ولادت
محمدتقى فلسفى، دهم ربیع المولود سال ۱۳۲۶ ه’.ق. (۱۲۸۶ ش.) در تهران زاده شد.[۱] پدرش، آیهاللَّه شیخ محمدرضا تنکابنى (متولّد ۱۲۸۲ ه’.ق.) از مجتهدان و مدرّسان زبردست بود که سالها در مدرسه «فیلسوف الدوله» تهران تدریس مى کرد. وى یکى از شاگردان آیهاللَّه تنکابنى، آیهاللَّه آخوند ملاّ على همدانى و آیهاللَّه آقا میرزا هاشم آملى بود. عموم مردم و حتّى قضات دادگسترى در باب مسائل فقهى به ایشان مراجعه مى کردند و حتّى عالمان بزرگ نیز به دیدن او مى رفتند. سرانجام بعد از عمرى طولانى و پربرکت در ۱۰۳ سالگى (سال ۱۳۸۵ ه’.ق.؛ ۱۳۴۵ ش.) از دنیا رفت.[۲]
مادر آقاى فلسفى، طوبى خانم (فرزند آقا ابوالحسن تاجر اصفهانى مقیم تهران) بسیار متدیّن و با عاطفه بود و در دوره کشف حجاب، هرگز از خانهاش خارج نشد. وى تلاش بسیارى براى تربیت فرزندانش کرد. این بانوى محترمه سرانجام در ۱۲ شعبان سال ۱۳۶۰ ه’.ق. بر اثر سکته قلبى رحلت کرد.[۳]
تربیت
دوره کودکى محمدتقى، با نظارت مستقیم مادر بزرگوارش سپرى شد. محمدتقى و برادرانش معمولاً در کوچه بازى نمىکردند؛ زیرا مادرشان به آنها گفته بود که شما روحانىزاده هستید و باید خویشتندار باشید، بنابراین آنان در خانه بازى مىکردند.[۴]
بعد از پایان شش سالگى به دبستان توفیق وارد شد. این دبستان توسط مدیرى با ایمان، با سواد و اهل فضیلت به نام شیخ محمدرضا توفیق اداره مىشد. او در آنجا شش سال تحصیل کرد و خواندن و نوشتن و نظم و انضباط و برخى از آیات قرآن را آموخت و موفق به دریافت گواهینامه اتمام تحصیلات ابتدایى شد.[۵]
استادان
بعد از پایان تحصیلات ابتدایى شروع به تحصیل مقدمات علوم اسلامى در مدرسه حاج ابوالفتح کرد و در نزد شیخ محمد رشتى؛ صرف و نحو آموخت و علم معانى و بیان را بر اساس کتاب مطوّل از میرزا یونس قزوینى فراگرفت. در علم فقه و اصول از شیخ محمدعلى کاشانى در مدرسه عبداللَّه خان و از شیخ مهدى در مدرسه محمدیه بهرهمند شد و آنگاه در دروس سطح از پدرش (آیهاللَّه تنکابنى)، قوانین و شرح لمعه را آموخت.[۶] محمدتقى به تحصیل فلسفه نیز پرداخت و از محضر میرزا مهدى آشتیانى (۱۳۰۶ – ۱۳۷۲ ه’.ق.) و شیخ ابراهیم امامزاده زیدى (متوفاى حدود ۱۳۵۸ ه’.ق.) و سید کاظم عصّار (درگذشته ۱۳۵۳ ش.) و میرزا طاهر تنکابنى (درگذشته ۱۳۲۰ش.) استفاده کرد.[۷]محمدتقى همان ابتداى تحصیل رسماً به سلک روحانیّت درآمد و به دستِ پدرش معمّم شد.[۸]
عشق جاودانه
مادرش عشق و علاقه بسیارى به حضرت امام حسین(ع) داشت و آرزو مىکرد که فرزندش سخنران شود و با بیان جذّاب، حماسه حسینى را در جانها زنده کند، اما پدرش مىگفت: او باید تحصیلاتش را تکمیل کند. سرانجام توافق شد که محمدتقى از شنبه تا غروب چهارشنبه تحصیل کند و پنجشنبهها و جمعهها به منبر و خطابه بپردازد. آیهاللَّه تنکابنى شرط کرد که محمدتقى در وسط هفته نباید منبر برود و هر شب باید در حضور من مطالعه کند تا بدانم جایى منبر نرفته است!
اولین منبر
محمدتقى براى اولین منبر، به نزد خطیبى ماهر به نام شیخ علىاکبر عزمى (رشتى) رفت از او درخواست کرد برایش منبرى بنویسد او پذیرفت، امّا نخست از او دو قران گرفت تا قدر نوشته را بداند. نوشته آقاى عزمى را چند بار خواند تا حفظ کرد و براى اولین بار در مسجد فیلسوف – که آیهاللَّه تنکابنى در آنجا نماز جماعت اقامه مىکرد – بعد از نماز عشا منبر رفت. مردم که محمدتقى ۱۵ ساله را در بالاى منبر دیدند همگى بهتزده به او چشم دوختند. محمدتقى مطالبش را که حفظ کرده بود چنین آغاز کرد:
بسم اللَّه الرحمن الرحیم
بى مِهر على به مقصد دل نرسى
تا تخم نیفشنى به حاصل نرسى
بى دوستى على و اولاد على
هرگز به خدا قسم، به منزل نرسى
کشتى نجاتت ز هلاک است على
بنشین که به ورطه هاى قاتِل نرسى
در این هنگام آقاى شیخ محمد شمیرانى که از آشنایان آیهاللَّه تنکابنى بود و در بین مردم حضور داشت با صداى بلند گفت: «آفرین!» این تشویق بجا تأثیرى شگفت آور در محمدتقى گذارد و او بدون اشتباه و با اعتماد کامل بقیه منبر را از حفظ بیان کرد و مورد تحسین مردم قرار گرفت به طورى که بعضى از پدرش خواستند که اجازه دهد همین مطالب را در خانه و براى مؤمنین دیگر بازگو کند.[۹]
هر چند منبر محمدتقى از همان آغاز مورد قبول و توجّه واقع شد؛ امّا او خود را نگه داشت و مغرور نشد و به همین دلیل در اوایل، وقتى از او براى یک دهه دعوت مىشد قبول نمىکرد زیرا ده تا منبر از حفظ نداشت! و فقط همان دو سه منبرى را که شیخ علىاکبر عزمى برایش نوشته بود با اندک اضافه و تکمیلى، ایراد مىکرد. مادر محمدتقى در جلسات سخنرانى فرزندش حاضر مىشد و با این کار او را تشویق مىکرد. آیهاللَّه تنکابنى نیز در بسیارى از منبرهاى محمدتقى شرکت مىکرد و وى را ترغیب مىنمود و با این حال مراقب بود که منبر و خطابه، مانع تحصیل و دانشاندوزى نشود.
تجربه سخنرانى براى اقشار گوناگون مردم به تدریج به محمدتقى فهماند که حفظ مطالب کافى نیست. در نتیجه او کم کم خود، مطالب را تکمیل و منظّم مىکرد و نکتههایى به آن مىافزود و این کار نیازمند زحمت و تمرین فراوان بود.
