زندگینامه بُرُقلُس «دیادوخُس » ( فیلسوف نوافلاطونی یونان متأخر)(۴۱۲م)

 فیلسوف نوافلاطونی یونان متأخر و نویسنده آثار فلسفی در قرن پنجم میلادی که فلسفه فلوطین (افلوطین) و اتباع او از جمله از طریق آثار وی در فلسفه اسلامی وفلسفه مدرسی تأثیر کرده است . نام او در یونانی پروکلوس است  دایره المعارف فلسفه  ، ذیل “Proclus” ؛  واژه نامه بزرگ دانشنامه ای لاروس  ، ذیل “Proclus” ). در منابع اسلامی از او با عنوان «دیادوخُس » (یا دیدوخس ) برقلس نام برده اند که در یونانی به معنای عَقیب (از پی آینده / جانشین ) است (ابن ندیم ، ص ۵۱۷؛قفطی ، ص ۸۹).

برقلس را از آن رو بدین لقب خوانده اند که افلاطونی مذهب و رئیس مدرسه افلاطون در آتن (آکادمی ) بوده است (  ایره المعارف فلسفه  ، همانجا). مسلمانان نام او را علاوه بر برقلس ، به صورتهای اَبَرقُلُس ( الافلاطونیه ، ص ۲۵۷)، بُرقلیس (عامری ، ص ۸۳) و فورقلس (شهرستانی ، ج ۲، ص ۱۵۷) و نیز برقلس افلاطونی (ابن ندیم ، همانجا) و برقلیس دهری (عامری ،همانجا) گفته اند. صفت دهری از آنجا بر وی اطلاق شده که در رساله ای از اندیشه یونانی قدَمِ عالَم دفاع کرده است ( رجوع کنید به دنباله مقاله ).

برقلس در قسطنطنیه به دنیا آمد (کاپلستون ، ج ۱، ص ۵۴۹؛زندگینامه علمی دانشوران ، ذیل «پروکلوس »). تاریخ تولد او را به اختلاف ، ۴۱۰ ( دایره المعارف فلسفه  ، همانجا) یا ۴۱۲ میلادی (  واژه نامه بزرگ دانشنامه ای لاروس ، همانجا؛بریه ، ج ۲، ص ۲۷۷) ذکر کرده اند. قفطی ، به نقل از یحیی نحوی * ، می نویسد که وی در زمان دقلطیانوس قبطی می زیسته (همانجا) که اگر مقصود دیوکلتیانوس (حک : ۲۸۴ـ۳۰۵ میلادی ) باشد که حکومت مصر و حوزه آسیایی روم آن روزگار را بر عهده داشته (دهخدا، ذیل «دقلطیانوس »؛ابوریحان بیرونی ، ۱۳۶۲ ش ، ص ۲۳۸؛لاندلن ، ج ۱، ص ۳۰۲)، نمی تواند درست باشد. پدر و مادرش در اصل اهل لیقیه بودند و وی تحصیلات مقدماتی را درکسانتوس ، شهری در ساحل جنوبی لیقیه ، گذراند ( زندگینامه علمی دانشوران ، همانجا).

لیقیه (لوکیا ) نام منطقه ای در جنوب آسیای صغیر در کناره مدیترانه بوده است (ابن بی بی ، مقدمه مشکور، ص چهل ودو).قفطی به نقل از مختاربن عبدون بن بُطلان ، طبیب نصرانی (متوفی ۴۴۴)، برقلس را اهل لاذقیه می داند (همانجا) که شاید همان لیقیه باشد ( رجوع کنید به دهخدا، ذیل «لاذقیه »). همچنین در فهرست ابن ندیم (همانجا) برقلس اهل اطاطریه و در تاریخ الحکمای قفطی (همانجا) اهل اطاطوله ذکر شده که ممکن است هر دو تصحیف و تحریف شده آناطولی باشد. منبع متأخری مانند محبوب القلوب بخطا وی را از اهالی افریقیه معرفی می کند (شریف لاهیجی ، ص ۲۰۲).

امروزه ، اطلاع ما از زندگی برقلس از آن رو دقیق است که شاگرد وی ، مارینوس ، در حدود ۴۹۰میلادی در نوشته ای تحت عنوان  زندگی برقلس  شرح احوال وسیرت استاد خود را نگاشته است ( بریتانیکا ، ذیل “Proclus” ؛بریه ، ج ۲، ص ۲۶۶؛ دایره المعارف فلسفه  ، همانجا). به نوشته وی ، برقلس در پی تحول روحی به فلسفه و مذهب نوافلاطونی روی آورد (  دایره المعارف فلسفه  ، همانجا؛بریه ، ج ۲، ص ۲۷۷). او نخست در اسکندریه خطابه خواند، اما در سفری به بوزنطیه (قسطنطنیه ) به فلسفه روی آورد و در بازگشت به اسکندریه شاگرد لامفیذورُس (اُلَمپیودوروس ) و هرون ریاضیدان شد (وگل ، ج ۳، ص ۵۶۲؛زندگینامه علمی دانشوران ، همانجا).

