زندگینامه بایزیدِ دَوری«کاتب الملک » (متوفی۹۸۶ه ق)

بایزیدِ دَوری ، کاتب المُلک ، خوشنویس و شاعر فارسی گوی قرن دهم . فرزند میرنظام و از سادات بود. خود را از فرزندان سلاطین می دانست و عنوان «سلطان » را پیش از نام خود می افزود. اکبرشاه (حک : ۹۶۳ـ۱۰۱۴) به او لقب «کاتب الملک » داده بود. در شعر، «دوری » تخلص می کرد.

در خوشنویسی شاگرد میرعلی هروی و ملاّ محمد قاسم (بن ) شادی شاه بود که اوّلی در ۹۳۵ و دوّمی در ۹۶۰ در قید حیات بودند. میرعلی در مرقعاتِ خود او را «فرزند عزتمند» خطاب کرده است . بایزید از هرات به هندوستان رفت و در کتابخانه سلطنتی اکبرشاه استخدام شد.

شاید در هندوستانِ آن زمان کسی خط نستعلیق (قاطعی هروی ، ص ۲۵۲)، و شکسته (خوشگو، ص ۱۲۸) را به خوبی او ننوشته باشد. ملاّ قاطعی (متوفی ۱۰۲۴)، از خوشنویسان هرات گفته است که دوری خوشنویسی برجسته ، بی نظیر و چابکدست ، و کیفیت خطش عالی بوده است . خواجه ابراهیم حسین احدی بلوطی لاهوری (متوفی ۱۰۰۱)، نستعلیق نویسِ جوانمرگِ روزگار اکبر، یکی از شاگردان او بود.

رحلت

بایزید در ۹۸۵به زیارت حج رفت و در ۹۸۶ دربازگشت به هندوستان ، کشتی او نزدیک بندر سُورَت به سنگ خورد و درهم شکست و بایزید غرق شد.

دوری طبع شعر نیز داشت و صاحب دیوان بود. اشعار او در تذکره های شعرا ضبط است و تذکره نویسان شعر او را ستوده اند. از آثار تألیفی او مجمع الشعرا به فارسی در دست است که برای حمیده بانو، دختر علی اکبر جامی و مادرِ اکبرشاه ، تألیف و به او پیشکش کرده است . به قول مؤلف ، دراین کتاب از آثار بهترین شعرای متقدّم و متأخّر نمونه هایی گلچین شده و نمونه کلام ۴۸۵ شاعر به ترتیب الفباییِ تخلّص آنها گرد آمده است .

از اشعار دوری ، مثنوی و قصیده ای در مدح حمیده بانو و اکبرشاه و دو غزل در مجمع الشعرا آمده است . نسخه منحصر به فرد مجمع الشعرا در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران (ش ۲۴۴۸) موجود است و احتمال داده اند که به خط مؤلف باشد. این نسخه ، که به خط خوش ریز نستعلیق کتابت شده است امضا و تاریخ ندارد (دانشگاه تهران ، کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد، ج ۹، ص ۱۱۵۱ـ۱۱۷۰). بایزید در کتیبه مسجدی ، ساخته شیخ عبدالغنی در ۹۶۷ در منطقه ناگورماروار، قطعه ای از سروده های خود را به خط نستعلیق تحریر کرده است ( چغتایی ، ص ۱۳۰ـ۱۳۱).

دوری قصه حمزه ، تألیف ملا قاطعی هروی ، را با همکاری خوشنویسان دیگر، مانند میرکُلَنگ هروی و حافظ محمد امین ، در کتابخانه سلطنتی اکبر خوشنویسی کرد. نسخه های خسرو و شیرین ، گوی و چوگان ، و یوسف و زلیخا ، که او آنها را به خطی بغایت خوش نوشته بود، نزد ملاّ قاطعی در هرات بود.

