حارث‌بن محمدبن أبی‌أُسامه ، محدّث و مُسنِد عراقى. وى در شوال ۱۸۶ در بغداد متولد شد و چون نَسَبش به تمیم‌بن مرَّه می‌رسید به تمیمى مشهور شد (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۹، ص ۱۱۴؛ سمعانى، ج ۱، ص ۴۷۹). از جزئیات زندگى وى اطلاعى در دست نیست.
او از اشخاص بسیارى حدیث شنید و روایت کرد، از جمله از
ابوخالد یزیدبن هارون سلمى،
ابوالحسن علی‌بن عاصم تمیمى،
ابومحمد روح‌بن عباده قیسى و
ابوعبداللّه محمدبن عمر واقدى (ابن‌حِبّان، ج ۸، ص ۱۸۳؛ خطیب بغدادى؛ سمعانى، همانجاها). خلیلى قزوینى (ج ۲، ص ۵۱۹،۵۹۰)، حارث‌بن محمد را از آخرین شاگردان ضحاک‌بن مَخلَد* (متوفى ۲۱۲) و ابن‌کُناسه* (متوفى ۲۰۷) در بغداد دانسته است.
در توثیق و تضعیف حارث اختلاف هست. علی‌بن عمر دارقطنى* و ابواسحاق حربى* (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۹، ص ۱۱۵) و ابن‌حِبّان (همانجا) او را ثقه، راستگو و روایاتش را درخور اعتماد خوانده‌اند (قس ابن‌حزم، ج ۲، ص ۱۹۵، ج ۱۱، ص ۵۳ که او را تضعیف کرده است).
بسیارى از حارث روایت کرده‌اند، از جمله ابن ابی‌الدنیا*، ابوجعفر محمدبن جریر طبرى*، و ابوبکر محمدبن عبداللّه شافعى (خطیب بغدادى، ج ۹، ص ۱۱۴). ابن‌جزرى (ج ۱، ص ۲۰۱) او را در زمره راویان قرائت قرآن از محمدبن سعد کاتبِ واقدى* آورده و ابوبکربن مجاهد نیز قرائت حارث را روایت کرده است.
رحلت
حارث‌بن محمد در شب عرفه سال ۲۸۲ درگذشت (خطیب بغدادى، ج ۹، ص ۱۱۵).
آثار
وى صاحب مُسند بوده که ذهبى (ج ۶، ص ۷۳۲) آن را اثرى مفصّل توصیف کرده و گفته اجزائى از آن را با سندِ متصل سماع کرده است. این کتاب تا قرن نهم در دسترس بوده است (رجوع کنید به هیثمى، ص ۱۷؛ ابن‌حجر عسقلانى، ج ۱، ص ۴). هیثمى زوائد آن مسند، یعنى آنچه در صحاح سته نبوده، را به ترتیب ابواب فقهى در بغیهالباحث عن زوائد مسندالحارث گرد آورده است. همچنین ابن‌حجر عسقلانى در المطالب العالیه بزوائد المسانید الثمانیه (همانجا) و بوصیرى در اتحاف الخِیرهِالمَهَرَه بزوائد المسانید العشره (ج ۱، ص ۳۳) از آن بهره گرفته‌اند.
جزء حدیثى برگرفته از مسند او به روایت ابوبکر احمدبن یوسف‌بن خلّاد (متوفى ۳۵۹) از حارث‌بن محمد، در پانزده برگ در کتابخانه ظاهریه دمشق، مجموعه ۳۷۹۱ (برگهاى ۱۸۳ـ۱۹۷) با عنوان مسندالمشایخ عن رسول‌اللّه (ص) باقى مانده است (سوّاس، ص ۲۷۸). احادیث عالی‌السند مسند حارث‌بن محمد نیز با عنوان أحادیث عوالى المستخرجه من مسند الحارث‌بن أبى أسامه به روایت ابونعیم احمدبن عبداللّه اصفهانى (متوفى ۴۳۰) در ضمن مجموعه ۳۸۳۷ کتابخانه ظاهریه دمشق (برگهاى ۲۱۱ـ۲۱۵) موجود است (همان، ص ۵۳۵ـ۵۳۶).
از دیگر آثار او، جزء حدیثى از روایات ابوالحسن علی‌بن عاصم‌بن صُهیب قرشى (متوفى ۲۰۱) است که در شش برگ در کتابخانه ظاهریه دمشق، مجموعه ۳۷۶۸ (برگهاى ۱۵۱ـ۱۵۶)، به خط و سماع موفق‌الدین‌بن قدامه مقدسى با عنوان حدیث علی‌بن عاصم عن شیوخه، نگهدارى می‌شود (رجوع کنید به همان، ص ۱۶۳). همچنین ابوعبداللّه محمدبن عبدوس جهشیارى در کتاب الوزراء و الکتّاب (ص ۱۳۶، ۲۴۱) از کتاب‌الخلفاء او مطالبى نقل کرده است.
منابع :
(۱) ابن‌جزرى، غایهالنهایه فى طبقات‌القرّاء، چاپ برگشترسر، قاهره (بی‌تا.)؛
(۲) ابن‌حِبّان، کتاب الثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت (بی‌تا.)؛
(۳) ابن‌حجر عسقلانى، المطالب العالیه بزوائد المسانیدالثمانیه، چاپ حبیب‌الرحمان اعظیمى، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
(۴) ابن‌حزم، المحلّى، چاپ احمد محمدشاکر، بیروت : دارالفکر، (بی‌تا.)؛
(۵) احمدبن ابی‌بکر بوصیرى، اتحاف الخیرهالمهره بزوائد المسانید العشره، چاپ عادل‌بن سعد و سیدبن محمود، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۸؛
(۶) محمدبن عبدوس جهشیارى، کتاب الوزراء و الکتّاب، چاپ مصطفى سقا، ابراهیم ابیارى، و عبدالحفیظ شلبى، قاهره ۱۳۵۷/۱۹۳۸؛
(۷) خطیب بغدادى؛
(۸) خلیل‌بن عبداللّه خلیلى قزوینى، کتاب الارشاد فى معرفه علماء الحدیث، چاپ محمد سعیدبن عمر ادریس، ریاض ۱۴۰۹/۱۹۸۹؛
(۹) محمدبن احمد ذهبى، تاریخ‌الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳؛
(۱۰) سمعانى؛
(۱۱) یاسین محمد سوّاس، فهرس مجامیع المدرسه العُمریه فی‌دارالکتب الظاهریه بدمشق، کویت ۱۴۰۸/۱۹۸۷؛
(۱۲) علی‌بن ابوبکر هیثمى، بغیه الباحث عن زوائد مسندالحارث، چاپ مسعد عبدالحمید محمد سعدنى، (قاهره، بی‌تا.).
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۲