برقلس اسکندریه را به قصد آتن ترک گفت و در آنجا با سوریانوس (متوفی حدود ۴۳۰ میلادی ) و به واسطه او با فلوطَرخُس آتنی (پلوتارک ، متوفی ۴۳۱ یا ۴۳۲ میلادی )، پسر نِسطوریوس ، آشنا شد (وگل ، همانجا). برقلس آثار ارسطو و افلاطون را نزد سوریانوس خواند (همان ، ج ۳، ص ۵۶۴) و با آموزشهای منظم مهیای جانشینی افلاطون و اداره مدرسه آتنیِ مذهب نو افلاطونی شد (  دایره المعارف فلسفه  ، همانجا).

برقلس در سراسر زندگی به تفکر، عبادت ، تعلیم و تألیف مشغول بود، از خوردن گوشت حیوانات احتراز می کرد، روزه می گرفت و هر روز در حین طلوع و غروب و ظهر نیایش می کرد ( > دایره المعارف فلسفه  ؛وگل ؛بریه ، همانجاها). وی در ۴۸۵میلادی در آتن درگذشت ( دایره المعارف فلسفه  ؛زندگینامه علمی دانشوران ، همانجاها). بریه (همانجا) تاریخ وفات او را ۴۸۴ نوشته است . پس از وی دیری نپایید که فرمان تعطیلی آکادمی صادر شد (۵۲۹ میلادی ؛کاپلستون ، ج ۱، ص ۵۵۳؛بریه ، ج ۲، ص ۲۸۷)

برقلس تألیفات بسیاری داشت که مسلمانان برخی از آنها را می شناختند، از جمله ابن ندیم (همانجا) از چهارده اثر او نام برده است . رساله ها و کتابهای او به این ترتیب دسته بندی می شود:

۱) آثاری که به او نسبت داده شده ، و از اوست .

این آثار که بعضی از آنها باقی مانده است و بعضی مفقود شده ، و از بعض آنها قطعاتی بر جای مانده ،

عبارت اند از:

الف ) شرحهای برقلس بر محاورات افلاطونی با عناوین  سیاست نامه  (به تعبیر متون اسلامی : کتاب السیاسه )؛
القیبیادس ( آلکیبیادس ) اول ؛
طیماؤس ( تیمائوس )؛
برمانیدس ( پارمنیدس )؛
قراطولوس ( کراتولوس )؛
فیله بوس ؛
فِدِروس ، فادن ( فائدون )؛
تئه تتوس ؛
غورغیاس ( گرگیاس )؛

سوفسطائی . ویلیام اهل موئربکه ، در قرن سیزدهم میلادی ، شرحهای طیماؤس و برمانیدس را به لاتین برگردانده است ( الافلاطونیه ، مقدمه بدوی ، ص ۵ـ۶). ویکتورکوزن برخی از این شروح را منتشر کرده است (  دایره المعارف فلسفه  ، همانجا؛وگل ، ج ۳، ص ۵۶۳، ۵۶۵؛زندگینامه علمی دانشوران ، همانجا؛الافلاطونیه ، مقدمه بدوی ، همانجا).

در میان این گروه از آثار برقلس ، ابن ندیم (همانجا) از این تألیفات نام برده است :

تفسیر فادن در باب نفس که به سریانی بوده و ابن زُرعه * اندکی از آن را به عربی ترجمه کرده است ؛

سه مقاله در شرح قول افلاطون که نفس نامیراست ؛

و کتابی درباره مُثُلی که افلاطون در کتاب خود به نام غورغیاس گفته و به سریانی ترجمه شده است . برقلس شرحهایی نیز بر آثار ارسطو و تاسوعات فلوطین نوشته است که فقط قطعاتی از دومی در دست است ( زندگینامه علمی دانشوران ، همانجا).

ب ) کتاب  اصول (یا عناصر) الهیات . این کتاب بهترین منبع درباره مبادی و اصول هستی شناختی برقلس و دستگاهی است مرکب از قضایا با براهین استنتاجی بدون تعاریف و اصول متعارفه ( > دایره المعارف فلسفه < ، همانجا؛وگل ، ج ۳، ص ۵۶۵). ویلیام موئربکی این کتاب را نیز به لاتین ترجمه کرده است (فلسفه قرون وسطا ، ص ۸۷؛الافلاطونیه ، مقدمه بدوی ، ص ۵).

درباره اینکه آیا  اصول الهیات  به عربی ترجمه شده بوده است رأی قطعی وجود ندارد. بدوی می گوید: مراد ابن ندیم و قفطی از کتاب الثّالوجیای برقلس (فقره ششم الفهرست ) ترجمه عربی همین کتاب بوده است ( الافلاطونیه ، مقدمه ، ص ۱۶ـ۲۰). حاجی خلیفه الثّالوجیا را یک بار به برقلس و بار دیگر به اشتباه به اسکندر افرودیسی * نسبت داده و مترجم آن را ابوعثمان دمشقی * ذکر کرده است (همان ، مقدمه بدوی ، ص ۱۶ـ۱۷؛قس د. اسلام ، چاپ دوّم ، ذیل ماده ).

