بدرالدین بن عمر، ملقب به ملک الشعرا، از شاعران قرن هفتم . در جاجرم خراسان به دنیا آمد. از تاریخ تولّدش اطلاعی در دست نیست ، دوران جوانی را در خراسان گذراند و همانجا به کسب علم پرداخت . سپس به امید خدمت در دربار بهاءالدین محمد جوینی ، حاکم اصفهان (حک : ۶۴۸ـ ۶۷۸)، راهی آن شهر شد و نزد او از لحاظ شاعری اعتبار یافت و همت و هنرش را صرفِ ستایش او کرد و لقب ملک الشعرا گرفت . در آنجا با مجد همگر آشنا شد و از دانش و تجربه او بهره برد. چون سن و مرتبه شاعری مجد از او فراتر بود، عموم تذکره نویسان جاجرمی را شاگرد مجد همگر دانسته اند (اعتمادالسلطنه ، ج ۱، ص ۱۱۸؛ دولتشاه سمرقندی ، ص ۲۴۲)
بیشتر قصاید او در مدح بهاءالدّین است ، اما قصایدی هم در ستایش شمس الدّین محمد صاحب دیوان ، پدر بهاءالدین ، و برادرش عطاملک جوینی دارد. چنانکه از فحوای اشعارش برمی آید، تا پایان دوران خاندان جوینی در خدمت آنان بوده و پس از قتل خواجه شمس الدین به دست مغولان (۶۸۳)، برای او مرثیه سروده است (صفا، ج ۳، بخش ۱، ص ۵۶۰).
بیشتر تذکره نویسان رباعی معروف او در مدح صاحب دیوان و جوابیه صاحب دیوان (متضمّن سیصد برّه سفید به رسم صله ) را آورده اند، و نیز قصیده بی نقطه بدر را در ستایش بهاءالدین ذکر کرده اند (هدایت ، ج ۱، ص ۴۳۳؛ دولتشاه سمرقندی ، ص ۲۴۲؛ مدرّس ، ج ۱، ص ۳۷۶؛ آذر بیگدلی ، ص ۷۴)، تنها صاحب تذکره منتخب اللطایف (ص ۸۹ـ۹۰) قصیده مزبور را سروده مجیرالدین پوربهاء جامی (متوفی ۶۹۹) دانسته که در حدائق العجم آورده شده است . در مونس الاحرار (بدر جاجرمی ، ج ۲، ص ۸۲۱ـ۸۲۲) مرثیه ای از بدر در سوک سعدالدّین حمّویی (متوفی ۶۵۰) نقل شده که نشان دهنده کمال ارادت و اعتمادِ شاعر به اوست . شاعر در این قصیده به گونه ای از سعدالدّین یاد کرده که گویی مراد و پیشوای اوست ، چه او را «مهدی معظّم »، «شیخ عالم »، «نظام دین حق » و «قطب اعظم » خوانده است (صفا، ج ۳، بخش ۱، ص ۵۶۲)
جاجرمی عربی می دانست و از دواوین شعری عرب سود می جست . از او ترجمه ای منظوم به فارسی نقل شده که برگردان قصیده ای عربی از ابوالفتح بُستی است (دولتشاه سمرقندی ، ص ۲۴۲).
مجموع ابیاتی که از او به جای مانده حدود چهار هزار بیت است (نفیسی ، ج ۱، ص ۱۶۲) که بیشتر آنها قصیده ، غزل ، قطعه و رباعی است و فرزندش محمّد آنها را در مونس الاحرار گرد آورده است . مضامین این اشعار غالباً توحید، نعت رسول اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم ، مدح ، مرثیه و مادّه تاریخ تولدها و وفاتهاست . ظاهراً بدر جاجرمی با طب و نجوم آشنایی داشته ، چنانکه ۲۳۲ بیت درباره اختلاجات اعضا (پریدنهای اعضای بدن ) و اختیارات قمر سروده است .
شیوه شاعری او متکلّفانه و کوشش شاعر پیوسته بر آن است که صنایع شعری ـ نظیر متشابک ، متقاطع ، تسمیط ، تجنیس ، توشیح ، ردّالصدر و ردّالعجز و غیره در آن بگنجاند. وی خود را در این شیوه سرآمدِ معاصران شمرده و بدان بالیده است . به کارگیری صناعات ادبیِ بسیار، شعر او را از لطافت و جاذبه عاری ساخته است .
سبکِ قصاید او متأثّر از شعر شاعران خراسانی قرن ششم است (صفا، ج ۳، بخش ۱، ص ۵۶۳). بدر جاجرمی در ۶۸۶ـ اندکی پس از مرگ مجد همگر و امامی هروی درگذشت (اقبال آشتیانی ، ص ۵۳۷؛ بدرجاجرمی ، ج ۲، ص ۸۳۷؛ صفا، ج ۳، بخش ۱، ص ۵۶۱). بعضی از تذکره نویسان (خوشگو، ص ۶۷) شرح حال بدر جاجرمی را به اشتباه با شرح حال بدرچاچی درآمیخته اند. شاید سبب این التباس شباهت نام این دو شاعر بوده است .
منابع :
(۱) لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی ، آتشکده آذر، چاپ جعفر شهیدی ، چاپ افست تهران ۱۳۳۷ ش ؛
محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه ،
(۲) مطلع الشمس ، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۰ـ۱۳۰۲، چاپ تیمور برهان لیمودهی ، چاپ افست تهران ۱۳۶۲-۱۳۶۳ ش ؛
(۳) عباس اقبال آشتیانی ، تاریخ مغول : از حمله چنگیز تا تشکیل دولت تیموری ، تهران ۱۳۶۴ ش ؛
(۴) رحیم علیخان ایمان ، تذکره منتخب اللطایف ، چاپ محمدرضا جلالی نائینی و امیرحسن عابدی ، تهران ۱۳۴۹ ش ؛
(۵) بدرالدین بن عمر بدرجاجرمی ، مونس الاحرار فی دقایق الاشعار، با مقدمه محمد قزوینی ، چاپ میرصالح طبیبی ، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۵۰ش ؛
(۶) بندربن داس خوشگو، سفینه خوشگو ، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، ش ۲۶۵۵؛
(۷) دولتشاه سمرقندی ، تذکره الشعراء دولتشاه سمرقندی ، چاپ محمد عباسی ، تهران ( تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش ) ؛
(۸) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج ۳، تهران ۱۳۶۳ ش ؛
(۹) سعید نفیسی ، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری ، تهران ۱۳۶۳ ش ؛
(۱۰) محمدعلی مدرس تبریزی ، ریحانه الادب ، تهران ۱۳۶۹ ش ؛
رضاقلی بن محمدهادی هدایت ، مجمع الفصحاء، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۶ـ۱۳۴۰ ش .
دانشنامه جهان اسلام جلد۲
