بَهگْوان داس هندی ، شاعر و نویسنده هندی نیمه دوم قرن دوازدهم و نیمه نخست قرن سیزدهم هجری . نیاکانش اصلاً از کالپی (واقع در اوتارپرادش ) بودند و نژادشان از سری واستو کایست بود. بیشتر خاندان او به دربار تیموریان هند و نوابان اوده وابسته بودند (بهگوان داس هندی ، حدیقه هندی ، گ ۲۳۳ـ۲۳۵؛ همو، سفینه هندی ، ص ۲۴۱ـ۲۴۲؛ نقوی ، ص ۵۰۰). پدرش ، دل پت داس ، در دوره نظامت برهان الملک بهادر (متوفی ۱۱۵۱) به لکهنو رفت و تا عهد نوّاب آصف الدّوله بهادر (متوفی ۱۲۱۲) از ملازمان دربار بود و خود به زبان هندی شعر می سرود (بهگوان داس هندی ، سفینه هندی ، همانجا؛ عبدالمقتدر، ج ۸، ص ۱۵۶؛ نقوی ، ص ۵۰۱).
بهگوان داس در ۱۱۶۴ در صَیدپور (صَدرپور) از توابع سیلک ، زاده شد (بهگوان داس هندی ، حدیقه هندی ، گ ۲۳۳پ ؛ همو، سفینه هندی ، ص ۲۴۲). در خردسالی به مدت چهار سال نزد مولوی سید یوسف سهارَنپوری دستور زبان و برخی از کتب فارسی را فراگرفت و از همان هنگام ، به تاریخ و شعر و شاعری متمایل گردید.
سپس نزد محمد فاخر مکین (متوفی ۱۲۴۱) بخصوص در زمینه شعر و تاریخ به تحصیل پرداخت (همو، حدیقه هندی ، گ ۲۳۳ر ـ ۲۳۴پ ؛ همو، سفینه هندی ؛ عبدالمقتدر؛ نقوی ، همانجاها). بهگوان داس در شعر نخست به «بسمل » (بهگوان هندی ، سفینه هندی ، همانجا) و بعد به پیشنهاد فاخرمکین ، «هندی » تخلّص می کرد (همو، حدیقه هندی ، گ ۲۳۴پ ).
او در آغاز جوانی از جانب نواب مختارالدّوله بهادر به «میربحری » استان الله آباد و سپس در دربار آصف الدّوله بهادر به منصب دیوانیِ راجا ندهی سنگ منصوب شد و مورد عنایت و حمایت بسیاری از امیران و وزیران بود (همان ، گ ۲۳۵پ ؛ همو، سفینه هندی ، ص ۲۴۳؛ نقوی ، ص ۵۰۱ ـ۵۰۲).
رحلت
سال وفات بهگوان داس به درستی معلوم نیست .
آثار
او سرگذشت خود را بتفصیل در دو تذکره خود، حدیقه هندی و سفینه هندی ، آورده و از آثار خویش نیز یاد کرده است . این آثار عبارت است از:
مثنوی سلسله المحبّه ، مثنوی مظهرالانوار ؛
مثنوی بهاگوت یا مهرضیاء ؛
دو دیوان شعر فارسی موسوم به شوقیّه و ذوقیّه مشتمل بر قصاید و ترجیع بندها و دیگر قالبهای شعری ؛
رساله سوانح النبوّه در سیره پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم و دوازده امام شیعیان علیهم السلام ؛
حدیقه هندی که تذکره شعرای فارسی گوی پرورده هند از آغاز ورود اسلام به آن سرزمین تا سال ۱۲۰۰ است (بهگوان داس هندی ، سفینه هندی ، ص ۲۴۲؛ عبدالمقتدر، همانجا؛ نقوی ، ص ۵۰۳). نسخه خطی منحصر به فرد آن با شماره ۷۹۰ در گنجینه نسخه های خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی ، در قم ، محفوظ است .
مهمترین آثار
یکی از مهمترین آثار وی سفینه هندی است که در آن به ذکر شاعران فارسی گوی هند می پردازد. این کتاب پس از حدیقه هندی تألیف شده و مشتمل است بر شرح احوال ۳۳۵ تن از فارسی سرایان هند از آغاز سلطنت محمدشاه گورکانی در ۱۱۳۱ تا هنگام تألیف تذکره در ۱۲۱۹ (بهگوان داس هندی ، سفینه هندی ، ص ۲۴۳، مقدمه عطاء کاکوی ، ص الف ؛ عبدالمقتدر، همانجا؛ نقوی ، ص ۵۰۳ ـ ۵۰۴؛ گلچین معانی ، ج ۱، ص ۷۳۶).
مؤلف پس از نخستین تحریر، خود به اصلاح و تکمیل آن پرداخته است (نقوی ، ص ۵۰۳). سبک انشای بهگوان داس در تذکره مذکور ساده و روان است اما گهگاه از اشتباهات و واژگان برساخته فارسی زبانان هند که منطبق با دستور زبان فارسی نیست ، مصون نمانده است (رجوع کنید به باستانی پاریزی ، ص ۷۴۱ـ۷۴۲). سفینه هندی شرح حال شاعران معاصر مؤلف را، که خود با بسیاری از آنان دوست و آشنا بوده ، دربردارد و از این لحاظ حائز اهمیت است .
نکته در خور توجه اینکه بسیاری از شاعران این تذکره ایرانیان مهاجر و ساکن هند بوده اند. مؤلف در ضمن شرح حال هر یک از شاعران ، ابیاتی هم از آنان ذکر کرده که بیشتر آنها به سبک هندی است (همان ، ص ۷۴۲ـ۷۴۳). او برخی از اشعار خود را نیز در پایان شرح سرگذشت خود نقل کرده که از آن جمله است قصیده ای غرّاء درباره چهارده معصوم علیهم السلام و قصیده ای بلند در منقبت علی علیه السلام (بهگوان داس هندی ، سفینه هندی ، ص ۲۴۴ـ۲۴۷).
او در قالبهای غزل و رباعی نیز اشعاری سروده که در بیشتر آنها صبغه عرفانی نمودار است (همان ، ص ۲۵۰ـ۲۵۹). در یک رباعی نیز نوّاب آصف الدّوله را مدح نموده است (همان ، ص ۲۵۹). سفینه هندی در ۱۹۵۸ میلادی به تصحیح شاه محمد عطاءالرحمان عطاء کاکوی در پتنه چاپ شده است .
اشعار بهگوان داس فصیح و روان است و با سبک عراقی پیش از سبک هندی تطبیق می کند (گلچین معانی ، ج ۱، ص ۷۳۹).
منابع :
(۱) محمدابراهیم باستانی پاریزی ، «سفینه هندی »، راهنمای کتاب ، سال ۲، ش ۵ (اسفند ۱۳۳۸)؛
(۲) بهگوان داس هندی ، حدیقه هندی ، نسخه خطی کتابخانه عمومی حضرت آیه الله العظمی مرعشی نجفی ، ش ۷۹۰؛
(۳) همو، سفینه هندی ، چاپ محمدعطاءالرحمان عطاء کاکوی ، پتنه ۱۳۷۷/۱۹۵۸؛
(۴) احمد گلچین معانی ، تاریخ تذکره های فارسی ، تهران ۱۳۶۳ ش ؛
(۵) علیرضا نقوی ، تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان ، تهران ۱۳۴۳ ش ؛
(۶) Abdul Muqtadir, Catalogue of the Arabic and Persian manuscripts in the Oriental Public Library at Bankipore , vol. VIII, Patna 1925.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۴