ج ) کتاب  عناصر طبیعت یا اصول طبیعت  . ابن ندیم (همانجا) در شماره اول از مصنّفات برقلس از اسطوخوسیس الصغری نام برده که ناظر به همین اثر اوست ( الافلاطونیه ، ص ۲۵۷).

این کتاب که به صورت مجموعه ای از قضایا و براهین است ، تماماً براساس طبیعیات ارسطو تدوین شده است (وگل ، همانجا).

د)  الهیات افلاطونی  که منبع اصلی برای کل فلسفه برقلس است و وی احتمالاً آن را در دوران کمال خود نگاشته است (  دایره المعارف فلسفه ، همانجا).

ه ) سه رساله به نامهای  ده پرسش درباره عنایت  ،  درباره عنایت و سرنوشت  و  درباره ماهیت شُرور  که اصل یونانی آنها مفقود اما ترجمه لاتینی آنها به قلم ویلیام موئربکی موجود است . شماره ۲ یا ۱۴ از فهرست کتابهای برقلس در الفهرست شاید ناظر به رساله اول باشد. چند رساله دیگر از این قبیل وجود داشته که امروزه در دست نیست (ابن ندیم ؛> دایره المعارف فلسفه < ، همانجاها؛کاپلستون ، ج ۱، ص ۵۴۹).

و)  هجده دلیل در ازلیت عالم  . اصل یونانی این کتاب مفقود است ، اما در ردیه ای که یحیی نحوی (ژان فیلوپونوس ) بر این اثر نوشته جز دلیل اول بقیه دلایل به یونانی موجود است (  دایره المعارف فلسفه  ، همانجا؛الافلاطونیه ، مقدمه بدوی ، ص ۳۰ـ۳۱). ابن ندیم تحت عنوان «هجده مسئله که یحیی نحوی آنها را نقض کرده » از این اثر برقلس نام برده و قفطی در ذکر ردّیه یحیی نحوی بخطا آن را شانزده مقاله بیان کرده و نوشته است که کتاب یحیی نحوی نزد او موجود است (ابن ندیم ، همانجا؛قفطی ، ص ۸۹، ۳۵۶؛الافلاطونیه ، مقدمه بدوی ، ص ۳۲ـ۳۳). بدوی ترجمه عربی نُه دلیل اول کتاب برقلس را منتشر کرده است . نُه دلیل اول آن ، ترجمه اسحاق بن حنین * و بقیه از مترجمی دیگر بوده است که اکنون مفقود است ( الافلاطونیه ، مقدمه بدوی ، ص ۳۱).

ز) آثار مفقود برقلس با عناوین درباره رموز دینی ، درباره صنعت سحرنیکان ، بر ضد مسیحیت و مانند اینها که اطلاع ما از آنها تنها از طریق قطعاتی است که فیچینو (متوفی ۱۴۹۹ میلادی ) از کتابی یونانی به نام درباره تقدس و سحر < به لاتین ترجمه کرده است (وگل ، همانجا).

ح )آثار برقلس در ریاضیات و نجوم ، از جمله شرحی بر مقاله اول اصول اقلیدس . وی در شرح خود، اطلاعاتی درباره وضع افلاطونی ، ارسطویی و نوافلاطونی و دیگر مذاهب در فلسفه ریاضی به دست می دهد (بدوی ، ذیل ماده ؛کاپلستون ، ج ۱، ص ۵۴۹ـ۵۵۰، پانویس ۱۸). این آثار نشانه معرفت جامع او به ریاضیات هزار ساله یونان است که در غیر این صورت برای ما ناشناخته می ماند ( زندگینامه علمی دانشوران ، همانجا).

برقلس در اثر دیگر خود، به نام > طرح فرضیه های اخترشناسان < ، شرح منقّحی از دستگاه فلک خارج و فلک تدویر که در هیئت بطلمیوسی فرض شده عرضه داشته است (همانجا).

۲) برخی از کتابها که به نام برقلس به دست آمده ، ولی با وضع فکری و آثار مسلّم او سازگاری ندارد. از این دسته ، بدوی مسائل فرقلیس فی الاشیاء الطبیعیه را چاپ و منتشر کرده است ( الافلاطونیه ، ص ۴۳ـ۴۹). این کتاب مشتمل بر هشت مسئله است که در صدر آن ، مترجم کتاب اسحاق بن حنین معرفی شده است . بدوی می نویسد که نمی داند آیا مراد از فرقلیس همان برقلس است یا خیر، و هر چه پژوهش کرده به پاسخ روشنی نرسیده است (همان ، مقدمه ، ص ۳۶).