مردم به منبرهاى محمدتقى اندک اندک علاقمندتر شدند و به این جهت در اوایل، براى هر منبر یک قران و بعدها دو قران مىپرداختند، در حالى که به بعضى از واعظان قدیمى همان یک قران را مىدادند.[۱۰]
هجرت به قم
براى آگاهى کامل از شؤون دینى و اسلامى و حلال و حرام الهى و ادامه تحصیل به همراه شیخ ابوالقاسم ربیعى (اهل رودسر) که از دوستان آیهاللَّه تنکابنى بود – در سال ۱۳۰۱ یا ۱۳۰۲ش. به شهر قم سفر کرد. این سفر بیش از چند ماه به طول نیانجامید زیرا آب و هواى قم با مزاج محمدتقى نساخت و او به ناچار به تهران بازگشت.[۱۱]
اصلاح خطابه و منبر
منبر محمدتقى هر روز بیش از گذشته مورد توجّه مردم قرار مىگرفت و تشویق مردم نقش مهمّى در موفقیت او داشت. هر چند وى استادى براى فراگیرى فنون سخنورى و خطابه نداشت؛ امّا ناامید نشد و براى کسب مهارت و تجربه در مجالس واعظان معروف آن زمان شرکت مىکرد. محمدتقى با بررسى روش و محتواى این مجالس به فراست دریافت که برخى از این منبرها چنان نیست که باید باشد اما برخى دیگر مثل خطابههاى حاج شیخ عباس قمى، آموزنده و سازنده است زیرا با ذکر روایات اهلبیت(ع) مردم را به راه سلامت و پاکى مىکشاند. محمّدتقى با تأمّل در اخبار و سیره اهلبیت نبوت(ع) به درستى تشخیص داد که منبر باید حاوى تعالیم الاهى در ساختن عقاید، اخلاق، اعمال و زندگى مردم باشد و همه این موارد در روایات معصومین(ع) آمده است. در نتیجه محمدتقى، سبک جدیدى در خطابه و منبر پدید آورد که مورد استقبال مردم قرار گرفت و به قدرى شهرت و محبوبیّت یافت که حتّى ریاست مجلس شوراى ملّى آن زمان، از وى براى ایراد سخنرانى در دو سال پیاپى (۱۳۰۵ و ۱۳۰۶ ش) در دهه آخر ماه صفر دعوت به عمل آورد و این در حالى بود که محمدتقى نوزده بهار از زندگى خود را تجربه کرده بود.[۱۲]
سبک جدید محمدتقى آن بود که به جاى مطالب خرافى و بى فایده؛ مسائل مورد نیاز اخلاقى، تربیتى و اجتماعى را بر اساس آیات و روایات و با نظم و ترتیب منطقى با ذکر داستانهایى از تاریخ اسلام و مباحثى از روانشناسى با بیانى شیرین و رسا توضیح مىداد. در این خطابه ها، علاوه بر انتقاد از ناهنجارى هاى اجتماعى و اخلاقى جامعه، راه صحیح اصلاح و درمان را نیز ارائه مى کرد.
ازدواج
حدود ۲۴ سالگى با دختر عمویش خانم خدیجه تنکابنى – فرزند آیهاللَّه شیخ محمدحسین تنکابنى – ازدواج کرد. خدیجه خانم قرآن و کتب ادعیه را به خوبى مىخواند و با تعلیمات اسلامى و احکام شرعى آشنایى کامل داشت به طورى که بانوان به او مراجعه مى کردند و سؤالات دینى خود را از او مى پرسیدند.[۱۳]
جواز پوشیدن لباس روحانیّت
در دوره حکومت رضا شاه پهلوى، در ۴ دى ۱۳۰۷ ش. (۱۲ رجب ۱۳۴۷ ق.) قانونى به تصویب رسید که بر اساس آن همه مردم باید لباس متحدالشکل (کت و شلوار و کلاه پهلوى) بپوشند. از این قانون چند گروه استثناء شدند از جمله مجتهدان و منبرىها (محدثان). کسانى که مستثنا بودند باید از شهربانى جواز عمامه بگیرند. هدف از این قانون، علاوه بر ترویج فرهنگ غربى، تضعیف روحانیّت و کنترل آنان بود و مأموران شهربانى با شدّت و خشونت این قانون را اجرا مىکردند و حتّى دارندگان جواز نیز از آزار و اذیّت و توهین مأمورین در امان نبودند.[۱۴] دراین اوضاع، محمدتقى فلسفى به توصیه پدرش نزد یکى از مجتهدان و شاگردان برجسته میرزاى شیرازى به نام شیخ حسین یزدى رفت تا از وى «اجازه عمامه» بگیرد، آن مجتهد خبره، بدونِ تأیید قانون دولتى، خود به طور مستقلّ به محمدتقى اجازه نقل حدیث و موعظه داد. بر اساس همین اجازه، «ورقه تصدیق» براى او صادر شد تا بتواند لباس روحانیت بپوشد.[۱۵]
در سال ۱۳۱۶ ش. محمدتقى فلسفى در خطابهاش در مسجد میرزا موسى – معروف به مسجد بزّازها – گفت: در اسلام، مسجد محلّ صلح و صفا و تعاون است. فحش و بدگویى و آزار و آدمکشى متعلّق به فرهنگ مسجد نیست. در پى این سخنان؛ محمدتقى احضار شد و به او گفتند که گزارش شده شما به حادثه قتل مردم در مسجد گوهرشاد کنایه زدهاید. به همین دلیل منبر شما ممنوع است و حقّ پوشیدن لباس روحانیّت را نیز ندارید! آیهاللَّه فلسفى به ناچار از منبر علنى، دست کشید امّا به صورت پنهانى گاه گاهى براى فامیل و آشنایان به ایراد سخنرانى مىپرداخت.[۱۶]
بهترین نظام (نظام احسن)
در سال ۱۳۱۵ ش. شخصى به نام عبدالحسین بهمنى – عضو انجمن ادبى شیراز – اشعارى در اعتراض به نظام آفرینش تحت عنوان «محاکمه با خدا» سرود. مرحوم سرهنگ احمد اخگر – عضو کانون شعراى تهران – پاسخى منظوم و در همان وزن تحت عنوان «بیچون نامه» به آقاى بهمنى ارائه کرد و هر دو (اعتراض و پاسخ آن) در مجلّه کانون شعرا شماره ۵۱ به چاپ رسید. به درخواست مدیر مجلّه کانون شعرا بسیارى از ادیبان و شاعران و نویسندگان به اعتراضهاى شاعرانه آقاى بهمنى پاسخ دادند و مجموعه اعتراضها و پاسخها در کتابى منتشر گردید. یکى از نویسندگانى که به پاسخگویى برخاست آقاى فلسفى بود.[۱۷] مقاله ایشان در مجلّه کانون شعراء و بعد در کتاب «اسرار خلقت» به چاپ رسید. در این مقاله به اشکالهاى آقاى بهمنى – از جمله اینکه: اگر تو آفریدى گوسفندان چه لازم بود گرگ تیزدندان؟! و چه مىشد گر نبودى شام تاریک؟! – با توجّه به علم بىپایان و قدرت مطلقه خدا و حکمت او پاسخ داده شده است. آقاى فلسفى در این مقاله هشدار مىدهد که داورى عجولانه و بدون احاطه به جوانب موضوع؛ عالمانه نیست.[۱۸]
مخاطبشناسى
محمدتقى فلسفى در سال ۱۳۱۹ ش. که قدرت رضا خان رو به افول نهاده بود، با اصرار اقوام لباس روحانیت را بعد از گذشت سه سال مجدداً پوشید و به وعظ و خطابه پرداخت. با تلاش آیهاللَّه سید ابوالقاسم کاشانى رسماً از منبر آقاى فلسفى رفع ممنوعیّت شد. آیهاللَّه فلسفى به مقایسه و ارزیابى خطابهها و سخنرانىهاى مذهبى اهتمام ورزید و به بررسى نیازهاى زمانه پرداخت و به این نتیجه رسید که باید از روش اهلبیت(ع) الگو بردارى کرد. او به کاوش در روایات مشغول شد و کتاب مستدرک الوسایل محدّث نورى از جمله کتابهاى روایى بود که بیشتر نظرش را جلب کرد. فلسفى بعد از مطالعه روایات، کتابهاى روانشناسى، جامعه شناسى، اخلاق و تعلیم و تربیت را نیز مورد استفاده قرار مىداد و مطالب آن را بر روایات اهلبیت(ع) عرضه مىکرد و نکتههاى برگزیده و پسندیده را با استفاده از آیات، روایات، تاریخ، اشعار و مسائل فقهى با توجه به کتابها و علوم جدید و نیازهاى زمانه به همگان یاد مىداد و در این راه از آهنگ و قیافه و حرکات مناسب هر موضوع، زیرکانه بهره مىگرفت. او چنان هنرمندانه مطالب را تفهیم مىکرد که حتّى برخى از هنرپیشگان آن زمان هم مجذوب مىشدند. از جمله کسى بعد از مجلس ترحیمى که در مسجد مجد برگزار شده بود، بعد از پایان سخنرانى، به آقاى فلسفى گفت:
