جمال‌الدین ابوالقاسم‌بن‌محفوظ ،ستاره شناس قرن هفتم. اطلاعات بسیار کمی درباره زندگی او وجود دارد. بخشی از داده های نجومی در زیج جمال الدین (در باره این کتاب رجوع کنید به ادامه مقاله) برای‌سال۶۸۴ محاسبه شده است(سزگین، ج۶، ص۱۷۸؛ روزنفلد و احسان‌اوغلو، ص)؛ اما، بر اساس نوشته حاجی خلیفه(ج۲، ستون۹۶۶)، که جمال الدین را منجم عصر مقتدر عباسی(حک : ۲۹۵ـ۳۲۰)، دانسته‌است، مدتها او را ستاره شناس قرن چهارم و متوفی در سال۳۱۰ می دانستند ( رجوع کنید به بروکلمان ، ج۱، ص۲۵۲؛ کحّاله، ج۸، ص۱۱۳).
بنا بر همان زیج، در می‌یابیم که وی در زمان خلافت مستعصم عباسی(حک : ۶۴۰ـ۶۵۶)، در بغداد می زیسته و به ستاره شناسی مشغول بوده است ( رجوع کنید به سلان، ص‌ـ۴۴۱؛ روزنفلد و احسان‌اوغلو، همانجا). از میان‌کسانی که به زندگی او پرداخته‌اند، تنها حاجی خلیفه(همانجا) او را منجم بغدادی معرفی کرده است.
آثار
از تألیفات جمال‌الدین تاکنون سه کتاب شناخته شده است. مهم ترین آنها، زیج اوست که آن را زیج بغدادی (رجوع کنید به روزنفلد و احسان اوغلو، همانجا؛ کینگ ، ج۲، بخش۱، ص۱۱۱)، زیج‌الاستاذ ( رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، همانجا) و زیج وَقَبیه ( رجوع کنید به سلان؛ روزنفلد و احسان‌اوغلو، همانجاها؛ کندی ، ص۹) نیز معرفی کرده‌اند.
اگرچه در نسخه خطی این کتاب، که در مصر موجود است( رجوع کنید به کینگ، همانجا)، عنوان زیج وقبیه برای این کتاب ذکر شده، در نسخه خطی موجود آن در پاریس( رجوع کنید به سلان، همانجا) عنوان خاصی برای‌کتاب نیامده و زیج به صورتِ «زیج‌الاستاد جمال‌الدین» معرفی شده است. احتمالاً همین‌نسخه‌خطی‌موردنظر حاجی خلیفه بوده که کتاب را زیج‌الاستاذ معرفی کرده است. به نوشته کندی(همانجا)، زیج وقبیه نامی ساختگی برای کتاب بوده و کینگ(همانجا) نیز، به‌رغم تصریح نسخه خطی محفوظ در مصر، آن‌را زیج بغدادی معرفی کرده است.
جدولهای این زیج بر اساس مختصات جغرافیایی شهر بغداد تنظیم شده(سلان، ص۴۴۱) و جمال‌الدین ابوالقاسم در نگارش این اثر از آرای چند تن از ستاره شناسان دوره‌اسلامی، از جمله حبش حاسب*، ابوالوفای‌بوزجانی*، ابوسعید سجزی* و ابن‌اعلم*، بهره برده است(سزگین، همانجا). از این کتاب تاکنون دو نسخه خطی شناخته شده است( رجوع کنید به سلان؛ کینگ؛ روزنفلد و احسان‌اوغلو، همانجاها) و ینسن (ص۳۲۱ـ ۳۲۸) بخش راجع به ماه این زیج را بررسی کرده است.
دیگر کتاب‌جمال‌الدین الرساله الکامکه فی عمل الاصطرلاب یا کتاب فی علم الاصطرلاب (کینگ، ج۲، بخش۱، ص۴۰۱) است. این کتاب در ۶۶ باب، در باره چگونگی کار با اسطرلاب و انواع فعالیتهای‌علمی با استفاده از آن، نوشته شده‌است. جمال الدین سبب تألیف این کتاب را پاسخ به سؤالات بعضی از مشتاقان درباره کار با اسطرلاب ذکر کرده‌است ( رجوع کنید به همانجا). از این کتاب تاکنون چند نسخه خطی شناسایی شده است( رجوع کنید به الیس و ادواردز ، ص۳۹؛ کینگ، ج۲، بخش۱، ص۴۰۱ـ ۴۰۲؛ روزنفلد و احسان اوغلو، همانجا؛ زوتر ، ص۱۹۷).
دیگر کتاب جمال‌الدین، شرح تلخیص الاصطرلاب نام دارد که ممکن است شرح‌او بر الرساله الکامله فی‌عمل‌الاصطرلاب باشد. از این کتاب تاکنون یک نسخه شناسایی شده است(رجوع کنید به روزنفلد و احسان اوغلو، همانجا).
منابع:
(۱) حاجی خلیفه؛
(۲) عمررضا کحّاله، معجم‌المؤلفین، دمشق۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ‌افست‌بیروت [ بی‌تا. ] ؛
(۳) ادوارد استوارت‌کندی، پژوهشی در زیجهای دوره‌اسلامی، ترجمه‌محمد باقری، تهران۱۳۷۴ ش؛
(۴) دیوید ا. کینگ، فهرس المخطوطات العلمیه‌المحفوظه بدار الکتب المصریه، قاهره۱۹۸۱ـ۱۹۸۶؛
(۵) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949;
(۶) A. G. Ellis and Edward Edwards , A descriptive list of the arabic manuscripts: acquired by the trustees of the British museum since 1894 , London 1912;
(۷) Claus Jensen, “The lunar theories of al-Baghdadi”, Archive for history of exact sciences , vol.8, no. 4, (Jan. 1972);
(۸) Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin Ihsanoglu, Mathematicians, astronomers and other scholars of Islamic civilization and their works ( 7 th -19 th c.) , Istanbul 2003;
(۹) Fuat Sezgin , Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967- ;
(۱۰) M. Le Baron de Slane , Catalogue des manuscrits arabes , Paris 1883-1895;
(۱۱) Heinrich Suter , Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke , Amsterdam 1981.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۰