خَشّاب، حسن‌بن موسى، راوى شیعى قرن دوم و سوم. کنیه‌اش ابومحمد است و در اسناد روایات غالبآ با نام حسن‌بن موسى (رجوع کنید به خویى، ج ۵، ص ۱۴۵) و در برخى روایات با لقب خشّاب آمده (رجوع کنید به همان، ج ۵، ص ۱۴۶، ج ۲۳، ص ۹۲) که ظاهرآ ناظر به شغل چوب‌فروشى خود یا خاندانش است (رجوع کنید به سمعانى، ج ۲، ص ۳۶۶).
از تاریخ تولد وى اطلاعى در دست نیست اما چنانچه نقل خشّاب از اسحاق‌بن عَمّار صیرفى، از اصحاب امام کاظم علیه‌السلام، صحیح باشد (رجوع کنید به طوسى، ۱۳۶۳ش، ج ۲، ص ۲۱۴)، زمان ولادت او را باید دست‌کم نیمه دوم قرن دوم در نظر گرفت. به گفته شوشترى (ج ۳، ص ۳۸۵) در مواردى حسن‌بن موسى خشّاب با حسن‌بن موسى حَنّاط، از یاران امام صادق علیه‌السلام، خلط شده است (براى نمونه رجوع کنید به طوسى، ۱۴۰۱، ج ۲، ص ۳۵۸ـ ۳۵۷، که عبداللّه‌بن مُغیرَه از اصحاب امام‌کاظم از خشّاب روایت کرده است).
همچنین محل سکونت وى معلوم نیست، هرچند در سند یکى از روایات از او با لقب کوفى یاد شده است (رجوع کنید به کشّى، ص ۲۰۹). با اینکه طوسى (۱۴۱۵، ص ۳۹۸) نام او را ذیل نام اصحاب امام حسن عسکرى علیه‌السلام آورده اما مستقیمآ از آن حضرت روایتى نقل نکرده (رجوع کنید به همان، ص۴۲۰) بلکه عمده روایات وى با واسطه از امام صادق علیه‌السلام است.
خشّاب از اصحاب امام رضا و امام جواد علیهماالسلام چون احمدبن محمدبن ابى‌نصر بَزَنطى*، على‌بن اَسْباط، و على‌بن حَسّان واسطى نقل حدیث کرده است (رجوع کنید به کلینى، ج ۱، ص ۱۹۲؛ ابن‌بابویه، ۱۴۱۴، ج ۴، ص ۵۳۱؛ طوسى، ۱۴۰۱، ج۱، ص ۲۰۲، ج ۳، ص ۳۷، ۲۴۹، ج ۶، ص ۲۱۴، ۳۰۱؛ نیز رجوع کنید به خویى، ج ۵، ص ۳۹۲ـ۳۹۳).
از دیگر مشایخ
او غیاث‌بن کَلّوب است (رجوع کنید به طوسى، ۱۴۰۱، ج ۳، ص ۲۹، ج ۶، ص ۳۱۴؛ همو، ۱۴۲۰، ص۳۵۵ـ۳۵۶) که بیشتر روایات خشّاب از اوست (براى فهرستى از این دست روایات در کتب اربعه رجوع کنید به خویى، ج ۵، ص ۳۹۱ـ۳۹۵). خشّاب، راوى کتاب غیاث نیز ذکر شده است (رجوع کنید به نجاشى، ص۳۰۵؛ طوسى، ۱۴۲۰، ص۳۵۶). به‌گفته طوسى (۱۴۰۳، ج ۱، ص ۳۷۹ـ۳۸۰) غیاث‌بن کلّوب از اهل سنت است اما اصحاب امامیه به روایت او در صورت عدم روایت معارض از طریق شیعه، عمل کرده‌اند و خویى (ج ۱۳، ص ۲۳۵) بر همین مبنا به وثاقت غیاث‌بن کلّوب حکم داده است.
