دانشمند ایرانی در ریاضیات و نورشناخت در نیمه دوم قرن هفتم و نیمه اول قرن هشتم. جمال‌الدین صاعدبن محمدبن مصدق سُغدی ترکستانی، اهل کاشغر بود. کمال‌الدینِ فارسی *، دانشمند نامدار ایرانی در ریاضیات و نورشناخت و اخترشناسی، از جمال‌الدین صاعد ترکستانی به عنوان سرور و استاد خود یاد کرده و او را «افضل الحکماء المتأخرین» خوانده است (کمال‌الدین فارسی، ج ۱، ص ۴۲۰).
همچنین کمال‌الدین فارسی، کتاب البصائر فی علم‌المناظر خود را ــ که نام آن در برخی رساله‌ها به صورت البصائر فی اختصار تنقیح‌المناظر یا البصائر فی علم‌المناظر فی‌الحکمه آمده ( رجوع کنید به بروکلمان، > ذیل <، ج ۲، ص ۲۹۵؛ قربانی، ص ۱۶ـ۱۷، ۲۶ـ۲۷) ــ در سال ۷۰۸ به نام جمال‌الدین صاعد ترکستانی تألیف کرده است (قربانی، ص ۲۷). کمال‌الدین فارسی در آغاز این رساله نام کامل استاد خود، جمال‌الدین صاعد ترکستانی، را آورده (همانجا) و احتمالاً همین موجب شده است تا مؤلفِ نسخه‌ای از این رساله، که در کتابخانه موزه سالار جنگ واقع در حیدرآباد هند نگهداری می‌شود، به غلط جمال‌الدین صاعد ترکستانی تصور شود ( رجوع کنید به عبدالرحمان و همکاران، ص ۴۸۵).
کمال‌الدین فارسی (همانجا)، در مقصد نهم از فصل ششم مقاله سوم تنقیح‌المناظر، ضمن تشریح خطای دید در تشخیص هویت افراد، از جمال‌الدین صاعد ترکستانی نقل کرده است که وی در شهر خوارزم دو برادر را دید که بسیار به هم شبیه بودند و اغلب مردم آنها را به جای یکدیگر می‌گرفتند. جمال‌الدین می‌دانست که اندام برادر کوچک‌تر اندکی خردتر از دیگری است و این تفاوت تنها وقتی محسوس بود که آنها در کنار هم بودند.
برادر کوچک‌تر به نام محمد، با یکی از دوستان جمال‌الدین به نام لطیف دوست صمیمی شد. وقتی دشمنی سختی بین دو برادر پدید آمد، لطیف جانب محمد را گرفت. پس از گذشت حدود ده سال از دوستی محمد و لطیف، روزی جمال‌الدین با لطیف و چند تن دیگر در راه به برادر بزرگ‌ترِ محمد برخوردند. لطیف به گفتگو با برادر محمد ایستاد و به گمان اینکه در حال گفتگو با محمد است، از نقشه‌های پنهانی محمد علیه برادر بزرگ‌تر سخن گفت. پس از رفتن برادر بزرگ‌تر و معلوم شدن خطای لطیف، او از خطای خود بسیار پشیمان شد. کمال الدین فارسی افزوده است که جمال‌الدین صاعد ترکستانی در شهر خود، کاشغر، هم دو برادر بسیار شبیه به هم دیده بود.
الرساله العلائیه فی المسائل الحسابیه، رساله‌ای است به عربی در حساب، که جمال‌الدین در سال ۷۱۲ تألیف کرده است. نسخه‌ای از این اثر در کتابخانه دانشگاه اوپسالا (سوئد) نگهداری می‌شود (بروکلمان، ج ۲، ص ۲۷۲ـ۲۷۳). این نسخه را در ۷۲۱ علی‌بن احمدبن یحیی‌بن علی‌بن احمد نوشته و شماره آن مطابق فهرست کتابخانه اوپسالا ۳۲۲ است (تورنبرگ ، ص ۲۲۰ـ۲۲۱) که بروکلمان (همانجا) آن را به نادرست ۳۲۱ آورده است. نسخه دیگری از آن در موزه بریتانیا به شماره ۳۱۳ ، ۱۱ or. موجود است که در ۷۴۸ ابوالمظفر حاجی محمدبن محمد شاه تفرشی آن را کتابت کرده و در ۷۵۸ مقابله شده است. فیلم این نسخه در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود ( رجوع کنید به دانش‌پژوه، ج ۱، ص ۵۳۰ ۵۳۱).
