ثعلبه بن حاطِب انصاری ، صحابی پیامبر، که در غزوه بدر و احد شرکت داشت (ابن سعد، ج ۳، قسم ۲، ص ۳۲؛ ابن عبدالبرّ، ج ۱، ص ۲۱۰). تاریخ تولد و وفات وی معلوم نیست . برخی وفاتش را در زمان خلافت عمر و برخی دیگر در دوره عثمان ذکر کرده اند ( رجوع کنید به طبری ، ج ۱۰، ص ۱۹۰؛ ابن عبدالبرّ، همانجا؛ طوسی ، ص ۱۱؛ ابن اثیر، ج ۱، ص ۲۳۷).
به نوشته مفسران ، آیات ۷۵ و ۷۶ سوره توبه در شأن وی نازل شده است ( رجوع کنید به طبری ؛ طبرسی ، ذیل همین آیه ها). ثعلبه بارها از پیامبر خواسته بود تا برای افزونی ثروتش دعا کند، اماپیامبر امتناع می کرد تا اینکه ثعلبه با پیامبر پیمان بست که اگر خداوند مالی نصیبش کند، حق فقیران و مستمندان را بپردازد.
پیامبر دعا کرد و گوسفندان ثعلبه زیاد شد تا آنجا که وی ناگزیر برای نگهداری آنها به خارج از مدینه منتقل شد، ازاین رو دیگر نتوانست در نماز جماعت شرکت کند و تنها در نماز جمعه حاضر می شد، اما به مرور زمان آن را نیز ترک کرد. با نزول آیه ۱۰۳ سوره توبه و واجب شدن زکات ، پیامبر دو تن را برای گرفتن زکات نزد ثعلبه فرستاد، اما وی از پرداخت آن خودداری کرد و آن را جزیه دانست
این امر سبب آزردگی رسول خدا شد، در این هنگام آیات مذکور نازل شدند. ثعلبه چون شنید که در باره او آیه نازل شده است ، با صدقات نزد پیامبر رفت ، اما آن حضرت صدقه اش را نپذیرفت و فرمود که خداوند مرا از پذیرش صدقه از تو منع کرده است . نقل شده است که ثعلبه ، پس از وفات پیامبر، زکات اموالش را نزد خلفا برد، آنان به پیروی از پیامبر زکات او را نپذیرفتند (طبری ، همانجا؛ طبرسی ، ج ۵، ص ۸۱ ـ۸۲)، ازاین رو قَتاده بن دِعامه (محدّث نامدار قرن دوم ) و سعیدبن جُبَیر (فقیه تابعی ، اواخر قرن اول )، ثعلبه را «مانع الصدقه » خوانده اند. مقریزی (ج ۱، ص ۴۵۳، ۴۸۰، ۴۸۲) ثعلبه و چهار تن دیگر را از اصحاب مسجد ضِرار و در زمره منافقان ذکر کرده است .
منابع :
(۱) ابن اثیر، اسدالغابه فی معرفه الصحابه ، قاهره ۱۲۸۰ـ۱۲۸۶، چاپ افست بیروت ، ( بی تا. ) ؛
(۲) ابن سعد (لیدن )؛
(۳) ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب ، چاپ علی محمد بجاوی ، قاهره ( ۱۳۸۰/ ۱۹۶۰ ) ؛
(۴) طبرسی ؛
(۵) طبری ، جامع ؛
(۶) محمدبن حسن طوسی ، رجال الطوسی ، نجف ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱؛
(۷) احمدبن علی مقریزی ، امتاع الاسماع ، ج ۱، چاپ محمودمحمد شاکر، ( قاهره ) : لجنه التألیف و الترجمه و النشر، ( بی تا. ) .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۹