«من با آنکه صاحبان این مجالس ترحیم را نمى شناسم امّا مرتّب در این مراسم شرکت مىکنم براى آنکه از هنرهاى اختصاصى شما استفاده کنم. من هنرپیشه هستم و در خارج تحصیل کردهام و اکنون از هنرمندان معروف ایرانم. شما یک روز واقعهاى از داورىهاى امیرالمؤمنین على(ع) نقل کردید که عدّهاى شخصى را کشته و مالش را برده بودند و بعد براى بیان واقعه، با قیافه و لحن و ژست خاص به نقل قول از هر یک از متّهم، بازپرس و قاضى پرداختید و این حرکات و هنرمندى هاى شما براى من بسیار جالب و آموزنده است. در این مدّت که دولت، منبر شما را ممنوع کرده بود، ناراحت و عصبانى بودم که چرا دولت به هنر احترام نمى گذارد!…»[۱۹]
روحانیّت و چهره دوگانه شاه
بعد از شهریور ۱۳۲۰ و سقوط رضا خان؛ محمدرضا پهلوى به سلطنت رسید. محمدرضا شاه در دوران سى و هفت ساله قدرتش (از ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۷ ش.) دو چهره کاملاً متفاوت از خود نشان داد. در آغاز چهرهاى اسلامى به خود گرفت و اجبار در کشف حجاب زنان و لباس همشکل مردان را لغو کرد و مردم را در برپایى عزادارى براى امام حسین(ع) آزاد گذارد و بلکه خویش هم در ایام عاشورا مجلس عزادارى برپا کرد. آنقدر ظواهر را حفظ مىکرد که حتّى «در زمان مرجعیّت آیهاللَّه سید ابوالحسن اصفهانى براى عیادت آیهاللَّه بروجردى – که در آن زمان از علماى بزرگ بروجرد بود – در روز ۱۳ آذر ۱۳۲۳ ش. به بیمارستان فیروزآبادى در شهر رى رفت.»[۲۰] این روش تا سال ۱۳۳۴ ش. ادامه یافت و از آن به بعد به تدریج چهره ضدّ اسلامى او آشکار شد و در سال ۱۳۴۱ش. به اوج رسید و تا پایان قدرتش ادامه یافت. روحانیت در دوره اول – که شاه چهرهاى اسلامى داشت – از سلطنت مشروطه در برابر ملحدان و حزب توده حمایت مىکرد و محمدرضا شاه نیز برخى از امور نادرست را اصلاح مىکرد و به نظر مرجعیّت شیعه احترام مىگذارد.
محمدتقى فلسفى نیز یکى از روحانیّت بود که در آن زمان چنین تشخیص داده بودند که حمایت از شاه از باب خیرُ الشّرّیْنِ به مصلحت اسلام است و به این دلیل، «او نیز گاه گاه در منبرش نامى از محمدرضا شاه مىبرد و تشکّر و تأییدى نسبت به کارهاى اسلامى وى ابراز مىکرد و البته این کار براى مصلحت دین بود و نه تملّقگویى و مدیحهسرایى»[۲۱] با رعایت مصلحتهاى اسلامى بود که برخى از عالمان دین، شاه را در مواردى تأییدى مىکردند؛ از آن جمله «در روز ۲۰ اردیبهشت ۱۳۳۴ ش. عدهاى از علما و روحانیون تهران به دیدار شاه رفتند و از دستور مساعد و حمایت وى در تعطیل کردن مراکز بهایىها در کشور، تشکر کردند.»[۲۲]
مبارزه با حزب توده
حجه الاسلام فلسفى در برابر حزب توده – که صریحاً الحادى و ضدّ اسلامى بود – قاطعانه ایستاد و در سخنرانىهایش به مبارزه با آن پرداخت. دولت آن زمان هم که تأثیر گسترده خطابههاى او را مىدانست، از آغاز رمضان سال ۱۳۲۷ ش. مباحث ایشان را به طور مستقیم از رادیو پخش مىکرد. این سخنرانىها تا پایان رمضان آن سال ادامه یافت. بعد از پخش این مطالب؛ آقاى فلسفى هر روز با دهها نامه تهدیدآمیز مواجه شد که طرفداران حزب توده نوشته بودند؛ امّا او اعتنایى نکرد.[۲۳] هواداران حزب توده تصمیم گرفتند که مجلس سخنرانى آقاى فلسفى را به هم بزنند که با حمایت مردم و تدبیر ایشان و حضور به موقع جوانان مسلمان و ورزشکار، نقشه آنان نقش بر آب شد.
نماینده آیهاللَّه العظمى بروجردى
آیهاللَّه بروجردى(ره) با اصرار علماى حوزه – از جمله امام خمینى(ره) – در ۱۳۲۳ ش. به قم آمد و در آنجا اقامت گزید. بعد از رحلت آیهاللَّه سید ابوالحسن اصفهانى(ره) در آبان ماه ۱۳۲۵ و آیهاللَّه حاج آقا حسین قمى در چند ماه بعد از آن، آیهآللَّه بروجردى مرجع بزرگ شیعیان شد. آقاى فلسفى در همان زمان به حضور آیهاللَّه بروجردى فراخوانده شد و بعد از طرح مسائلى که بیشتر براى امتحان او بود از ایشان خواست که نمایندگى او را براى رساندن پیامهاى مرجعیّت شیعه به مقامات دولتى و شاه بپذیرد. وى پذیرفت به شرط آنکه از مسائل مهمّ و مربوط به امور دینى و مذهبى باشد. پیامهاى آیهاللَّه بروجردى یا به طور مستقیم و به صورت شفاهى و یا به وسیله حاج احمد خادمى – خادم آیهاللَّه بروجردى – و یا از طریق نامه (با مهر و امضاء) به آقاى فلسفى مىرسید.
بنا به دعوت آیهاللَّه بروجردى، آقاى فلسفى در دهه آخر صفر در منزل ایشان به منبر مىرفت و نیز به دعوت آستانه مقدسه حضرت معصومه(س) شبها در صحن بزرگ به ایراد خطابه مىپرداخت. این منبرها، تأثیر ژرف و مهمّى بر طلاب حوزه گذاشت و الگویى براى آنان شد و حتّى بر سایر جوانان و نوجوانان آن عصر بسیار تأثیر گذارد.[۲۴]
آقاى فلسفى با تشویق و درخواست آیهاللَّه بروجردى، جلسه تفسیر قرآن در تهران برگزار کرد و سالهاى متمادى صبح جمعهها در منزل خود فاضلان حوزه و واعظان آنجا را با آموزههاى وحیانى آشنا مىکرد و به مناسبت نیز فنون سخنورى و اداره منبر و خطابه را به آنان تعلیم مىداد.
تعلیمات دینى
آیهاللَّه بروجردى در اواخر سال ۱۳۲۵ ش. از طریق آقاى فلسفى به شاه پیام داد که باید تعالیم دینى نیز مثل خواندن و نوشتن جزء تعلیمات ابتدایى قرار گیرد. آقاى فلسفى این پیام را رساند و جواب مساعد گرفت. به دنبال این امر کمیسیونى تشکیل شد تا در برنامه درسى مدارس تجدید نظر شود و تعلیمات دینى نیز در آن لحاظ گردد. این کمیسیون مرکّب بود از آقایان: فلسفى، راشد، شهابى، مشکوه، شعرانى، دکتر سحابى، محمدتقى سبزوارى و مهندس بازرگان، که در ۲۷/۴/۳۰ تشکیل شد.