جمال‌الدین صاعد ترکستانی این رساله را به درخواست علاءالدین عمادالاسلام محمدبن محمدبن محمود فریومدی نوشته است؛ اما حاجی‌خلیفه (ج ۱، ستون ۸۷۸) و به پیروی از او کحّاله (ج ۴، ص ۳۱۹)، نام این شخص را علاءالدین محمدبن محمود غزنوی نوشته‌اند. ابوالحسن علی‌بن محمدبن علی‌بن کیخسرو بهمنی شرحی به نام شرح العلائیه بر این اثر نوشته (روزن ، ج ۱، ص ۱۷۲ـ۱۷۴) و آن را به سلطان غیاث‌الدین ابوالمظفر محمدخان تقدیم کرده است، که نسخه خطی آن ــ که در ۸۵۸ در هفده برگ کتابت شده است به شماره ۱/۲۲۵ در کتابخانه مؤسسه زبانهای شرقی وزارت امورخارجه در سن‌پترزبورگ نگهداری می‌شود (روزن؛ بروکلمان، همانجاها).
رساله علائیه شامل دو مقاله است:
مقاله اول در باره ضرب و تقسیم و مقاله دوم در باره اندازه‌گیری سطح و حجم. مقاله اول دارای مقدمه و دو باب است، باب اول در باره اعمال اعداد صحیح و باب دوم در باره اعمال اعداد کسری. مقدمه (گ ۱ پ) در باره تعریفهای مورد نیاز است. باب اول (گ ۲ ر) چهار فصل دارد که در آنها به ترتیب عملهای ضرب، تقسیم، جذر و کعب‌گیری اعداد صحیح بیان شده است. باب دوم (گ ۴ پ) شامل نُه فصل است که در آنها به ترتیب مقدمات ضروری، ضرب، تقسیم، جمع، تفریق، تضعیف، تنصیف، جذر و کعب‌گیری کسرها آمده است. این مقاله خاتمه‌ای در دو فصل در باره یافتن مجهول با استفاده از تناسب دارد (گ ۸ پ). فصل اول شامل تعریفها و مقدمات و فصل دوم در باره مسئله‌هایی است که به کمک تناسب حل می‌شوند. ظاهراً در فصل دوم متن افتادگی دارد که مربوط می‌شود به مطالبی که بین برگ نهم و دهم نسخه بوده است.
مقاله دوم شامل مقدمه و دو باب است. مقدمه شامل تعریفهاست.باب اول (گ ۱۰ ر) شامل دو فصل است که در آنها، به ترتیب، روش تعیین مساحت شکلهای مستوی (مثلث، انواع چهار ضلعی، چند ضلعیهای منتظم، دایره و اجزای دایره) و مساحت شکلهای خمیده (کره، اَزَج، استوانه، مخروط و مخروط ناقص) بیان شده است. در باب دوم (گ ۱۳ ر) روش تعیین حجم استوانه، مخروط، کره، قطعه کره، مخروط ناقص، حجم بیضوی، شکل گنبدی و اَزَج آورده شده است. مؤلف رساله را در اینجا به پایان برده (گ ۱۳ پ) و سپس، همچنان به درخواست مخدوم خود، به جبر و مقابله و حساب خطأین اشاره کرده است. در اینجا جمال‌الدین سه نوع معادله درجه دوم دو جمله‌ای (مفردات) و سه نوع معادله درجه دوم سه جمله‌ای (مقترنات) را، با ذکر روش حل آنها، بیان کرده و به دنبال آن (گ ۱۷ ر)، روش یافتن مجهول به کمک حساب خَطَأین را شرح داده است.
منابع:
(۱) جمال‌الدین صاعد ترکستانی، الرساله العلائیه فی المسائل الحسابیه، نسخه خطی کتابخانه دانشگاه اوپسالا، ش ۳۲۲؛
(۲) حاجی‌خلیفه؛
(۳) محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، ج ۱، تهران ۱۳۴۸ ش؛
(۴) ابوالقاسم قربانی، فارسی‌نامه: در شرح احوال و آثار کمال‌الدین فارسی ریاضی‌دان و نورشناس ایرانی، تهران ۱۳۶۳ ش؛
(۵) عمررضا کحّاله، معجم‌المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت [ بی‌تا. ]؛
(۶) محمدبن حسن کمال‌الدین فارسی، کتاب تنقیح المناظر لذوی الابصار و البصائر ، ج ۱، چاپ مصطفی حجازی، قاهره ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛
(۷) Abdur Rahman et al ., Science and technology in medieval India: a bibliography of source materijils in Sanskrit, Arabic, and Persian , New Delhi 1982;
(۸) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband ,1937-1942;
(۹) Victor Rosen , Les manuscrits arabes de l’Institut des langues orientales , vol.1, Sanit. Petersburg 1877, repr. Amesterdam 1971;
(۱۰) Carolus Johannes Tornberg, Codices Arabici, Persici et Turcici Bibliothecae Regiae Universitatis Upsaliensis , Osnabruck 1988.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۰
