بَنّانی (یا : اَلْبَنّانی ) ، خانواده ای از یهودیانِ مسلمان شده فاس که از قرن دوازدهم به بعد، علمای مذهبی برجسته ای در آن پرورش یافته اند. این خانواده ، و چند خانواده یهودی تبار دیگر، هنوز هم از نخبگان علمای اسلامی فاس به شمار می آیند. مهمترین اعضای این خانواده عبارت اند از :
۱) ابوعبداللّه محمدبن عبدالسّلام بن حمدون (متوفی ۱۱۶۳).
او آخرین نماینده برجسته مکتب قدیم فاس است ، که سنن عمده تتبّعات مذهب مالکی کشور مغرب (رجوع کنید به برک ، ص ۸۸) را همراه با سنن مالکی شرق ، که در آنجا نیز تحصیل کرده بود، در خود جمع داشت . شاگردان فراوانی پرورش داد.
کتاب فَهرَسه او برای بررسیهای فقهی در فاسِ آن عصر منبع مهمی به شمار می آید. شرح او بر الحزب الکبیر ابوالحسن علی شاذلی مؤیّد ارتباط مستمر خانواده وی با طریقه شاذلیه است .
اثر عمده او شرحی است بر کتاب الاکتفاء فی مغازی المصطفی والثلاثه الخلفاء ، اثر سلیمان بن موسی ابوربیع حَمْیَری کَلاعی ، درباره غزوات پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم و سه خلیفه اول . پسرش ، عبدالکریم ، شرح حال او را نوشته است ( درباره کتابهای او رجوع کنید به محمد عبدالحی کتانی ، ج ۱، ص ۲۲۵؛ بغدادی ، ج ۲، ستون ۳۲۷ ) .
۲) ابوعبداللّه محمدبن حسن بن مسعود (متوفی ۱۱۹۴).
برخی از آثار او عبارت است از :
حاشیه ای بر شرح عبدالباقی زُرقانی * بر مختصر خلیل بن اسحاق ( از مشهورترین و پر شرحترین متون فقهی مالکی ) (که در ۱۱۷۳ تألیفش به پایان رسید)؛
حاشیه ای بر شرح مختصرالمنطق محمّدبن یوسف سنوسی * ؛
شرحی بر السُلَّم عبدالرحمان بن محمد اخضری ، که بارها چاپ شده است ؛
و کتاب مشهوری به نام فَهْرَسَه ( رجوع کنید به محمد عبدالحی کتانی ، ج ۱، ص ۲۲۷ به بعد؛ سرکیس ، ج ۱، ستون ۵۹۰ ) .
۳) مصطفی بن محمدبن عبدالخالق ،
که در ۱۲۱۱ حاشیه ای بر مختصر تفتازانی ( شرح کوتاه تفتازانی بر تلخیص المفتاح خطیب قزوینی ) در بلاغت نوشته که چندین بار مستقلاً یا همراه با حواشی محمدبن محمد انبابی (متوفی ۱۳۱۳)، به چاپ رسیده است ( رجوع کنید به سرکیس ، همانجا ) .
۴) محمدبن محمدبن محمدالعربی بن عبدالسّلام بن حمدون (متوفی ۱۲۴۵)، نواده برادر ابوعبداللّه محمدبن عبدالسلام بن حمدون که مفتی مالکی مکّه شد ( رجوع کنید به محمد عبدالحی کتانی ، ج ۱، ص ۲۲۹ ) .
۵) محمد، معروف به فرعون (متوفی ۱۲۸۲)، مؤلف الوثائق که چندین بار مستقلاً و نیز همراه با شرح عبدالسلام بن محمد هواری (متوفی ۱۳۲۸) به طبع رسیده است .
برای اطلاع از سایر اعضای خانواده بنانی رجوع کنید به منابع .
عبدالرحمان بن جاداللّه بنانی (متوفی ۱۱۹۸) که نسبت بنانی را از دهکده ای در مجاورت مُنَسْتِر، در حوالی مرکز تونس ، گرفته است (رجوع کنید به مخلوف ، ج ۱، ص ۳۴۲؛سرکیس ، ج ۱، ستون ۵۹۱؛بروکلمان ، ج ۲، ص ۱۰۹، > ذیل < ، ج ۲، ص ۱۰) و نیز ابوالقاسم ابراهیم ورّاق (قبل از ۹۰۰) که نسبتش محل تردید است (رجوع کنید به بروکلمان ، > ذیل < ، ج ۱، ص ۵۸۵)، از اعضای این خانواده نیستند.
منابع :
(۱) ( اسماعیل بغدادی ، هدیه العارفین ، ج ۲، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج ۶، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰ ) ؛
(۲) یوسف الیان سرکیس ، معجم المطبوعات العربیه و المعربه ، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، ج ۱، ستون ۵۸۹ـ۵۹۱؛
(۳) احمدبن خالد سلاوی ، الاستقصا ، ج ۴، ص ۱۲۹؛
(۴) عبدالحفیظ فاسی ، ریاض الجنه ، ج ۲، ص ۲۰ به بعد، ۱۰۰ و بعد؛
(۵) محمدبن طیب قادری ، نشرالمثانی ، ج ۲، ص ۲۵۷؛
(۶) محمدبن جعفر کتانی ، سلوه الانفاس ، ج ۱، ص ۱۴۶ـ ۱۴۸، ۱۶۱ـ۱۶۳؛
(۷) ( محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی ، فهرس الفهارس و الاثبات و معجم المعاجم و المشیخات و المسلسلات ، چاپ احسان عباس ، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲ ) ؛
(۸) محمدبن محمد مخلوف ، شجره النور الزکیه ، ج ۱، ص ۳۵۳، ۳۵۷، ۴۳۱؛
(۹) Ben Cheneb and Lإvi-Provenµal, “Essai de rإpertoire chronologique des إditions de Fهs”, RAfr. , 62 (1921), 63 (1922;
(۱۰) index by H. Pإrهs and A. Sempإrإ, in Bull. ـtudes Arabes , no. 32, 1947, s.v. “Banna ¦ n ¦ â “);
(۱۱) J. Berque, “Ville et universitإ. Aperµu sur l’histoire de l’إcole de Fهs”, Revue historique de droit franµais et إtranger , 27 (1949), 102;
(۱۲) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden1943-1949, I,355, II,325, Supplementband , 1937- 1942, I, 518, II, 98, 355, 686, 706;
(۱۳) E. Lإvi- Provenµal, Les Historiens des Chorfa , Paris 1922, 146, n.7, 312f.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۴