روزنامهها در آن دوران نوشتند که ورزشکاران مىخواهند مشعلى را در امجدیّه روشن کنند و آن را به دست گرفته و دوان دوان آن را به منزل شاه ببرند. آیهاللَّه بروجردى از طریق جراید از این امر باخبر شد و گفت:
«این کار، ترویج آیین آتش پرستى است.» براى مبارزه با مظاهر شرک و آتشپرستى، خادم خودش را مأمور کرد تا شبانه به تهران برود و قبل از طلوع آفتاب، آقاى فلسفى و امام جمعه تهران و قائم مقام رفیع را ملاقات کند و پیام مرجعیّت شیعه را به آنها برساند تا با گفتگو با شاه مانع از اجراى چنین مراسمى شوند. آقاى فلسفى و آن دو، به دیدار شاه رفتند و با توضیحات فلسفى، شاه قانع شد و مسأله آوردن مشعل به هم خورد.[۲۵]
مبارزه با بهائیت
فرقه ضالّه بهائیت در آن دوران، در دربار و مراکز حکومتى نفوذ کرده و ایادى آنان در سراسر ایران به ظلم و تعدّى به حقوق مردم مشغول بودند. مردم از شهرهاى مختلف به آیهاللَّه بروجردى نامه مىنوشتند و از اعمال بهائیان شکایت مىکردند. این امر سبب ناراحتى مرجع عظیمالشأن شد به طورى که نامهاى به آقاى فلسفى نوشت تا او شاه را ملاقات کند و اعتراض مرجع بزرگ را به او برساند. امّا آقاى فلسفى مصلحت را در آن دانست که این قضیّه را در سخنرانىهاى مسجد شاه که به طور مستقیم از رادیو پخش مىشد مطرح کند. با تأیید آیهاللَّه بروجردى، این کار انجام شد و موجى بزرگ در سراسر کشور بر ضدّ بهائیّت پدید آمد. آقاى فلسفى تصریح کرد که هدفش آشکار ساختن گمراهى بهایىهاست و نباید هیچ مسلمانى خودسرانه دست به قتل و خونریزى بزند. هیجان و احساسات مذهبى مردم در تمام کشور بر ضدّ بهائیان تحریک شد به طورى که شاه را واداشت تا دستور تعطیلى خطیره القُدس را صادر کند. البته در عمل، خطیره القدس به طور کامل تخریب نشد و تنها گنبد آن را خراب کردند.
درگذشت آیهاللَّه بروجردى
بعد از رحلت آیهاللَّه بروجردى، حجه الاسلام فلسفى حدود بیست بار در مجالس ترحیم و فاتحه در تهران و قم به ایراد خطابه پرداخت و خدمات دینى و فرهنگى آن مرجع بزرگ را تشریح کرد. این سخنرانىها در آشنایى مردم با آثار و برکات وجودى روحانیت و مرجعیّت و آیهاللَّه بروجردى تأثیرى بهسزا داشت.
انتقادهاى سازنده
آقاى فلسفى در زمان حیات آیهاللَّه بروجردى در سخنرانىهاى خود مطالب انتقادى بسیارى مىگفت و اعمال ناروا و ضدّ دینى رژیم حاکم را به نقد مىکشید. ساواک به این خطابهها اهمیّت بسیارى مىداد و به اعتراض و تهدید مىپرداخت، امّا به واسطه پشتیبانى آیهاللَّه بروجردى و حوزه علمیه، جرأت آن را نداشت که حجه الاسلام فلسفى را دستگیر یا زندانى کند. حتّى خود شاه هم نگران انتقادهاى آقاى فلسفى بود و سعى مىکرد رفتارش در ظاهر درست باشد و عیب آشکارى نداشته باشد تا مورد انتقاد قرار نگیرد. البته با این همه، گاه آنقدر انتقادها شدید و حسّاس بود که شاه عکسالعمل تندى از خود نشان مىداد. مثلاً در سال ۱۳۳۴ ش. آقاى فلسفى سخنرانى شورانگیزى بر ضدّ بهائیّت ایراد کرد و پنج روز بعد از آن، توسّط فرماندارى نظامى تهران، از منبر رفتن منع شد. این محدودیّت از اسفند ۳۴ تا اردیبهشت ۳۵ ادامه یافت و اعتراض و نامه خطیبان و واعظان نیز اثرى نگذاشت.
قانون انجمنهاى ایالتى و ولایتى
دولت عَلَم در پاییز ۱۳۴۱ ش. لایحهاى از تصویب گذراند که هدف آن مسلّط کردن بهایىها بر حکومت بود و در قانون انجمن ایالتى و ولایتى، قید اسلام و ذکوریّت را حذف کرد. لایحه انجمنهاى ایالتى و ولایتى مورد اعتراض عالمان دین از جمله امام خمینى و سایر روحانیون قرار گرفت و کم کم اعتراض عمومى مردم نیز شروع شد. آقاى فلسفى نیز بالاى منبر در سخنرانىهاى متعدد روشن و آشکار بیان کرد که مسأله رأى دادن زنها نیست بلکه خطر در آن است که قید اسلام حذف شده است. متعاقب مخالفت عمومى با این لایحه روز به روز بیشتر گردید و رژیم شاه احساس کرد که دیگر مقاومت بیش از این در برابر مردم ممکن است عواقب خطرناکى دربرداشته باشد؛ بنابراین هیأت دولت در جلسه چهارشنبه ۷ آذر آن لایحه را لغو کرد. در زمستان ۱۳۴۱ آقاى فلسفى توسط ساواک دستگیر شد تا به این وسیله ثابت کند که بزرگترین پشتیبان او (یعنى آیهاللَّه بروجردى) از میان رفته است و باید به شدّت مراقب اعمال ورفتار خود باشد… .
حمله به مدرسه فیضیّه
رژیم ستمگر پهلوى در روزهاى نخستین سال ۱۳۴۲ ش. در روز شهادت امام صادق(ع) با کماندوهاى مسلّح به مدرسه فیضیّه قم حمله کرد و فضلاء و طلاب بىگناه را به خاک و خون کشیدند و کتاب و وسایل روحانیّت و حتّى قرآنها را به آتش کشیدند… آقاى فلسفى در این زمان ممنوعالمنبر بود. منبر او از ۷ اردیبهشت ۱۳۴۲ آزاد شد. پس از آزادى، خطابههاى آتشین فلسفى بر ضدّ رژیم جبّار پهلوى آغاز گردید. حجه الاسلام فلسفى، این جنایت شاه را تشبیه به جنایت یزید بر ضدّ امام حسین(ع) کرد… امام خمینى با پیامهاى شفاهى و اعلامیه و نامه مردم و خطبا و علما را دعوت به مبارزه با حکومت ظالم کرد و بر بهپا داشتن عزادارى ایّام محرّم و عاشورا تأکید بسیارى نمود. امام خمینى دستور دادند که بازسازى مدرسه فیضیّه باید به صورت مردمى باشد و همه مردم از ادارى و روستایى و… در آن شرکت کنند.
