کنیه‌اش ابوالبحر، شاعر شیعی بحرینی اوایل قرن یازدهم. وی به بَحرانی نیز شهرت داشت ( رجوع کنید به مدنی، ص ۵۲۴؛ بحرانی، ص ۱۱۲؛ مهتدی بحرانی، ص ۱۸۸). از تاریخ تولد و زادگاهش اطلاع دقیقی در دست نیست. وی به روستایی در بحرین به نام خَطّ منسوب است (آقابزرگ طهرانی، ج ۹، قسم ۱، ص ۳۵؛ امین، ج ۴، ص ۱۵۷).
در جوانی به شیراز آمد و مقیم آنجا شد (مدنی؛ امین، همانجاها). در سفری به اصفهان، با بهاءالدینِ عاملی * (شیخ بهائی، متوفی ۱۰۳۰ یا ۱۰۳۱) دیدار و گفتگو کرد. شیخ قصیده رائیه خود در مدح صاحب‌الزمان عجل‌اللّه تعالی فرجه را بر وی عرضه کرد و او فی‌البداهه قصیده‌ای در معارضه با آن سرود که شیخ آن را ستود (مدنی، ص ۵۲۴ ۵۲۷؛ امین، ج ۴، ص ۱۶۰).
حیات شاعر مقارن با دوران انحطاط ادب عربی، به ویژه در بحرین، بود. وی اسلوب خاصی در شعر نداشت، اما به دلیل پیروی از برخی شعرای بزرگ پیشین، به ویژه شریف رضی (متوفی ۴۰۶)، شعر او اهمیت و اعتبار فراوان یافت، به طوری که شاعر و دانشمند معروفی چون علامه ماجدبن هاشم بحرانی * (متوفی ۱۰۲۸) شعر او را به شعر بُحتُری * (متوفی ۲۸۴) تشبیه و وی را تکریم کرده است ( رجوع کنید به مدنی، ص ۵۳۱؛ تنوخی، مجله المجمع العلمی‌العربی ، ج ۸، ش ۲، ص ۸۴ – ۸۵). با وجود زوال فنون بلاغت در اشعار آن عصر، قصاید وی پر از تشبیه و مشتمل بر تمام فنون شعری است ( رجوع کنید به تنوخی، مجله المجمع العلمی‌العربی ، ج ۸، ش ۱، ص ۴۱ـ۴۴).
اولین قصیده خطّی در دیوانش، مضمونی تغزلی دارد که آن را در ۹۹۹ سروده و دیگر اشعار را بعد از سال ۱۰۰۰ گفته است (همان، ص ۴۱). وی در جوانی به مدح امرا پرداخت. مدحیه‌ای که برای وزیر بحرین، رکن‌الدین محمد (محمود)بن نورالدین، در عید فطر ۱۰۰۱ سروده است، از بهترین قصاید وی به شمار می‌آید (محبی، ج ۳، ص ۲۰۹؛ مدنی، ص ۵۲۷). قصیده‌ای نیز در مدح امام رضا علیه‌السلام سروده و در رثای امام حسین علیه‌السلام و برخی سادات و علویان نیز قصایدی دارد ( رجوع کنید به مدنی، ص ۵۳۴؛ امین، ج ۴، ص ۱۵۷، ۱۶۲ـ ۱۶۵).
یک خمریه و قصایدی در وصف شیراز، حلوا، خرما و ماهی نیز از او به جا مانده است ( رجوع کنید به مدنی، ص ۵۲۹؛ امین، ج ۴، ص ۱۶۸ـ ۱۶۹). از دیگر موضوعات شعری او هجو، اعتذار، شِکوه، عتاب، موعظه و مناجات است ( رجوع کنید به امین، ج ۴، ص ۱۶۵، ۱۶۸ـ۱۷۳). دو بیتیهایی نیز همْ وزنِ دو بیتیهای فارسی دارد که آنها را در ۱۰۰۱ سروده است ( رجوع کنید به همو، ج ۴، ص ۱۵۸).
رحلت
بنا بر برخی منابع، خطّی در ۱۰۲۸ در شیراز وفات یافت. عمر او را بین ۴۵ تا ۵۰ سال تخمین زده‌اند ( رجوع کنید به مدنی، ص ۵۲۴؛تنوخی، مجله‌المجمع العلمی‌العربی ، ج ۸، ش ۱، ص ۴۱)؛اما، آقابزرگ طهرانی (ج ۹، قسم ۱، ص ۳۶)، با ارائه دلایلی، تاریخ وفات او را ۱۰۴۰ یا بعد از آن ذکر کرده است.
از خطّی دیوان شعری به جا مانده است که مدتها شهرت داشت و در زمان خودش، حسن‌بن محمد غَنَوی هُذَلی (شاعر قرن یازدهم) به دستور سید شریف جعفربن عبدالجباربن حسین، آن را جمع‌آوری کرد (مدنی، همانجا؛امین، ج ۴، ص ۱۵۷). اولین نسخه دیوان را دوستِ شاعر، جعفربن عبدالجباربن حسین کتابت کرده است و قدیم‌ترین تاریخی که در پایان صفحه تقدیم دیوان ذکر شده ۱۱۳۴ است (تنوخی، مجله المجمع العلمی‌العربی ، ج ۸ ، ش ۱، ص ۳۸).
محمدبن حسن حرّعاملی دیوان او را دیده است (قسم ۲، ص ۵۵؛برای نسخه‌های دیگر رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی؛امین؛تنوخی، همانجاها؛نیز رجوع کنید به تنوخی، مجله المجمع العلمی‌العربی، ج ۸، ش ۲، ص ۹۰، ش ۳، ص ۱۶۰ـ۱۶۱). به گفته زرکلی (ج ۲، ص ۱۲۹) دیوان شاعر به چاپ رسیده است.
منابع:
(۱) آقابزرگ طهرانی؛
(۲) امین؛
(۳) علی‌بن حسن بحرانی، انوارالبدرین فی تراجم علماء القطیف و الاحساء و البحرین، چاپ محمدعلی محمدرضا طبسی، نجف ۱۳۷۷، چاپ افست قم ۱۴۰۷؛
(۴) عزالدین تنوخی، «الادب فی‌البحرین»، مجله المجمع العلمی‌العربی ، ج ۸ ، ش ۱ (رجب و شعبان ۱۳۴۶)، ش ۲ (شعبان و رمضان ۱۳۴۶)، ش ۳ (رمضان و شوال ۱۳۴۶)؛
(۵) محمدبن حسن حرّ عاملی، امل‌الا´مل، چاپ احمد حسینی، بغداد [ ۱۹۶۵ (، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش؛
(۶) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۹۹؛
(۷) محمدامین‌بن فضل‌اللّه محبی، نفحه الریحانه و رشحه طلاء الحانه، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ) قاهره ( ۱۳۸۷ـ۱۳۹۱/ ۱۹۶۷ـ۱۹۷۱؛
(۸) علی‌خان‌بن احمد مدنی، سلافه العصر فی محاسن الشعراء بکل مصر، مصر ۱۳۲۴، چاپ افست تهران ) بی‌تا. ]؛
(۹) عبدالعظیم مهتدی بحرانی، علماء البحرین: دروس و عبر ، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۰