دیگر از این دسته شرحی است بر اشعاری که به طور منحول به فیثاغورس نسبت داده شده و ابن ندیم از آن با عنوان «تفسیر وصایای ذهبی فیثاغورس » نام برده و درباره آن نوشته که حدود صدبرگ است ، سریانیِ آن یافت می شود و ثابت بن قره * سه برگ از آن را از سریانی به عربی ترجمه کرده ولی آن را به انجام نرسانده است . این شرح را نیز بخطا به برقلس نسبت داده اند و ظاهراً این انتساب بر اثر اشتباه در قرائت برقلس و هیروقلس پیش آمده است (ابن ندیم ، همانجا؛د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل ماده ).

۳) برخی از کتابها که در اصل از برقلس بوده ، اما به ارسطو نسبت داده شده است . کتاب الایضاح فی الخیرالمحض از این زمره است که تأثیر برقلس در عالم اسلام و فلسفه مدرسی بیشتر از طریق همین کتاب بوده است ( رجوع کنید به دنباله مقاله ).بدوی ( الافلاطونیه ، مقدمه ، ص ۱ـ۳۰) از سرگذشت این اثر بتفصیل سخن گفته است . ایضاح … در حقیقت از > اصول الهیات  برگرفته شده است و در منابع اسلامی آن را به ارسطو منتسب کرده اند. پیش از همه در قرن ششم ، عبداللطیف بن یوسف بغدادی ، از آن با عنوان ایضاح الخیر و پس از وی ابن ابی اصیبعه * با عنوان ایضاح الخیر المحض و ابن سبعین * (متوفی ۶۶۸) با نام الخیرالمحض یاد کرده اند ( الافلاطونیه ، مقدمه بدوی ، ص ۱۵، ۱۸؛ابن ابی اصیبعه ، ص ۱۰۵).

در مغرب زمین ترجمه این کتاب از عربی به لاتین را غالباً به ژرار کرمونی (متوفی ۵۸۳/۱۱۸۷)، مترجم مشهور طُلَیطَله ، نسبت داده اند ( الافلاطونیه ، مقدمه بدوی ، ص ۲؛> فلسفه قرون وسطا  ، ص ۸۶ ـ ۸۷). این کتاب ، که لاتینیان آن را به اختصار  کتاب خیر محض  می خواندند، بعدها ـ شاید به این جهت که بحثی است درباره علت اول و صدور موجودات از آن به  کتاب علل  مشهور شد ( الافلاطونیه ، مقدمه بدوی ، ص ۲ـ۳).

آلبرت کبیر (متوفی ۱۲۸۰ میلادی ) با اشاره به این کتاب ، با عباراتی غامض و مبهم ، مؤلف آن را داود یهودی دانسته که آن را از رساله ای از ارسطو اخذ کرده است ، اما شاگرد او توماس آکوئینی (متوفی ۱۲۷ میلادی ) احتمالاً پس از ترجمه موئربکی از  اصول الهیات  ، متوجه رابطه این دو شده و کتاب علل را تألیف یکی از فیلسوفان عرب (مسلمان ) و تلخیص از  اصول الهیات  دانسته است . با اینهمه لاتینیان آن را همچنان به ارسطو نسبت می دادند، خاصه آنکه آن را رسماً مکمل ما بعد الطبیعه ارسطو می شمردند و تا اوایل قرن هفدهم ، جزو مؤلفات او، طبع و تدریس می کردند ( > فلسفه قرون وسطا < ، ص ۸۸؛الافلاطونیه ، مقدمه بدوی ، ص ۳ـ۷)؛هر چند ژیل اهل رم (متوفی ۱۳۱۶ میلادی ) که شرحی بر این کتاب نگاشته ، آن را به فارابی نسبت داده است ( الافلاطونیه ، مقدمه بدوی ، ص ۷، ۱۳). این اثر در > فلسفه قرون وسطا < نیز از تألیفات فارابی دانسته شده است (ص ۸۶ ـ ۸۷).

بدوی ( الافلاطونیه ، مقدمه ، ص ۸ـ۲۸) با نقل و ردّ آرای برخی از مستشرقان درباره مؤلف این کتاب ، می نویسد که به اعتقاد وی ، کتاب الخیرالاول که ابن ندیم آن را در شمار آثار برقلس ذکر کرده ، ناظر به همین کتاب خیرمحض  بوده است ؛زیرا تعبیر «خیراول » دو مرتبه در دو سطر متوالی در این کتاب ( الافلاطونیه ، ص ۲۰ـ۲۱) آمده است . وی سپس با قیاس با آنچه در میان لاتینیان درباره عنوان این کتاب پیش آمده ، می گوید که بعید نیست در عالم اسلام نیز ابتدا آن را «کتاب خیر اول » و سپس «خیر محض » نامیده باشند؛و این تعویض عنوان احتمالاً، بر اثر استعمال عبارت «خیرمحض » برای دلالت بر «اول » یا «اللّه »، در کتاب شفای بوعلی ، روی نموده است . بر این اساس ، بدوی قائل می شود که این کتاب تلخیص یکی از شاگردانبرقلس یا یکی از نوافلاطونیان از  اصول  بوده که آن را به برقلس نسبت داده است ؛و مترجم آن را به عربی ، از مترجمان بزرگ و توانا باید دانست ( الافلاطونیه ، مقدمه بدوی ، ص ۱۵ـ ۱۶، ۲۹ـ۳۰).