استیضاح دولت عَلَم
آقاى فلسفى در شب عاشوراى ۱۳۴۲ ش. در مسجد شیخ عبدالحسین سخنان عاشورایى و تاریخى مهمّى بیان کرد که تأثیر فراوانى در سراسر ایران گذارد. جمعیّت حاضر در آنجا فوقالعاده زیاد بود به طورى که آقاى فلسفى نتوانست از میان مردم و از اول بازار به مسجد برود و بلکه از راه پشت بام بازار به طرف مسجد رفت و از بام مسجد پایین آمد. جوانى پرشور و ایمان در بین آن همه جمعیت و با وجود مأموران ساواک توانست در فرصتى مناسب در زیر منبر به همراه ضبط صوت پنهان شود. او به سختى رشته سیمى از برق به آنجا آورد و سخنرانى آن روز را ضبط کرد و در این مدّت به دلیل گرما و محدودیّت مکان آن قدر عرق ریخت که نزدیک بود جان به جانآفرین تسلیم کند و بدین گونه آن سخنرانى ثبت شد و بعد به سرعت تکثیر گردید و در سراسر ایران توزیع شد.[۲۶]
بعداً این سخنرانى به صورت جزوهاى تحت عنوان «اولین استیضاح ملّى در سال ۱۳۴۲» منتشر شد. آقاى فلسفى در این سخنرانى تاریخى، بعد از آنکه به جامعیّت اسلام اشاره کرد و توضیح داد که مسجد؛ هسته اصلى و مرکز تمام فعالیتها و حرکتها در صدر اسلام بود، امام حسین(ع) را الگو و سرمشق براى زندگى در همه زمانها دانست و بعد به استیضاح دولت علم پرداخت.
فلسفى توضیح داد که روحانیت نمىتواند از سیاست دورى گزیند زیرا در اسلام، سیاست عین دیانت است و اسلام از سیاست جدا نیست.
موارد استیضاح آقاى فلسفى نسبت به دولت علم، عبارت از ده ماده بود. ۱٫ تخلّف از قانون شرع و قانون اساسى: چرا دولت مانع اظهارنظر مجتهدین در مورد قانون و سرنوشت مردم مىشود؟! مگر نه این است که بر اساس قانون اساسى، تمام قوانین باید به نظر و تأیید مجتهدین برسد؟! چرا نمىگذارند نظر مجتهدان در رادیو منتشر و در روزنامهها چاپ شود؟!
دولت به چه مجوزى، تصویب نامه هاى غیرقانونى و خلاف شرع صادر مىکند؟ ۳٫ دولت چرا مدرسه فیضیه را خراب کرد؟ چرا وحشى گرى کرد؟ طلاب و فضلاى جوان را به شهادت رساندند؛ به چه جرمى؟! ۴٫ دولت به چه مجوّزى و چرا از نشر اعلامیههاى مراجع تقلید جلوگیرى مىکند؟! ۵٫ دولت چرا جوانانى را که اقدام به چاپ و نشر اعلامیه مىکنند دستگیر و زندانى و شکنجه مىکند؟! ۶٫ دولت بر اساس کدام قانون؛ طلاّب حوزه علمیه را به سربازى مىبرد؟ اینها در حال تحصیل و بر اساس قانون، معاف هستند. ۷٫ دولت به چه مجوّزى از برگزارى عزادارى امام حسین(ع) جلوگیرى مىکند؟! ملّت ایران از این عمل دولت، تنفّر دارد. ۸٫ چرا بعد از اینکه مردم مسلمان تهران به پشتیبانى از روحانیّت (در فاجعه حمله به فیضیه) بازار را سه روز تعطیل کردند، دیکتاتورى مىکنید و نمىگذارید بازارشان را باز کنند؟! ۹٫ ملت ایران، خواستار انتخابات آزاد است. ۱۰٫ چرا عدهاى بدون محاکمه زندانى شده‌اند؟ چرا آزادى مردم را سلب کردهاید؟!
موارد استیضاح دولت که توسط حجه الاسلام فلسفى بیان شد با تأیید قاطع مردم مواجه گردید به طورى که جمعیت یک صدا براى هر یک از موادّ استیضاح، سه بار فریاد زد: «صحیح است».[۲۷] فلسفى در ادامه نامه امام خمینى(ره) و نامه آقاى سید کاظم شریعتمدارى را براى مردم خواند. در نامه امام خمینى، بعد از تشکر از جناب فلسفى و یادآورى اهمیّت فعالیّت مبلّغان براى حفظ اسلام، چنین آمده بود:
«… ضمناً چون تجدید ساختمان مدرسه فیضیه – که قبلاً با جنابعالى صحبتى شده بود – حسابى در بانک صادرات شعبه قم باز شده است و بنا است که از روز تاسوعا و عاشورا نیز بانک سپرده را قبول کند، اگر صلاح دیدید تذکّرى به مسلمین بدهید…»[۲۸]
در شب یازدهم، فلسفى منبر رفت و گفت:
«… کسى براى من نوشته است که آقاى فلسفى! شما منبر مى روید و هر چه انتقاد دارید مى گویید. هر چه اعتراض دارید بیان مى کنید دولت را هم استیضاح مى کنید. از مردم هم «صحیح است»، «صحیح است»، مى گیرید و تازه مى گویید آزادى نیست؟!»
سپس چنین پاسخ داد:
«… آقاى محترم! در این کشورِ مظلومِ تحتِ اختناق، زلزله عاشورا آمده است و دیوارهاى خوف از دیکتاتورى را فرو ریخته که اینک ما داریم حرف خود را مى زنیم نه اینکه ما آزاد شده ایم… من در حضور همه مردم مىگویم الآن زلزله عاشورا است که باعث شده ما بتوانیم این حرفها را بزنیم امّا امشب شب یازدهم است و مىگذرد و فردا شب هم هست اگر روز دوازدهم نیز این حرفها را گفتیم و ما را نگرفتند و به زندان نبردند معلوم مىشود که آزادى هست…»
و این پیشبینى اتّفاق افتاد و روز دوازدهم محرّم آقاى فلسفى توسّط ساواک دستگیر و در شهربانى زندانى شد. در زندان شهربانى چند نفر از علما مانند شهید آیهاللَّه مطهرى و آیهاللَّه مکارم شیرازى نیز حضور داشتند که قبلاً دستگیر شده بودند. آیهاللَّه فلسفى مىگوید تا صبح جمعیّت واعظان و عالمان دستگیر شده به پنجاه نفر رسید و بلکه از آن نیز گذشت و آنقدر فضا تنگ بود که براى خوابیدن جا نبود. مدت حبس آقاى فلسفى چهل و پنج روز طول کشید.
پس از آزادى از زندان در تیرماه ۴۲ به مدّت صد روز از ممنوعالمنبر شد و بار دیگر از آبان ۴۲ به مدّت دویست و پنجاه روز تا ۲۶ اردیبهشت ۴۳ این ممنوعیّت ادامه یافت. بعد از آزادى منبر، در تیرماه ۴۳ براى روشنگرى و تحقّق اهداف اسلامى براى سخنرانى به کرمان رفت و بنا به سفارش امام خمینى در رفسنجان، سیرجان، نوق و اصفهان نیز به سخنرانى پرداخت.
ترور نافرجام
در محرّم سال ۱۳۴۴ ش. جوانى بسیار قوى و با پنجه بوکس به حجهالاسلام فلسفى حمله کرد امّا به لطف الهى و تلاش راننده و خدمتگزار منزل، شکست خورد و دستگیر شد و به کلانترى محلّ تحویل گردید. امّا کلانترى بعداً گفت: دیوانه بود رهایش کردیم. بر اثر این حادثه، منبر حجهالاسلام فلسفى تعطیل شد. حضرات آیات خویى، مرعشى نجفى، شریعتمدارى، میلانى و سید على بهبهانى با ارسال تلگراف از این واقعه ابراز تأسف کردند.
