از صِغار تابعین یا از شخصیتهای پس از تابعین یعنی اَتْباع تابعین (ابن حِبّان ، ج ۶، ص ۱۲۵؛ ابن حَجَر عَسقَلانی ، ۱۴۱۸، ص ۵۵۵). از تاریخ زندگی او اطلاع موثق و دقیقی در دست نیست . برخی وی را حِمْصی و شامی خوانده اند ( رجوع کنید به ذهبی ، ج ۱، ص ۳۶۴؛ ابن حجرعسقلانی ، ۱۴۱۳، ج ۱، ص ۱۴۶).
برخی نیز او را از مردم ارمنستان دانسته اند ( رجوع کنید به مِزّی ، ج ۴، ص ۳۶۴؛ ابن حجر عسقلانی ، ۱۴۱۵، ج ۱، ص ۵۵۳). به گفته مرزبانی ، ثابت از شعرای شیعه بوده (ص ۴۵) و در صفّین شهید شده است (همان ، مقدمه امینی ، ص ۲۲)، اما اگر او را از اتباع تابعین بدانیم ، این نظر چندان پذیرفتنی نیست .
تابعین مشهوری که ثابت از ایشان روایت کرده است عبارت اند از:
حسن بصری ،
سعیدبن جُبَیر،
سعیدبن مُسَیِّب ،
عامر شَعْبی ،
ابن ابی مُلَیْکَه ،
عطاءبن ابی رباح ،
عِکْرِمه بن خالد مخزومی ،
مجاهدبن جَبْرمکی ،
محمدبن سیرین و
محمدبن مسلم بن شهاب زُهْری (ابن عساکر، ج ۳، ص ۳۷۱؛ مزّی ، همانجا).
برخی روایت کنندگان از وی عبارت اند از:
اسماعیل بن عیّاش ،
بَقیّه بن الولید،
سُویدبن عبدالعزیز،
عبدالملک بن محمد صَنعانی و
عتّاب بن بشیر (بخاری ، ۱۴۰۷، ج ۲، جزء ۱، قسم ۲، ص ۱۶۶؛ مزّی ، ج ۴، ص ۳۶۵).
برخی از رجال شناسان گفته اند که ثابت بن عجلان ، انس بن مالک (متوفی ۹۱)، یکی از کهنسال ترین صحابیان رسول خدا، را درک کرده ( رجوع کنید به ابن ابی حاتم ، ج ۲، ص ۴۵۵؛ ذهبی ، ج ۱، ص ۳۶۵) و از او حدیث شنیده بود (ابن ابی حاتم ، همانجا). ابن حبّان این خبر را مردود دانسته است (همانجا).
در باره وثاقت ثابت بن عجلان در منابع رجالی ، آرای گوناگونی بیان شده است . بنا بر گزارشی از ابن عساکر (ج ۳، ص ۳۷۲)، احمدبن حنبل در پاسخ پرسش فرزندش عبداللّه در باره وثاقت ثابت بن عجلان ، سکوت اختیار کرد و مزّی (همانجا) سکوت احمدبن حنبل را حاکی از تردید وی در این باب دانسته است . به نظر حافظ عبدالحق نیز استناد به احادیث وی نادرست است (به نقل ذهبی ، همانجا). عقیلی (سفر ۱، ص ۱۷۶) نیز معتقد است که در حدیث نباید از ثابت پیروی شود. از سوی دیگر، یحیی بن مَعین و نَسایی (صاحب سنن ) او را توثیق کرده اند (به نقل ذهبی ، ج ۱، ص ۳۶۴ـ ۳۶۵).
به عقیده ابن ابی حاتِم (همانجا)، ثابت بن عجلان فردی صالح الحدیث بوده است . در مجموع می توان نتیجه گرفت که روایات وی در صورتی قابل استناد است که با احادیث راویان ثقه مخالفتی نداشته باشد و در غیر این صورت ، روایاتش به دلیل نادر یا غریب بودن مردود تلقی می شود ( رجوع کنید بهابن حجر عسقلانی ، ۱۴۱۵، همانجا).
در کتب حدیث و جوامع روایی موجود، احادیث چندانی از او گزارش نشده است ( رجوع کنید بهابن عَدیّ، ج ۲، ص ۳۰۲؛ذهبی ، ج ۱، ص ۳۶۵). بخاری در ا۵۸لصحیح (ج ۶، ص ۲۳۱) یک حدیث (نیز رجوع کنید به ابن حجر عسقلانی ، ۱۴۱۸، ص ۵۵۵ ـ ۵۵۶) و ابن عدیّ (ج ۲، ص ۳۰۱ـ ۳۰۲) سه حدیث از وی نقل کرده است (نیز رجوع کنید به ذهبی ، ج ۱، ص ۳۶۴).ابوداوود (ج ۲، ص ۲۱۲)، نسائی (ج ۷، ص ۱۷۸) و ابن ماجه (ج ۱، ص ۵۰۹) نیز در سنن خود احادیثی به نقل از ثابت بن عجلان آورده اند (نیز رجوع کنید به مزّی ، ج ۴، ص ۳۶۶).
منابع :
(۱) ابن ابی حاتم ، کتاب الجرح والتعدیل ، حیدرآباد دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(۲) ابن حبّان ، کتاب الثقات ، حیدرآباد دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛ابن حجرعسقلانی ، تقریب التهذیب ، چاپ مصطفی
(۳) عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳؛
(۴) همو، کتاب تهذیب التهذیب ، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛
(۵) همو، هدی الساری : مقدمه فتح الباری ، چاپ عبدالعزیزبن عبداللّه بن باز و محمد فؤاد عبدالباقی ، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷؛
(۶) ابن عدیّ، الکامل فی ضعفاءالرجال ، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوّض ، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷؛
(۷) ابن عساکر، تهذیب تاریخ دمشق الکبیر ، چاپ عبدالقادر بدران ، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹؛
(۸) ابن ماجه ، سنن ابن ماجه ، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
(۹) سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود ، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
(۱۰) محمدبن اسماعیل بخاری ، صحیح البخاری ، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
(۱۱) همو، کتاب التاریخ الکبیر ، ( بیروت ? ۱۴۰۷/۱۹۸۶ ) ؛
(۱۲) محمدبن احمد ذهبی ، میزان الاعتدال فی نقدالرجال ، چاپ علی محمد بجاوی ، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(۱۳) محمدبن عمرو عقیلی ، کتاب الضعفاءالکبیر ، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی ، بیروت ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴؛
(۱۴) محمدبن عمران مرزبانی ، اخبار شعراءالشیعه ، چاپ محمدهادی امینی ، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳؛
(۱۵) یوسف بن عبدالرحمان مِزّی ، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال ، ج ۴، چاپ بشارعواد معروف ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۱۶) احمدبن علی نسائی ، سنن النسائی ، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۹