آرا و عقاید برقلس .

۱) قول به تعالی ، علیّت و صدور.

از مطالب مهم در تاریخ فلسفه مسئله قول به تعالی در برابر قول به حلول است که در کتب ما با عنوان قیام صدوری و قیام حلولی مطرح شده است . پرسش آن است که آیا موجودات قائم به حق به قیام صدوری اند یا حلولی ؟ حکمای مسلمان جملگی قائل به قیام صدوری اند، به این معنی که عالم از خدا صادر شده اما موجودی که صادر شده با او یکی نیست . حق را با موجودات نسبتی است که بعضی از آن به اضافه اشراقی تعبیر کرده اند، یعنی حق تجلی می کند و در این تجلی چنان نیست که معلول عین علت باشد. همین مسئله یعنی قیام صدوری ، در باب وجود ذهنی و علم و ادراک انسان و همچنین در باب رؤیت و ابصار نیز طرح شده است ( رجوع کنید به صدرالدین شیرازی ، سفر اول ، جزء۱، ص ۲۶۳ـ۲۶۸؛مطهری ، ج ۲، ص ۳۹۷ـ۴۱۴؛آملی ، ج ۱، ص ۴۹۴ـ ۴۹۵).

این نظر، با آنکه سابقه اش به فلوطین و نوافلاطونیان می رسد، با تنزیه و تسبیح حق و تعالیِ او، چنانکه در اسلام و قرآن بر آن تأکید شده ، سازگار است . فلوطین ، مؤسس مذهب نوافلاطونی ، با این قول ارسطو، که دو لفظ «وحدت » و «وجود» را می توان به جای یکدیگر به کار برد، همچنین با عقیده رواقیان به حلول ، مخالف و به تقدم واحد بر وجود قائل است (کاپلستون ، ج ۱، ص ۴۴۵؛بریه ، ج ۲، ص ۴۵ـ۲۴۶؛فلوطین ، ج ۳، ص ۱۰۷۶ـ۱۰۸۰).

برقلس ، با تأسی به فلوطین ، ابتدا به اثبات تقدم واحدبر کثیر و علت بر معلول و سپس به تقدم خود بسنده برآنچه خود بسنده نیست ، و تأخّر همه آنچه خود بسنده است نسبت به خیر مطلق ، و وابستگی هر آنچه هست بهعلت متفرّد واحد، پرداخته است (وگل ، ج ۳، ص ۵۶۵ ـ۵۶۶). وی با اقامه برهان خلف در  اصول الهیات  ، قضیه اصلی این رساله را که بریه از آن به قضیه تعالی تعبیر کرده ،چنین مطرح کرده است : امری که در همه اجزای یک سلسله یکسان حضور دارد نمی تواند به همه آنها افاضه کند مگراینکه ، نه در یکی از آنها، نه در همه آنها، بلکه مقدم بر همه آنها موجود باشد. بر حسب این قضیه ، برقلس در هر سلسله از اشیایی که دارای وجه مشترکی باشند، مثلاً سلسله اشیای نیکو، این حدود سه گانه را از یکدیگر تمییز می دهد: حدی که غیر مُفیض یعنی متعالی است ، و آن نیکی است ؛

حدی که مفیض است ، یعنی همه اشیا از آن فیض می برند و در آن با یکدیگر مشارکت می جویند و آن نیک است ؛و حدی که مستفیض است یعنی شی یا اشیایی که به وصف نیک متّصف می شوند. اگر اصطلاح منطقی به کار بریم ، می توان گفت که غیرمفیض مفهوم تصور است ، مستفیض مصداق آن است و مفیض رابطه مفهوم و مصداق با یکدیگر است (بریه ، ج ۲، ص ۲۷۸ـ۲۷۹). برقلس در بیان این اصطلاحات احتمالاً پیرو یامبلیخوس و سوریانوس است (وگل ، ج ۳، ص ۵۶۵).