مراقبتهاى ساواک
ساواک براى کنترل و مراقبت از فعالیتهاى حجهالاسلام فلسفى، مأمورانى را مى فرستاد تا گزارشهایى از منبرها و دیدارهاى وى تهیه کنند. و گاه از مأمورانى ملبّس به لباس روحانى و روحانى نمایان استفاده مىکرد و نامه ها و تلفن او کنترل مىشد و حتّى گاه دستگاه شنود در خانه او نصب مىشد. ساواک این روشها را تا روزهاى آخر فعالیت خود ادامه داد. صدها گزارش اکنون در دسترس است که توسط ساواک درباره حجهالاسلام فلسفى تنظیم شده است. این گزارشها از تاریخ ۵ خرداد ۱۳۳۱ آغاز شده و تا تاریخ هفتم دى ۱۳۵۷ ادامه یافته است.[۲۹]
اخراج ایرانیان از عراق
در سال ۱۳۵۰ ش. حکومت بعثى عراق به دلیل تعصّب عربى، ایرانیان مقیم عراق را به صورتى وحشیانه و ظالمانه از آنجا اخراج کرد. در بین این عده، اقشار مختلف از تاجر و کاسب و مدرّس و عالم و طلبه و زن و مرد و دختر و بچّه خردسال و حتّى زن باردار وجود داشت که در فرصتى کوتاه و بدون مهلت براى آمادگى، رانده شدند. این حادثه اسفبار، شدیداً مردم ایران را ناراحت کرد. بعد از مشورت علماى تهران، نتیجه آن شد که آیهاللَّه سید احمد خوانسارى، مجلسى را در مسجد سید عزیزاللَّه تشکیل دادو در آن روز بازار تعطیل شد و بیش از بیست هزار نفر در آن مجلس حاضر شدند. حجه الاسلام فلسفى سخنران این مجلس بود. او با استناد به آیه «ولا یجرمنّکم شنآن قوم على الا تعدلوا اعدلوا هو اقرب للتقوى» (مائده / ۸) از ظلم و بىعدالتى و پایمان شدن حقوق بشر در دنیا انتقاد کرد و جنایات صهیونیستها در قتل عام مردم فلسطین را محکوم نمود و بعد خطاب به دولت عراق افزود: براى اقامه عدل باید به سرنیزه تکیه کرد؛ اما روى سرنیزه نمىتوان نشست! و بعد خطاب به سفراى کشورهاى اسلامى – که در مجلس حاضر بودند – گفت: آقایان ایرانىها براى مردم فلسطین خیلى اظهار تأسّف کردند و خیلى گریستند؛ حال شما براى ایرانىهاى رانده شده گریه کنید براى بلاد اسلامى هم اشک بریزید و با آنها همدردى کنید. ایرانىها را با کامیون و ماشین زبالهکش، کمپرسى و وسایل نامناسب دیگر به طرف مرز آورده و رها کردهاند در حالى که بین آنها عده زیادى زن و بچّه، بزرگ و کوچک، پیرمرد و پیرزن ناتوان و گرسنه و تشنه بودهاند و حتّى زنان باردار که در بیابان وضع حمل کردهاند… مجلس سخت تکان خورد و مردم گریستند و اشکها ریختند… .[۳۰]
رژیم شاه سخنرانى مزبور را با حذف برخى از قسمتها از رادیو پخش کرد تا به دولت عراق بفهماند که تنها دولت ایران نیست که به عراق پرخاش مىکند بلکه ملت ایران هم با رژیم عراق مخالفت دارد و نتیجه این بشود که مردم ایران، پشتیبان دولت خود هستند. دو نفر از سناتورها – جمشید اعلم و علامه وحیدى از این مجلس و سخنرانى آقاى فلسفى سوء استفاده کرده و در مجلس سنا گفتند که ما به این روحانیون که با ما در بیان فجایع عمال بعثى عراق همصدا شدند افتخار مىکنیم؛ ولى آن آقا – منظور امام خمینى بود – در عراق نشسته و هیچ نمىگوید…» این قضیه مردم را فوقالعاده ناراحت کرد و درسهاى حوزه علمیه قم تعطیل شد و طلاّب به خیابانها ریخته و تظاهرات کردند و با مأمورین درگیر، مصدوم و مجروح شدند… .
در همین زمان آیهاللَّه عبداللَّه چهلستونى درگذشت و به مناسبت رحلت ایشان مجلسى در مسجد جامع تهران برگزار شد. در آن مجلس حجهالاسلام فلسفى بر منبر رفت و بعد از بیان ضرورت قانون براى جامعه و تفاوت قانونگذارىهاى بشرى و قانونگذارىهاى انبیاى الاهى افزود:«انبیاء طبیب مردمند، طبیب تابع مصلحت است نه تابع خواسته بیمار»
و بعد از رواج قمارخانه ها و مشروبفروشى ها و مراکز فحشاء انتقاد کرد و گفت: اسلام این امور را مُضِرّ و بر خلاف مصلحت مردم مى داند و در ادامه افزود:
«… یک نفر سناتور مطالب غیر واقع گفته و سناتور دیگر آن گفتههاى ناروا را تأیید کرده و نسبت به عالم بزرگوار مرجع عالیقدر حضرت آیهاللَّه آقاى خمینى (در اینجا جمعیّت با صداى بلند صلوات فرستاد) – دامت برکاته – بر خلاف ادب صحبت کرده است، این گفتارها دروغ دارد، تهمت دارد، اهانت دارد، حق کشى دارد و طبعاً خلاف ادب هم دارد… آقاى سناتور محترم! چه کسى به شما گفته است که روحانیّت به منظور همصدایى با شما حرکت کرده؟! شما کى هستید؟ شما خیال مىکنید چون پشت تریبون مجلس هستید و سرنیزه شما حمایت مىکند کسى هستید؟!… حساب روحانیّت از حساب مجلس سنا جداست…»
حجهالاسلام فلسفى در ادامه، اقدامات اعتراضآمیز امام خمینى نسبت به دولت بعثى عراق را برشمرد و ادامه داد:
«.. چرا آن سناتور خلاف واقع گفت؟!… این اقدام شما درسها را در حوزه علمیه قم تعطیل کرد. طلبهها با چشمان گریان و با بغضى که در گلو جمع شده بود به خیابانها ریختند… چرا طلبهها را زدید؟! چرا نادانى کردید؟!… اگر پاسبان عراقى، طلاّب را در حوزه علمیه نجف بزند، گناه کرده است امّا پاسبان ایرانى که در حوزه علمیه قم طلاّب را مىزند ثواب کرده است؟!… براى اینکه از این مجلس نتیجه بگیرم و کاملاً ثابت و معلوم شود که اگر گفتم ما از عمل مجلس سنا متأثّریم، نگویند که مردم پاى منبر ساکت نشسته بودند و حرفهاى تو مربوط به مردم نیست؛ بنابراین من عین تنفّرم را از مجلس سنا بازمىگویم و همه شما اگر موافقید سه بار «صحیح است» بگویید: ما اعلام مىکنیم که جامعه مؤمنین، روحانیون و مردم مسلمان از نطق آلوده، خلاف انصاف، خلافِ فضیلت، آلوده به دروغ و آلوده به تهمت سناتور جمشید اعلم در مجلس سنا و تأییدى که سناتور دیگر از او کرده از آن نطق و از این تأیید، منزجر و متنفرند. (مردم سه بار گفتند صحیح است.).»[۳۱]
حجهالاسلام فلسفى بعد از ذکر مصیبت اباعبداللَّه(ع) از منبر پایین آمد. استاد شهید مطهرى اولین کسى بود که او را در برگرفت و بوسید و تشکّر کرد. نوار این سخنرانى به سرعت تکثیر شد و به سراسر ایران رسید و ساواک پس از اطّلاع دستور جمعآورى آن را صادر کرد.
