حسن‌بن سُفیان نَسَوى ، محدّث و فقیه خراسانى در قرن سوم. اصل او از روستاى بالوز در سه فرسخى نسا، از شهرهاى خراسان، بود (ابن‌عساکر،ج ۱۳، ص ۱۰۵؛ ابن‌نقطه، ص ۲۳۱) و ازاین‌رو وى را نسوى یا نسایى و بالوزى خوانده‌اند (رجوع کنید به ابن‌ابی حاتم، ج ۳، ص ۱۶؛ سمعانى، ج ۱، ص۲۷۰). کنیه‌اش ابوالعباس بود که استادش، ابوالحسن علی بن حجر سعدى (متوفى ۲۴۴)، آن را به وى داد (سمعانى، همانجا؛ ابن‌عساکر، ج ۱۳، ص ۱۰۱). تاریخ ولادت او مشخص نیست. چون سمعانى (همانجا؛ نیز رجوع کنید به زرکلى، ج ۲، ص ۱۹۲) وفات وى را در ۳۰۳ در نود و چند سالگى ذکر کرده، خطاى ذهبى (۱۴۰۳، ج ۱۴، ص ۱۵۷)، که تولد او را در سال دویست و هشتاد و اندى دانسته است، روشن میشود.
سفرها
نسوی براى کسب‌علم سفرهاى زیادی کرد و از بسیارى حدیث شنید و روایت کرد، از جمله در مرو از اسحاق‌بن راهویه، در بلخ از قتیبهبن سعید، در بغداد از احمدبن حنبل و یحیی بن مَعین، در بصره از ابراهیم‌بن حجاج سامى، در کوفه از ابوبکربن ابی شَیْبَه عَبْسى، در مکه از ابراهیم‌بن منذر خَرامى، در مدینه از ابومُصعب احمدبن ابی بکر زهرى، در مصر از حرمله بن یحیى تُجیبى*، و در دمشق از ابوولید هشام‌بن‌عمار سلمى (ابن‌ابی حاتم؛ سمعانى؛ ابن‌عساکر، همانجاها؛ ابن‌نقطه، ص۲۳۰ـ ۲۳۱). وى حافظ و محدّث و راوى آثار و مصنفات محدّثان پیش از خود در خراسان بود. مصنفات عبداللّه‌بن مبارک را از حبان‌بن موسى، مُوَطّأ مالک را از حرملهبن یحیى، امهات آثار کوفه را از ابی بکربن ابیشیبه، سنن را از مسیب‌بن واضح، تفسیر را از محمدبن ابی بکر مقدمى و بیشتر مسند ابن‌راهویه را روایت میکرد و بسیارى براى شنیدن حدیث و آموختن فقه از وى، به سویش سفر میکردند (سمعانى، همانجا؛ ابن‌عدیم، ج ۵، ص ۲۳۶۷).
برخى از شاگردان وى عبارت بودند از:
ابوبکر محمدبن اسحاق‌بن خزیمه، که از اقران او بود؛
ابوحاتم محمدبن حبّان بستى؛
ابوبکر احمدبن ابراهیم اسماعیلى؛
ابواحمدعبداللّه‌بن عدى جرجانى؛
ابوبکر محمدبن حسن نقاش؛
ابوبکرعبداللّه‌بن محمدبن مسلم اسفرائینى؛
ابوعبداللّه محمدبن یعقوب شیبانى (سمعانى، همانجا؛ ابن‌عساکر، ج ۱۳، ص ۹۹ـ۱۰۰؛ ابن‌نقطه، ص ۲۳۲؛ ابن‌عدیم، ج ۵، ص ۲۳۶۴ـ۲۳۶۵؛ ذهبى، ۱۳۷۶ـ ۱۳۷۷، ج ۳، ص ۸۹۵).