یکی دیگر از مطالبی که برقلس از یامبلیخوس برگرفته اما با دقت آن را به کار برده بسط سه ضربی (یا سه تایی / سه بخشی ) در صدور موجودات از احد به عنوان برترین اصل تا فروترین مرحله و به طور کلی در نظام جدالی نوافلاطونی است . صدور یا فیضان یا چنانکه فلوطین می گفت فراشد یا برآمد (بریه ، ج ۲، ص ۲۴۹) از مسائل اساسی در فلسفه نوافلاطونی است . به اعتقاد برقلس ، در هر فراشدی معلول یا وجودی که صادر می شود تا اندازه ای شبیه به علت یا منشأ صدور و تا اندازه ای غیر شبیه به آن است . تا آنجا که شبیه به منشأ خویش است به عنوان وجودی ملاحظه می شود که تا اندازه ای با اصلش یکی است . از سوی دیگر، چون صدور هست ، باید چیزی در وجود صادر شونده باشد که با اصل یکی نباشد. همچنین هر وجودی که صادر می شود در آن ، تمایل طبیعی به سوی «خیر» هست یعنی بازگشت به منشأ بی واسطه صدور. به این ترتیب ، برقلس سه مرحله بسط باز می شناسد: «مونه » یا ماندن در اصل ؛«پروئودوس » یا صدور از اصل ؛«اپیستروفه » یا بازگشت به اصل . این بسط سه ضربی برتمامی سلسله صدورات حاکم است (کاپلستون ، ج ۱، ص ۵۵۰؛بریه ، ج ۲، ص ۲۷۵ـ۲۷۶؛بدوی ، ذیل ماده ).

برقلس ، در مراتب فیض به سلسله های پنجگانه به ترتیب ذیل قائل است : وَحَدات الهی یا ایزدان ، وجود، حیات ، عقل ، نفس . مبدأ کل این مراتب احد است ، زیرا سیر قهقرایی تا بی نهایت را نمی توان پذیرفت (بریه ، ج ۲، ص ۲۸۰ـ۲۸۲؛کاپلستون ، ج ۱، ص ۵۵۰ـ۵۵۱).

۲) نفس ، سرنوشت ،

اخلاق . در فلسفه فلوطین نفس در مملکت مابعدالطبیعه سیر می کند، اما در فلسفه برقلس چنین امکانی برای آن نیست (بریه ، ج ۲، ص ۲۸۲). به اعتقاد برقلس ، نفس در عالم ، حرکتی ادواری دارد و هر نفسی را، به طور متناوب و ادواری ، صعود و نزولی بی وقفه است ؛امکان سعادت ابدی (جدایی کامل نفس از بدن ) یا کیفر ابدی (نابودی کامل نفس ) پذیرفتنی نیست (وگل ، ج ۳، ص ۵۷۹ـ۵۸۰، ۵۸۶). همچنین وی درباره وحدت شر و ماده با افلوطین همعقیده نیست . به اعتقاد او شر امری کاملاً سلبی است که اصلاً نمی تواند علت چیزی باشد و تمایل نفوس به سطحی پایینتر ناشی از آرزوها و تمایلات خود آنهاست (همان ، ج ۳، ص ۵۸۲؛کاپلستون ، ج ۱، ص ۵۵۱ـ۵۵۲). به اعتقاد برقلس ، سرنوشت ساحت فرودین عنایت است چنانکه ما آن را می بینیم .

اگر معرفت ما درباره واقعیت کامل بود، آنچه برای ما به عنوان ضرورت مکانیکی ظاهر می شود به عنوان جزئی از عنایت ظاهر می شد. عنایت فقط کلی نیست آنطور که سلسوس معتقد بود و با تعالیم مسیحی براساس آن مخالفت می کرد بلکه به جزئیها نیز گسترش می یابد (وگل ، ص ۵۸۲ـ۵۸۵). به نوشته شهرستانی (ج ۲، ص ۱۶۱)، از برقلس نقل می شود که وی بر خلاف ارسطو به تعلق علم باری به جزئیات نیز قائل بوده است . از آنجا که احد همان خیر است ، اخلاق برقلسی همان مابعدالطبیعه او در قوس صعودی و بازگشت به خیر است . برقلس در عروج نفس پس از مرحله عشق (اِروس ) و مرحله حقیقت که نفس را به ماورای عشق به زیبا رهنمون می شود و او را از معرفت پر می کند، از مرحله ایمان سخن گفته است که «نوع اعلای شهود» و سکوت عرفانی است در حضور درک نشدنی و بیان نکردنی (  دایره المعارف فلسفه  ، همانجا؛کاپلستون ، ج ۱، ص ۵۵۲).

۳) ازلیّت عالم .

شهرت برقلس در عالم اسلام عمدتاً به سبب قول او به قِدَم عالم بوده است ( د. اسلام ، چاپ دوم ، همانجا). برقلس در اثرش مسیحیان را مخاطب کلام خود ساخته از اعتقاد آنان به خلق از عدم انتقاد می کند؛زیرا این عقیده با اعتقاد نوافلاطونیان به نظام ازلی عالم منافات و تعارض دارد (بریه ، ج ۲، ص ۲۸۳). در مقابل او، یحیی نحوی از عقیده مسیحیان دفاع کرده است .