رژیم شاه که به شدّت از حجهالاسلام فلسفى عصبانى شده بود نقشه پلیدى را که سه سال قبل کشیده و تهدید به انجامش کرده بود به مرحله عمل درآورد. عکس حجهالاسلام فلسفى را مونتاژ و در سطح کشور منتشر کردند که در آن وى در حال معاشقه با زنى عریان دیده مىشد! هدف ساواک ترور شخصیت این روحانى و سخنور مبارز بود امّا نتیجه برعکس شد و کسى این عکس را باور نکرد و همگان آن را ساختگى شمرده و پاره کردند و جالب آن است که برخى استدلال کردندو دلیل آوردند که این عکس ساختگى است مثلاً ملا حسین ادیبى – امام جمعه کردستان – بر اساس گزارش ساواک این عکس را به دو دلیل مجعول دانست. یکى از آن دو دلیل این بود که در یکى از این عکسها انگشترهاى حجهالاسلام فلسفى در انگشت سبابه و وسط دیده مىشود که این بر خلاف قواعد روحانیت است و معمولاً روحانیان، انگشترها را در انگشت کوچک و بعد از آن قرار مىدهند.[۳۲] نمونه دیگر آیهاللَّه میرزا عبداللَّه شهیدى – امام جمعه – و دامادش – میرزا نصراللَّه شهیدى – بعد از رؤیت عکس مزبور گفتند: این عکسها ساخته و پرداخته دولت به علّت سخنرانى جناب فلسفى در منبر حاج عزیزاللَّه است و افراد دانا و وارد مىدانند که این عکسها صحّت ندارد و روى مخالفت با فلسفى تهیه شده است، ولى این اعمال موجب محبوبیّت بیشتر فلسفى در میان مردم خواهد شد.[۳۳]
بعد از انتشار عکس مونتاژ شده مزبور، محبوبیّت فلسفى بیش از پیش شد و هیچ کس از مردم، اسائه ادب نسبت به ایشان نکرد بلکه همه احساس همدردى کردند و اقدام ضدّ انسانى ساواک را مردود شمردند. به طور مثال یکى از مردم به منزل جناب فلسفى آمد و بعد از پاره کردن عکس مذکور، گفت:
آمده ام به شما تبریک بگویم. مى دانستم و مى دیدم که شما از اعمال دستگاه انتقاد مى کنید امّا فکر نمى کردم که انتقادهاى شما این قدر روى دستگاه اثر گذاشته باشد و آنها را تا این اندازه در فشار سیاسى قرار دهد که دست به چنین کارى بزنند! وقتى که ساواک این عکس را منتشر کرد فهمیدیم انتقادات شما براى اینها کُشنده است که به این فکر پلید افتادهاند و اقدام به چنین سیاهکارى نمودهاند.[۳۴]
بعد از پانزده روز از سخنرانى اعتراضآمیز حجهالاسلام فلسفى بر ضدّ اتّهامات مجلس سنا، رژیم شاه، او را به طور دائم از منبر رفتن ممنوع کرد و این منع به مدت هفت سال – تا پیروزى انقلاب اسلامى – به طول انجامید.[۳۵]
در این هفت سال، هرگاه حجهالاسلام فلسفى وارد مسجد یا مجلسى مى شد مورد احترام مردم قرار مىگرفت و به نفع او شعار مىدادند و صلوات مىفرستادند و واعظ و سخنران آن جلسه، نام جناب فلسفى را با لطف و احترام یاد مىکرد. عالمان و واعظان شهرهاى مختلف نیز با صدور تلگراف و امضاى طومار ناراحتى خود را از ممنوعیت منبر ایشان اعلام کردند. روزنامه کیهان در ۱۳۵۱/۸/۱۵ ش. مصاحبه اى را با حجهالاسلام فلسفى درباره عید فطر منتشر کرد و روزنامه اطلاعات در تاریخ ۱۳۵۱/۱۱/۱۱ ش. مصاحبه اى با ایشان درباره تفسیر قرآن با مغز الکترونیک به دست چاپ سپرد. امّا ساواک این گونه مطالب و بلکه هر گونه مطلبى از حجهالاسلام فلسفى را بر خلاف امنیّت و مصلحت کشور مى شمرد و به این جهت، ریاست کلّ ساواک دستور بازداشت مصاحبه کننده را صادر کرد.
تشکیل جلسه تدریس فنّ خطابه
بعد از ممنوعیت منبر، حجهالاسلام فلسفى براى عده اى از طلاب حوزه علمیه قم، در منزل خود روش و فنون سخنورى و خطابه را تدریس مى کرد. این جلسه براى حدود ۱۰ نفر تا مدّتى ادامه یافت. ساواک کسانى را – به صورت معمّم و غیر معمّم – به این مجلس مى فرستاد تا آن را کنترل کند.
تألیف کتاب
کار اصلى حجهالاسلام فلسفى از زمانى که ممنوع المنبر شد – سال ۱۳۵۰ ش. – تا پیروزى انقلاب اسلامى، تألیف و نگارش کتاب بود، در این مدّت به ترتیب کتابهاى ذیل نوشته و منتشر شد:
- آیهالکرسى؛ پیام آسمانى توحید (یک جلد) ۲٫ بزرگسال و جوان از نظر افکار و تمایلات (دو جلد). ۳٫ اخلاق از نظر همزیستى و ارزشهاى انسانى (یک جلد).
بعد از پیروزى انقلاب اسلامى حجهالاسلام فلسفى تألیف کتاب را ادامه داد و کتابهاى آتى را منتشر کرد:
اخلاق از نظر همزیستى و ارزشهاى انسانى (جلد دوم) – معاد از نظر روح و جسم (سه جلد) – سخن و سخنورى از نظر بیان و فنّ خطابه (یک جلد) – شرح و تفسیر دعاى مکارم الاخلاق صحیفه سجادیه (سه جلد).
حمله ساواک
روز بعد از حادثه ۱۷ شهریور ۵۷ و شهادت عده بسیارى از مسلمانان آگاه به دست رژیم شاه در نیمههاى شب مأموران ساواک به منزل حجهالاسلام فلسفى حمله کردند و به بازرسى از منزل پرداختند و اعلامیه هاى امام خمینى و نوشتههاى چاپى مانند آن را جمع آورى و حجه الاسلام فلسفى را دستگیر کردند و به ساختمان حکومت نظامى بردند و بعد آزاد کردند.[۳۷]
آزادى منبر
با ورود امام خمینى(ره) و پیروزى انقلاب اسلامى، منبر حجهالاسلام فلسفى آزاد شد و جناب فلسفى در مدرسه علوى با حضور صدها تن از عالمان و روحانیان براى حضرت امام خمینى(ره) سخنرانى کرد. فلسفى چنین گفت:
«… مسافر بزرگوار و محترمى که از سفر مىآید، علاقهمندان وى دسته گل براى او مىآورند. من هم امروز به احترام شما یک شاخه گل از بوستان اهلبیت(ع) براى تکریم مقام شما آوردهام. آن شاخه گل این حدیث است که امام صادق(ع) مىفرماید: تمنّوا الفتنءَ ففیها هلاکُ الجَبابِرَهِ و طَهارَهُ الاَرضِ مِنَ الْفَسَقَهِ
امام صادق(ع) مىفرماید: تمناى انقلاب کنید که در آن هلاک جبّاران و پاک شدن زمین از فاسقان است. این روایت در امالى شیخ طوسى است.
