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۹؛
(۹) حسین‌بن سعید اهوازى، الزهد، چاپ غلامرضا عرفانیان، قم ۱۳۹۹؛
(۱۰) همو، کتاب‌المؤمن، چاپ مرتضى حسین صدرالافاضل، کراچى ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛
(۱۱) خویى؛
(۱۲) محمدجواد شبیرى، «نوادر احمدبن محمدبن عیسى یا کتاب حسین‌بن سعید؟»، آینه پژوهش، سال ۸، ش ۴ (مهر آبان ۱۳۷۶)؛
(۱۳) شوشترى؛
(۱۴) محمدبن حسن طوسى، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوى خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
(۱۵) همو، رجال‌الطوسى، چاپ جواد قیومى اصفهانى، قم ۱۴۱۵؛
(۱۶) همو ، فهرست کتب‌الشیعه و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائى، قم ۱۴۲۰؛
(۱۷) حسن‌بن یوسف علامه حلّى، خلاصه الاقول فى معرفه الرجال، چاپ جواد قیومى اصفهانى، (قم) ۱۴۱۷؛
(۱۸) محمدبن عمرکشى، اختیار معرفهالرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسى، چاپ حسن مصطفوى، مشهد ۱۳۴۸ش؛
(۱۹) عبداللّه مامقانى، تنقیح‌المقال فى علم‌الرجال، چاپ محیی الدین مامقانى، قم ۱۴۲۳ـ؛
(۲۰) جعفربن حسن محقق حلّى، المعتبر فى شرح‌المختصر، ج ۱، قم ۱۳۶۴ش؛
(۲۱) موسوعه طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانى، قم: مؤسسه الامام‌الصادق، ۱۴۱۸ـ ۱۴۲۴؛
(۲۲) احمدبن على نجاشى، فهرست اسماء مصنّفى الشیعه المشتهر ب رجال النجاشى، چاپ موسى شبیرى زنجانى، قم ۱۴۰۷؛
(۲۳) Etan Kohlberg, A medieval Muslim scholar at work: Ibn Tawus and his library, Leiden 1992.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۳