در عالم اسلام ، محمدبن زکریای رازی در الشکوک علی البرقلس ، به  هجده دلیل در ازلیت عالم < برقلس اشاره می کند و چه بسا شخصاً ازکتاب یحیی نحوی استفاده کرده باشد ( د. اسلام ، چاپ دوم ، همانجا). ابوالحسن عامری * نیشابوری نیز در کتاب الامد علی الابد در مسئله حدوث و قدم عالم ، می نویسد که در این باب در مذهب افلاطون اختلاف هست ، زیرا افلاطون ، در کتاب خود بولوطیقوس گفته است که عالم غیر مکوَّن ، ابدی و دائم البقاست و نظر برقلس دهری به این گفته او تعلق دارد؛و سپس در کتاب طیماؤس ذکر کرده که عالم مکوَّن است و باری تعالی آن را از بی نظمی ابداع کرده است و ارسطو به شرح و جمع این دو قول او پرداخته است (ص ۸۲ـ۸۴).

ابوریحان بیرونی * در تحقیق ماللهند دست کم سه بار از کتاب یحیی نحوی نقل کرده است (ص ۲۶ـ۲۷، ۱۸۴، ۱۸۹). ابن خمار در مقاله ای ، دلیل یحیی نحوی بر حدوث عالم را از دلیل متکلمان پذیرفتنی تر دانسته است ( الافلاطونیه ، ص ۲۴۳ـ۲۴۷، مقدمه بدوی ، ص ۳۵ـ۳۶). ابوحامد غزالی هرچند در تهافت الفلاسفه از یحیی نحوی نام نبرده اما احتمال استفاده او از کتاب وی بسیار قوی است (همان ، مقدمه بدوی ، ص ۳۴). شهرستانی (ج ۲، ص ۱۵۷) در بخش نحله ها به برخی از دلایل برقلس در ازلیت عالم متعرّض شده و گفته است که اعتقاد به قدم عالم از زمان ارسطو شهرت یافته است . شهرستانی (ج ۲، ص ۱۵۸ـ۱۵۹) هشت شبهه از شبهات برقلس را نقل کرده ، می نویسد که در هر یک از آنها نوعی مغالطه هست و بسیاری از آنها تحکمات اند. وی در مفرده ای که اکنون در دست نیست ، به رد و نقض شبهات ارسطو و برقلس و تقریرات بوعلی سینا در این باره پرداخته است ( الافلاطونیه ، مقدمه بدوی ، ص ۳۵)

به طور کلی ، برقلس بیشتر به بیان منظم آرای پیشینان خود اهتمام کرده و حداقل در «اصول »، بیشتر دستگاه ساز است تا مُبدع (وگل ، ج ۳، ص ۵۶۵؛بدوی ، ذیل ماده ؛کاپلستون ، ج ۱، ص ۵۴۹ـ۵۵۰؛بریتانیکا ، همانجا). وی فلسفه خود را با دین یونان قدیم و طریقت جدالی خود را با علم الاسمای یونانی آمیخته است . یونانیان آن روزگار، چنانکه ابوریحان بیرونی نیز متعرض شده ، ستارگان را ( موجودات ) الهی می دانستند و آنها را می پرستیدند (۱۳۷۷، ص ۲۶ـ۲۷). عقاید آنان که تفصیل برخی از آنها را در «سرود خورشید» اثر برقلس می توان باز یافت ، بی تأثیر از آیین مهر نبوده است (بریه ، ج ۲، ص ۲۶۳ـ۲۶۴).

تأثیر برقلس در عالم اسلام .

گذشته از آنچه در این باب آورده شد، گفتنی است که کتاب > ایضاح درباره خیر محض < برقلس یکی از دو کتاب منحول است که در نفوذ آرای نوافلاطونیان در فلسفه حکمای مسلمان تأثیر داشته است . کتاب دیگر اثولوجیا ی (ربوبیت ) فلوطین است که همانند ایضاح به ارسطو نسبت داده شده است (فاخوری و جر، ج ۲، ص ۳۳۷). کتاب عیون المسائل فارابی به همان مسئله می پردازد که کتاب ایضاح درباره خیر محض بدان متعرض شده است . فارابی در قسم اول از «مدینه فاضله » در بیان صدور جمیع موجودات از حق تعالی ، و در باب کیفیت صدور کثیر از واحد و در باب موجودات ثانی و همچنین در کتاب السیاسات المدنیه از این کتاب تأثیر پذیرفته است .

ابن سینا نیز در مقاله نهم از الهیات شفا ، بویژه در فصلی با عنوان «در باب کیفیت صدور افعال از مبادی عالیه »، و به طور آشکارتر، در نمط ششم کتاب الاشارات و التنبیهات ، در بحث از «غنی تام »، از این کتاب تأثیر پذیرفته و عباراتش متناظر با عبارات آن است ( الافلاطونیه ، مقدمه بدوی ، ص ۲۰ـ۲۱). ابن سینا در فصل ششم از مقاله هشتم و در فصل سوم از مقاله نهم الهیات شفا از خدا با صفت «خیر محض » نام برده است (ج ۲، ص ۳۵۵ـ۳۵۶، ۳۹۴). آرای برقلس در ابوالبرکات بغدادی * (متوفی ۵۴۷) و در کتاب المعتبر او (بویژه فصل دوازدهم از قسم سوم ) مؤثر افتاده ؛هر چند وی از برقلس نام نبرده است ( الافلاطونیه ، مقدمه بدوی ، ص ۲۱). ابوریحان بیرونی در تحقیق ماللهند اقوالی از برقلس درباره نفس ناطقه و تذکر و نسیان نقل کرده است (ص ۴۴، ۶۵).