ترجمه اربعین جامی (متوفی ۸۹۸) را بایزید در ماه صفر ۹۶۸ کتابت کرد. عبارات عربی آن به نستعلیق جلی و عبارات فارسی به نستعلیق خفی تحریر شده است . این کتاب جدولهای مطلاّ و ملوّن دارد و نسخه خطی آن در موزه سالارجنگ ، حیدرآباد دکن ( A.N m.1111, Ha.Ar, 1703 ) موجود است (سالارجنگ میوزیم و کتب خانه ، ج ۴، ص ۲۹۰).

نسخه مثنوی دول رانی و خضرخان سروده امیرخسرو دهلوی ، که بایزید در محرم ۹۷۶ برای اکبرشاه به قلم خوش جلی کتابت کرده بود، اکنون در کتابخانه دولتی ایالت کَپور تَهله (هند) موجود است (شفیع ، ج ۱، ص ۳۹۲ و صفحه روبرو). بعضی مرقّعات بایزید در کتابخانه خزینه اوقاف استانبول و مجموعه خصوصی خانم پروین شیبانی (ایران ) موجود است (برای تفصیل مرقّعات رجوع کنید به بیانی ، ج ۱، ص ۹۶).

منابع :

(۱) محمد بختاورخان ، مرآه العالم : تاریخ اورنگ زیب ، چاپ ساجده س . علوی ، لاهور ۱۹۷۹، ج ۲، ص ۴۷۸ـ۴۷۹؛
(۲) عبدالقادربن ملوکشاه بداؤنی ، منتخب التواریخ ، چاپ ولیم ناسولیس و احمد علی ، کلکته ۱۸۶۵ـ۱۸۶۹، ج ۳، ص ۲۲۷ـ۲۲۸؛
(۳) مهدی بیانی ، احوال و آثار خوشنویسان ، تهران ۱۳۶۳ ش ، ج ۱، ص ۹۵ـ۹۶؛
(۴) جهانگیر، امپراتور هند، تذکره الشعرا ، چاپ عبدالغنی میرزایف ، کراچی ۱۹۷۶، ص ۹، ۴۳؛
(۵) محمد عبدالله چغتایی ، سرگذشت خط نستعلیق ، لاهور ۱۹۷۰، ص ۱۳۰ـ۱۳۱؛
(۶) علی ابراهیم خان خلیل ، صحف ابراهیم ، نسخه عکسی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، ش ۲۹۷۵، ذیل حرف «د»؛
(۷) بندربن داس خوشگو، سفینه خوشگو ، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، ش ۲۶۵۵، ص ۱۲۸؛
(۸) دانشگاه تهران ، کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد، فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، نگارش محمدتقی دانش پژوه ، ج ۹، تهران ۱۳۴۰ ش ؛
(۹) سالار جنگ میوزیم و کتب خانه ، فهرست مشروح فارسی مخطوطات در سالار جنگ میوزیم و کتب خانه ، چاپ محمد اشرف ، حیدرآباد ۱۹۶۵ـ۱۹۶۹؛
(۱۰) محمد شفیع ، مقالات مولوی محمد شفیع راجع به هنروران و خط و خطاطان ، لاهور ۱۹۷۲ـ۱۹۸۱، ج ۱، ص ۲۰۴ـ۲۰۵؛
(۱۱) مصطفی عالی ، مناقب هنروران ، استانبول ۱۹۲۶، ص ۴۷ـ۴۸؛
(۱۲) قاطعی هروی ، تذکره مجمع الشعرای جهانگیر شاهی ، چاپ محمد سلیم اختر، کراچی ۱۹۷۹، ص ۵۴، ۷۷، ۲۲۷، ۲۵۲؛
(۱۳) عارف نوشاهی ، «بایزید دوری هروی و مجمع الشعرای او»، تحقیقات اسلامی ، سال ۶، ش ۱ و ۲ (۱۳۷۰ ش )، ص ۲۴۸ـ۲۷۷؛
احمدبن محمد مقیم هروی ، طبقات اکبری ، کلکته ۱۹۳۱، ج ۲، ص ۴۹۴٫

 دانشنامه جهان اسلام  جلد  ۲