ابن‌ابی حاتِم (همانجا)، حاکم نیشابورى (رجوع کنید به ابن‌عساکر، ج ۱۳، ص ۱۰۵)، ابن‌حِبّان (ج ۸، ص ۱۷۱) و ذهبى (۱۹۶۳ـ ۱۹۶۴، ج ۱، ص ۴۹۲) او را توثیق کرده و دانش و دین‌دارى او را ستوده‌اند، هرچند ابوعمرو حِیَرى نقل حدیث وى را براى کسب روزى دانسته است (همو، ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷، ج ۲، ص ۷۰۸). درباره ضبط وى گفته‌اند که در نود سالگى برخى حفاظ او را به قلب در اسانید احادیث آزمودند و او آنها را اصلاح کرد (رجوع کنید به ابن‌عساکر، ج۱۳، ص ۱۰۲؛ ابن‌جوزى، ج ۶، ص ۱۳۵؛ ابن‌نقطه، همانجا). وى در اواخر عمر در زادگاه خود سکنا گزید و در همانجا از دنیا رفت. مقبره وى در آنجا زیارتگاه بوده است (سمعانى، همانجا؛ یاقوت حموى، ذیل «بالوز»).
آثار
مسندهاى سه‌گانه (المسندالکبیر، الجامع و المعجم) به وى منسوب‌اند (سمعانى، همانجا؛ ابن‌عساکر، ج ۱۳، ص ۱۰۵؛ ابن‌نقطه، ص ۲۳۱) که ظاهرآ از هیچ یک اثرى در دست نیست؛ البته ابن‌حجر عسقلانى (۱۴۰۷، ج ۱، ص ۴) بخشهایى از آنها را در دست داشته و در کتاب الاصابه فى تمییز الصحابه (براى نمونه رجوع کنید به ج ۱، ص۲۰۰، ج ۲، ص ۹۲، ۹۶، ج ۴، ص ۱۳۹)، از مطالب آنها بسیار بهره گرفته است. حسن‌بن سفیان کتابى به نام اربعین، در ۲۷ باب در فقه و اخلاق، دارد که از طریق ابن‌صلاح (متوفى ۶۴۳) روایت شده و با تحقیق محمدبن ناصر عجمى در ۱۴۱۴ در بیروت به چاپ رسیده است. همچنین پاره‌هایى از مسند منسوب به ابن‌مبارک به روایت وى در کتابخانه ظاهریه دمشق موجود است (البانى، ص ۱۰۳ـ۱۰۴).
منابع :
(۱) ابن‌ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت (بی تا.)؛
(۲) ابن‌جوزى، المنتظم فى تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛
(۳) ابن‌حبان، کتاب الثقات، حیدرآباد ، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت (بی تا.)؛
(۴) ابن‌حجر عسقلانى، کتاب الاصابه فى تمییز الصحابه، مصر ۱۳۲۸، چاپ افست بیروت (بی تا.)؛
(۵) همو، المطالب العالیه بزوائد المسانید الثمانیه، چاپ حبیب‌الرحمان اعظیمى، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
(۶) ابن‌عدیم، بغیه الطلب فى تاریخ حلب، چاپ سهیل زکار، بیروت [?۱۴۰۸/ ۱۹۸۸[؛
(۷) ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ على شیرى، بیروت ۱۴۱۵ـ ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ ۲۰۰۱؛
(۸) ابن‌نقطه، التقیید لمعرفه رواه السنن و المسانید، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
(۹) محمد ناصرالدین البانى، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریه: المنتخب من مخطوطات الحدیث، دمشق ۱۳۹۰/۱۹۷۰؛
(۱۰) محمدبن احمد ذهبى، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/ ۲۰۰۳؛
(۱۱) همو، سیر اعلام النبلاء، ج ۱۴، چاپ شعیب ارنؤوط و اکرم بوشى، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳؛
(۱۲) همو، کتاب تذکرهالحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت (بی تا.)؛
(۱۳) همو، میزان الاعتدال فى نقدالرجال، چاپ علی محمد بجاوى، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت (بی تا.)؛
(۱۴) خیرالدین زرکلى، الاعلام، بیروت ۱۹۹۹؛
(۱۵) سمعانى؛
(۱۶) یاقوت حموى.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۳