راویان معتبر و محدّثان سرشناسى از خشّاب روایت کرده‌اند (رجوع کنید به خویى، ج ۵، ص ۳۹۲ـ۳۹۵)، از جمله محمدبن حسن صفار قمى* (رجوع کنید به صفّار قمى، ص ۳۱، ۷۸، ۳۳۷، ۵۲۷؛ نیز رجوع کنید به طوسى، ۱۴۰۱، ج ۵، ص ۳۷۷، ج ۶، ص ۱۶۲)، على‌بن ابراهیم (رجوع کنید به کلینى، ج ۱، ص ۳۳۷، ج ۵، ص ۴۷۰) و سعدبن عبداللّه اشعرى* (رجوع کنید به ابن‌قولویه، ص ۸۴، ۲۱۵، ۴۲۷؛ ابن‌بابویه، ۱۴۱۴، ج ۴، ص ۵۳۱؛ طوسى، ۱۴۰۱، ج ۱، ص ۲۰۲، ج ۳، ص ۲۰۰، ۳۲۴). همچنین حُمَیْدبن زیاد* روایات زیادى از خشّاب به نقل از حسن‌بن على‌بن یوسف معروف به ابن‌بَقّاح راوى شیعى که از اصحاب امام صادق علیه‌السلام روایت کرده شنیده است (رجوع کنید به کلینى، ج ۲، ص ۸۷، ۱۱۴، ۴۶۷، ۶۲۱، ج ۳، ص ۵۰۴، ج ۵، ص ۳۴، ۱۴۷، ۳۲۵، ج ۶، ص ۲۹۷، ۳۰۰، ۵۳۹؛ براى فهرست روایات وى در کتب اربعه شیعه رجوع کنید به خویى، ج ۵، ص ۳۹۲ـ۳۹۵، ج ۲۳، ص ۳۴۳ـ۳۴۴).
رجالیان متقدم حسن‌بن موسى را توثیق کرده و از وجوه اصحاب شمرده و او را به علم و کثرت حدیث ستوده‌اند (رجوع کنید به نجاشى، ص ۴۲؛ نیز رجوع کنید به ابن‌داوود حلّى، ص ۷۸؛ علامه حلّى، ص ۱۰۴). رجالیان متأخر وى را ممدوح دانسته‌اند (رجوع کنید به طریحى، ص ۱۰۵؛ اردبیلى، ج ۱، ص ۲۲۷؛ مجلسى، ص۶۰؛ کاظمى، ص ۱۹۳) و جزائرى (ج ۳، ص۱۰۰) او را در شمار راویان حَسَن آورده است (قس موسوى عاملى، ج ۷، ص ۳۶۰ که او را غیرموثق و حتى غیرممدوح خوانده است).
محمدباقر بهبهانى (ص ۱۵۵) براى وثاقت خشّاب ادله‌اى اقامه کرده است، از جمله: اوصافى که نجاشى براى خشّاب شمرده و به گزارش وى، ابن‌ولید خشّاب را در شمار راویان ضعیفى که محمدبن احمدبن یحیى از آنها روایت مى‌کند، قرار نداده است (نیز رجوع کنید به مامقانى، ج ۲۱، ص ۸۹ـ۹۰)؛ اعتماد و استناد کشّى و شیخش، حمدویه‌بن نصیر، به روایات حسن‌بن موسى از جمله درباره واقفى بودنِ احمدبن حسن‌بن اسماعیل میثمى (رجوع کنید به کشّى، ص ۴۶۸) و حسن‌بن سَماعه (همان، ص ۴۶۹)؛ و روایت مشایخ حدیث قم، نظیر عمران‌بن موسى و محمدبن حسن صفار، از وى. مامقانى (ج ۲۱، ص۹۰) نیز باتوجه به قرائن پیش‌گفته خشّاب را موثق و احادیث او را صحیح یا حَسَن نزدیک به صحیح دانسته است (نیز رجوع کنید به زنجانى، ص ۵۵۹؛ موحد ابطحى، ج ۲، ص ۵۵؛ مامقانى، ج ۲۱، ص ۹۲، پانویس).
شوشترى (ج ۳، ص ۳۸۵) دلایل بهبهانى را نقد کرده و نقل قمیان از وى را دلیل ثقه‌بودن او ندانسته است، زیرا در بین آنان افرادى هستند که غث‌وسمین را نقل مى‌کنند و محدثان قُمىِ اهل نقد همچون احمدبن محمدبن عیسى اشعرى و ابن‌ولید نیز از آنها روایت نمى‌کنند. همچنین به نظر او استثنا نشدن وى از راویانى که محمدبن احمدبن یحیى از آنها روایت کرده، حداکثر دال بر عدم ضعف اوست و وثاقت خشّاب را ثابت نمى‌کند (براى نقد سخن شوشترى رجوع کنید به مامقانى، ج ۲۱، ص۹۰ـ۹۱، پانویس محیى‌الدین مامقانى؛ نیز درباره مستثنیات ابن‌ولید و بحث مربوط به آن رجوع کنید به خویى، ج ۱، ص ۷۴ـ۷۵).