اى امام! دستور حضرت صادق(ع) را شما در این زمان به کار بستید و عمل کردید، مردم را دعوت به انقلاب نمودید و مردم هم اجابت کردند… و چه خوب اجابت کردند! خدا را سپاس که از آن بدبختى درآمدند و از آن تنگنا خلاص شدند…
حاشا که سر به عزّت و شادى برآورد
قومى که روز محنت و ماتم ندیده است
حاشا که ره برد به سوى ساحل نجات
قومى که موج حادثه چون یم ندیده است
حاشا که در قیام قیامت کند قیام
قومى که پیشواى مصمّم ندیده است
در مراسم اربعین استاد مطهرى
این مراسم به دعوت جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و در مدرسه فیضیه و با حضور امام خمینى و علماء و فضلاؤ و عده بسیارى از مردم برگزار شد. چون در آن زمان عدّهاى از غربزدهها درصدد بودند که نقش دین و روحانیّت در جامعه کم شود و یا اساساً اسلام منهاى روحانیّت برپا شود، حجهالاسلام فلسفى بعد از شرح نهضت تحریم تنباکو و نهضت مشروطیّت و نهضت ملّى شدن نفت، افزود: مرحوم آیهاللَّه العظمى میرزاى شیرازى قیام کرد و استعمال دخانیات را محاربه با امام عصر (عج) معرفى نمود، در نتیجه مردم اطاعت کردند و قراردادى که با اجانب بسته شده بود، لغو شد…
قیام امام که قبل از پانزده خرداد ۱۳۴۲ آغاز گردید، از اوّل به نام خدا بود، از این رو تمام مردم مسلمان اعمّ از روحانیون، دانشگاهیان و سایر اقشار شهرى و روستایى با رهبر بزرگ انقلاب همصدا شدند و توانستند سرانجام انقلاب اسلامى را به پیروزى برسانند.[۳۸]
۶]
حکمت یک سکوت
حجهالاسلام فلسفى با آنکه در زمان طاغوت، از منتقدان مهمّ و برجسته مسائل اجتماعى بود امّا بعد از پیروزى انقلاب اسلامى در منبر و سخنرانى لب به انتقاد از حکومت اسلامى نگشود زیرا این کار را مصلحت نمىدانست. او خود در جواب عدهاى از اهل فضل، چنین گفت:
«آقایان! بله من در زمان شاه انتقاد مىکردم. انتقاد من به ضرر شاه و به نفع رسول اکرم(ص) و دین خدا بود امّا الآن انتقاد نمىکنم براى این که انقلاب ما اسلامى است. اگر از سوء اعمال بعضىها به نام «دولت» انتقاد کنم چیزى حاصل پیغمبر(ص) نمىشود، ولى آمریکا استفاده مىکند و من نمىخواهم که به نفع آمریکا سخنرانى کنم. اما وظیفهام را به طور خصوصى انجام مىدهم. آن فردى که باید به واسطه سوء عملى که داشته مورد انتقاد قرار گیرد با تلفن به او مىگویم که… شما باید عمل خود را اصلاح کنید و تغییر روش دهید.»
حجهالاسلام فلسفى این مطلب را با امام خمینى(ره) نیز در میان گذاشت و ایشان هم نظر جناب فلسفى را تأیید کردند و فرمودند شما انتقاد نکنید… در حکومت پیغمبر(ص) نیز برخى کارهاى ناشایست را افرادى مرتکب مىشدند که تک تک بد بود ولى دولت پیغمبر(ص) بر اساس اسلام بود، بنابراین شروع انتقاد در منابر مصلحت نیست.[۳۹]
رحلت
حجهالاسلام فلسفى بعد از حدود هفتاد و پنج سال خدمت خالصانه به اسلام ناب محمدى(ص) در ۹۳ سالگى در روز جمعه ۱۳۷۷/۹/۲۷ش. درگذشت و در جوار حرم مطهر حضرت عبدالعظیم حسنى(ع) آرمید.[۴۰]
والسلام على عباداللَّه الصالحین.
[۱] خاطرات و مبارزات حجهالاسلام فلسفى، مرکز اسناد انقلاب اسلامى، چاپ اول، ۱۳۷۶ ش، ص ۴۷٫
[۲] همان، ص ۳۸٫
[۳] همان، ص ۴۱٫
[۴] همان، ص ۴۷ – ۴۸٫
[۵] همان، ص ۵۱ – ۵۲٫
[۶] زندگىنامه میرزا مهدى آشتیانى و میرزا طاهر تنکابنى در همین مجموعه گلشن ابرار آمده است.
[۷] زبان گویاى اسلام (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب نهم)، مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات، ۱۳۷۸ ش، ص یازده.
[۸] خاطرات و مبارزات حجه الاسلام فلسفى، ص ۵۵٫
[۹] خاطرات و مبارزات حجه الاسلام فلسفى، ص ۵۵ – ۵۷ و زبان گویاى اسلام، ص یازده و دوازده.
[۱۰] خاطرات و مبارزات حجه الاسلام فسلفى، ص ۵۹ – ۶۰٫
[۱۱] زبان گویاى اسلام (یاران امام به روایت اسناد ساواک)؛ ص سیزده.
[۱۲] خاطرات و مبارزات حجهالاسلام فلسفى، ص ۶۴٫
[۱۳] خاطرات و مبارزات حجهالاسلام فلسفى، ص ۶۵٫
[۱۴] ر.ک: زندگینامه سیاسى امام خمینى، محمدحسن رجبى، مؤسسه فرهنگى قبله، چاپ چهارم ۱۳۷۴ش، ج ۱، ص ۴۶٫
[۱۵] خاطرات ومبارزات حجهالاسلام فلسفى، ص ۸۰ و ۴۵۵٫
[۱۶] خاطرات و مبارزات حجهالاسلام فلسفى، ص ۹۲ – ۹۳٫
[۱۷] ر.ک: «اسرار خلقت» احمد اخگر لاریجانى، به اهتمام حسین لطیفى، تهران، ۱۳۱۶ ش.
[۱۸] خاطرات و مبارزات حجهالاسلام فلسفى، ص ۹۴ – ۹۸٫
[۱۹] خاطرات و مبارزات حجهالاسلام فلسفى، ص ۹۸- ۱۰۰٫
[۲۰] همان، ص ۱۱۲ – ۱۱۳٫
[۲۱] همان، ص ۱۱۲ – ۱۱۴٫
[۲۲] همان.
[۲۳] ر.ک: یاران امام به روایت اسناد ساواک: کتاب نهم زبان گویاى اسلام، ص پانزده.
[۲۴] برخى از نویسندگان به آثار مثبت منبرهاى آقاى فلسفى بر خود و نسل جوان آن روز اشاره کرده و او را مورد ستایش قرار دادهاند. از جمله بنگرید به «از چشم برادر» شمس آل احمد، کتاب سعدى، قم، ۱۳۶۹ ش.، ص ۱۷۲٫
[۲۵] خاطرات و مبارزات حجه الاسلام فلسفى، ص ۱۸۳ – ۱۸۵٫
[۲۶] زبان گویاى اسلام (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب نهم)، ص ۲۱۱ – ۲۱۵٫
[۲۷] خاطرات و مبارزات حجهالاسلام فلسفى، ص ۲۶۲ – ۲۶۷؛ زبان گویاى اسلام (یاران امام…)، ص ۲۱۳ – ۲۱۴٫
[۲۸] صحیفه نور، ج ۱، ص ۶۱٫
[۲۹] ر.ک: زبان گویاى اسلام (یاران امام به روایت اسناد ساواک) که به همّت مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات در بیش از ۷۰۰ صفحه منتشر شده است.
[۳۰] خاطرات و مبارزات حجهالاسلام فلسفى، ص ۳۱۷ – ۳۲۴؛ زبان گویاى اسلام (یاران امام…)، ص ۴۴۲ – ۴۴۴٫ بر اساس گزارش ساواک این سخنرانى در تاریخ ۱۳۵۰/۱۰/۱۵ ش. ایراد گردید.
[۳۱] خاطرات و مبارزات حجهالاسلام فلسفى، ص ۳۲۷ – ۳۳۱؛ زبان گویاى اسلام (یاران امام…)، ص ۴۴۷ – ۴۴۸٫
[۳۲] خاطرات و مبارزات حجهالاسلام فلسفى، ص ۷۹۱٫
[۳۳] همان، ص ۷۹۲٫
[۳۴] همان، ص ۳۳۷٫
[۳۵] زبان گویاى اسلام (یاران امام…)، ص ۴۶۳٫
[۳۶] خاطرات و مبارزات حجهالاسلام فلسفى، ص ۳۴۱ و ۸۱۷٫
[۳۷] خاطرات و مبارزات حجهالاسلام فلسفى، ص ۳۴۹ – ۳۵۰٫
[۳۸] خاطرات و مبارزات حجهالاسلام فلسفى، ص ۳۵۵ – ۳۵۷٫
[۳۹] همان، [۴۰] زبان گویاى اسلام (یاران امام…) ص بیست و پنج.ص ۲۳۴٫