منابع :

(۱) محمدتقی آملی ، دررالفوائد، و هو تعلیقه علی شرح المنظومه للسبزواری ، تهران ۱۳۷۷؛
(۲) ابن ابی اصیبعه ، عیون الانباء فی طبقات الاطباء ، چاپ نزار رضا، بیروت ( بی تا. ) ؛
(۳) ابن بی بی ، اخبار سلاجقه روم ، تهران ۱۳۵۰ش ؛
(۴) ابن سینا، الشفاء، الالهیات ، چاپ ابراهیم مدکور، قاهره ۱۳۸۰/۱۹۶۰، چاپ افست قم ۱۴۰۴؛
(۵) ابن ندیم ، الفهرست ، چاپ ناهدعباس عثمان ، دوحه ۱۹۸۵؛
(۶) محمدبن احمد ابوریحان بیرونی ، کتاب البیرونی فی تحقیق ماللهند ، حیدرآباد دکن ۱۳۷۷/۱۹۵۸؛
(۷) همو، کتاب التفهیم لاوائل صناعه التنجیم ، چاپ جلال الدین همائی ، تهران ۱۳۶۲ش ؛
(۸) الافلاطونیه المحدثه عندالعرب ، چاپ عبدالرحمان بدوی ، قاهره ۱۹۵۵؛
(۹) عبدالرحمان بدوی ، موسوعه الفلسفه ، بیروت ۱۹۸۴؛
(۱۰) امیل بریه ، تاریخ فلسفه ، ج ۲: دوره انتشار فرهنگ یونانی و دوره رومی ، ترجمه علی مراد داودی ، تهران ۱۳۷۴ش ؛
(۱۱) علی اکبر دهخدا، لغت نامه ، زیرنظر محمد معین ، تهران ۱۳۲۵ـ۱۳۵۹ش ؛
(۱۲) زندگینامه علمی دانشوران ، زیرنظر احمد بیرشک ، تهران ۱۳۶۹ ش ـ ، ذیل «پروکلوس » (از گلن ر. مورو)؛
(۱۳) محمدبن علی شریف لاهیجی ، محبوب القلوب ، نسخه عکسی ؛
(۱۴) محمدبن عبدالکریم شهرستانی ، کتاب الملل و النحل ، چاپ محمدبن فتح الله بدران ، قاهره ( تاریخ مقدمه ۱۳۷۵/۱۹۵۶ ) ، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش ؛
(۱۵) محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی ، الحکمه المتعالیه فی الاسفارالعقلیه الاربعه ، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(۱۶) محمدبن یوسف عامری ، الامَد علی الابد ، چاپ اورت ک . روسن ، بیروت ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹؛
(۱۷) حنا فاخوری و خلیل جر، تاریخ فلسفه در جهان اسلامی ، ترجمه عبدالمحمد آیتی ، تهران ۱۳۵۸ش ؛
(۱۸) فلوطین ، دوره آثار فلوطین ، ترجمه محمدحسن لطفی ، تهران ۱۳۶۶ش ؛
(۱۹) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبارالعلماء باخبارالحکماء ، چاپ لیپرت ، لایپزیگ ۱۹۰۳؛
(۲۰) فردریک کاپلستون ، تاریخ فلسفه ، ج ۱، یونان و روم ، ترجمه سیدجلال الدین مجتبوی ، تهران ۱۳۶۸ش ؛
(۲۱) شارل دو لاندلن ، تاریخ جهانی ، ج ۱ : پیش از تاریخ تا قرن شانزدهم ، ترجمه احمد بهمنش ، تهران ۱۳۷۰ش ؛
(۲۲) مرتضی مطهری ، درسهای الهیات شفا ، تهران ۱۳۷۰ش ؛

(۲۳) EI 2 , s.v. “Buruk ¤ lus” (by R. Walzer);
(۲۴) Encyclopaedia Britannica , Chicago 1973, s.v. “Proclus” (by Arthur Hilary Armstrong);
(۲۵) The Encyclopedia of philosophy , New York 1972, s.v. “Proclus” (by Laurence J. Rosؤn);
(۲۶) Grand dictionnaire encyclopإdique Larousse , Paris 1982-1985;
(۲۷) Medieval philosophy , ed. Armand A. Maurer, Toronto 1982;
(۲۸) C. J. de Vogel, Greek philosophy , vol. III;
(۲۹) The Hellenistic-Roman period , Leiden 1973.

دانشنامه جهان اسلام  جلد ۳