موضوع بیشتر روایات خشّاب،
فقهى (براى نمونه رجوع کنید به کلینى، ج ۳، ص ۵۴۲، ج ۵، ص ۱۴۷، ۴۷۰، ج ۶، ص ۲۵۲، ۲۹۷، ۳۰۰، ۳۰۵، ج ۷، ص ۱۷۳؛ طوسى، ۱۴۰۱، ج ۱، ص ۱۳۸، ۲۰۲، ۲۳۷ـ۲۳۸، ۳۳۷، ۴۴۴، ج ۲، ص ۵۳ـ۵۴، ۲۹۷، ۳۵۸؛ براى فهرست کامل‌تر این روایات رجوع کنید به اردبیلى، ج ۱، ص ۲۲۷ـ۲۲۸؛ خویى، ج ۵، ص ۳۹۱ـ۳۹۵، ج ۲۳، ص ۳۴۳ـ ۳۴۴)
یا اعتقادى با مضامینى چون صفات خدا (رجوع کنید به کلینى، ج ۱، ص ۱۲۷؛ ابن‌بابویه، ۱۳۵۷ش، ص ۳۱۶ـ۳۱۷؛ کشى، ص ۲۷۹ـ۲۸۰)،
شأن و منزل اهل‌بیت و امامان شیعه (صفّار قمى، ص ۳۱، ۳۷، ۶۰، ۶۵، ۷۷ـ۷۸، ۸۱، ۹۱ـ۹۲، ۹۸، ۱۲۵، ۱۳۸، ۲۲۶، ۳۴۰، ۵۰۰؛ کلینى، ج ۱، ص ۱۸۰، ۱۹۲، ۲۲۱، ۲۷۵)،
علم امام (صفّار قمى، ص ۲۳۲ـ۲۳۴، ۲۴۲ـ۲۴۳، ۳۳۷، ۳۴۶ـ۳۴۷، ۴۱۳، ۴۴۰؛ کلینى، ج ۱، ص ۲۲۹؛ ابن‌بابویه، ۱۳۶۳ش، ج ۲، ص ۴۱۲؛ کشّى ص ۶۱۴)،
مسئله غیبت (کلینى، ج ۱، ص ۳۳۷؛ ابن‌بابویه، ۱۳۶۳ش، ج ۲، ص۳۶۰، ۳۸۲)
و ردّ غُلات (کشّى، ص ۲۲۵ـ۲۲۶) است.
وى همچنین روایاتى با مضمون اخلاقى (براى نمونه رجوع کنید به کلینى، ج ۱، ص ۲۷، ج ۲، ص ۸۷، ۱۱۴، ۴۶۷، ج ۴، ص ۲۲) نقل کرده است. ابن‌قولویه نیز روایاتى از وى درباره فضل نماز در مسجد سَهله (رجوع کنید به ص ۷۴ـ۷۶) و ثوابت ذکر و زیارت امام حسین علیه‌السلام (ص ۲۱۲، ۲۱۵، ۲۸۶، ۴۲۷) آورده است.
آثار
به گفته نجاشى (ص ۴۲) خشّاب دو کتاب به نامهاى
کتاب‌الرد على الواقفه و کتاب‌النوادر داشته و
کتاب‌الحج و کتاب‌الانبیاء نیز به او نسبت داده شده است. نجاشى (همانجا) و طوسى (۱۴۲۰، ص ۱۲۷)، هریک، طریق خود را به کتاب خشّاب ذکر کرده‌اند که طریق طوسى را ضعیف دانسته‌اند (رجوع کنید به خویى، ج ۵، ص ۱۴۵؛ موحد ابطحى، ج ۲، ص ۵۶). موحد ابطحى (همانجا) احتمال مى‌دهد خشّاب کتابى رجالى نیز داشته باشد، زیرا کشّى نقلهاى فراوانى از وى درباره احوال راویان آورده است (رجوع کنید به کشّى، فهرست، ص۸۰، ۸۹ـ۹۰).
منابع :
(۱) ابن‌بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینى طهرانى، قم ?] ۱۳۵۷ش[؛
(۲) همو، کتاب مَن لایَحضُرُه الفقیه، چاپ على‌اکبر غفارى، قم ۱۴۱۴؛
(۳) همو، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، چاپ على‌اکبر غفارى، قم ۱۳۶۳ش؛
(۴) ابن‌داوود حلّى، کتاب الرجال، چاپ محمدصادق آل‌بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/ ۱۹۷۲، چاپ افست قم [.بى‌تا]؛
(۵) ابن‌قولویه، کامل‌الزیارات، چاپ جواد قیومى اصفهانى، قم ۱۴۱۷؛
(۶) محمدبن على اردبیلى، جامع‌الرواه و ازاحه الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۷) محمدباقربن محمد اکمل بهبهانى، تعلیقات على منهج‌المقال، در محمدبن على استرآبادى، منهج‌المقال فى تحقیق احوال الرجال المعروف بالرجال الکبیر، چاپ سنگى ]تهران [۱۳۰۷؛
(۸)عبدالنبى‌بن سعدالدین جزائرى، حاوى‌الاقوال فى معرفه الرجال، قم ۱۴۱۸؛
(۹) خویى؛
(۱۰) موسى‌بن عبداللّه زنجانى، کتاب الجامع فى الرجال، ]قم [۱۳۹۴؛
(۱۱) سمعانى؛
(۱۲) شوشترى؛
(۱۳) محمدبن حسن صفّار قمى، بصائرالدرجات الکبرى فى فضائل آل‌محمد (ع)، چاپ محسن کوچه‌باغى تبریزى، تهران ۱۳۶۲ش؛
(۱۴) فخرالدین‌بن محمد طریحى، جامع المقال فیما یتعلق باحوال الحدیث و الرجال، چاپ محمدکاظم طریحى، تهران ?] ۱۳۷۴[؛
(۱۵) محمدبن حسن طوسى، الاستبصار، چاپ حسن موسوى خرسان، نجف ۱۳۷۵ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ش؛
(۱۶) همو، تهذیب‌الاحکام، چاپ حسن موسوى خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
(۱۷) همو، رجال‌الطوسى، چاپ جواد قیومى اصفهانى، قم ۱۴۱۵؛
(۱۸) همو، عدّه‌الاصول و بذیله الحاشیه الخلیلیه، لخلیل‌بن غازى قزوینى، چاپ محمدمهدى نجف، ]قم[ ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۱۹) همو، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب‌الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائى، قم ۱۴۲۰؛
(۲۰) حسن‌بن یوسف علامه حلّى، خلاصه‌الاقوال فى معرفه الرجال، چاپ جواد قیومى اصفهانى، ]قم[ ۱۴۱۷؛
(۲۱) محمدامین‌بن محمدعلى کاظمى، هدایه المحدثین الى طریقه المحمدین، چاپ مهدى رجایى، قم ۱۴۰۵؛
(۲۲) محمدبن عمر کشّى، اختیار معرفه الرجال، ]تلخیص[ محمدبن حسن طوسى، چاپ حسن مصطفوى، مشهد ۱۳۴۸ش؛
(۲۳) کلینى؛
(۲۴) عبداللّه مامقانى، تنقیح‌المقال فى علم الرجال، چاپ محیى‌الدین مامقانى، قم ۱۴۲۳ـ؛
(۲۵) محمدباقربن محمدتقى مجلسى، الوجیزه فى الرجال، چاپ محمدکاظم رحمان‌ستایش، تهران ۱۳۷۸ش؛
(۲۶) محمدعلى موحد ابطحى، تهذیب‌المقال فى تنقیح کتاب الرجال للشیخ الجلیل ابى‌العباس احمدبن على النجاشى، ج ۲، نجف ۱۳۹۰/۱۹۷۱؛
(۲۷) محمدبن على موسوى عاملى، مدارک الاحکام فى شرح شرائع‌الاسلام، قم ۱۴۱۰؛
(۲۸) احمدبن على نجاشى، فهرست اسماء مصنّفى الشیعه المشتهر ب رجال‌النجاشى، چاپ موسى شبیرى زنجانى، قم ۱۴۰۷٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۶