زندگینامه امیرعلیشیر نوائی«فانی»«نظام الدین»(۹۰۷-۸۴۴ه.ق)

 (امیر) نام او علیشیربن الوس یا کیچکنه یا کیچینه یا کجکنهء نوائی جغتائی و ملقب به نظام الدین است .

وی از و از بزرگ زادگان خاندان جغتای مشاهیر درباریان و وزرای سلطان حسین میرزا بایقرای گورکانی ( ۸۷۵ -۹۱۱ ه ق)چنگیزخان حاکم ماوراءالنهر و کاشغر و بلخ و بدخشان بود او مردی نیکو صفت و دانشمند و شاعر بوده اشعار بسیاری به دو زبان « فانی » و در اشعار فارسی « نوائی » بود تخلص او در اشعار ترکی « ذواللسانین » فارسی و ترکی جغتائی دارد.

به همین جهت مشهور به است وی در سال ۸۴۴ ه ق متولد شد و در خردسالی با سلطان حسین میرزا که همدرس و هم مدرسه بوده اند، عهد و « فنائی » یا پیمان بسته بودند که هر کدام به سلطنت برسد از حال دیگری تفقد نموده و فراموشش نکند.

نوائی از آن پس بمنظور تحصیل معارف و کمالات خراسان و سمرقند و بسیاری از شهرهای دیگر را سیاحت کرد. و در آن میان گرفتار فقر و فاقه ای سخت شد در این هنگام سلطان حسین میرزا در هرات به سلطنت نشست.

و به حکم همان پیمان قدیم، امیر علیشیر را از سمرقند فراخوانده منصب مهرداری خود را به وی واگذار کرد. و اندکی پس از آن امر صدارت را نیز به او داد. و بزرگی مقامش به جایی رسید که هر یک از برادران و فرزندان سلطان، ملازمت او را مایهء شرف و افتخار خود میدانستند.

و سلطان نیز بی مشورت او به هیچ کاری اقدام نمی کرد. اما علیشیر با وجود این همه مشاغل، از مطالعات علمی و تألیفات مختلف دست برنداشت و مجلس او مجمع علما و فضلای آن روزگار بود و کتابخانهء وی نیز عمومی و مورد استفادهء علاقمندان بود.

که از آنجمله خواندمیر مؤلف تاریخ حبیب السیر نیز از آن کتابخانه بهره ها برده است سرانجام وی از امور دولتی استعفا داده منزوی گشت و با ملاعبدالرحمان جامی مصاحب شد و درویشی را بر همهء امور ترجیح داد.و در عین انزوا نیز مورد توجه سلطان حسین بوده و شاهزادگان موظف به استفاده از مجالس وی بودند.و عاقبت او به سال ۹۰۶ یا ۹۰۷ ه ق درگذشت. امیر علیشیر علاوه بر مقام علمی و تألیفات بسیاری که داشت،

آثار خیریه

از آنجا که شخصی خیر و نیکوکار بود آثار خیریهء بسیاری از او به جای مانده است که از آن جمله ۱-ایوان جنوبی صحن عتیق حضرت رضا (ع)

۲- آب نهر خیابان مشهد،

۳-مقبرهء فریدالدین عطار نیشابوری در نیشابور،

۴- بقعهء امیر قاسم الانوار در قریهء لنگر میباشد

و تعداد این آثار او را تا سیصد وهفتاد نوشته اند

از جمله تألیفات اوست:

۱- اربعین منظوم

۲- تاریخ انبیاء، به ترکی

۳- تاریخ ملوک عجم، به ترکی

۴- ترجمه اللغه الترکیه بالفارسیه، که یک نسخهء آن در کتابخانهء رضوی موجود است

۵- خمسهء نوائی، که در تقلید و استقبال از خمسهء نظامی سروده و آن پنج مثنوی است به

زبان ترکی جغتائی به نامهای:

۱-حیره الابرار،

۲- لیلی و مجنون،

۳-فرهاد و شیرین،

۴-سبعهء سیاره،

۵-سد اسکندری یا اسکندرنامه

۶- خمسه المتحیرین، و آن رساله ای است به زبان ترکی جغتائی در شرح حال عبدالرحمان جامی و با در نظر گرفتن یک مقدمه و یک خاتمه و سه مقاله، بدین نام خوانده شده است

۷- دیوان ترکی غزلیات، که شامل چهار دیوان به نامهای: غرائب الصغر (یا غرائب النوائب)، نوادرالشباب، بدایع الواسط، و فوائدالکبر میباشد و آنها را بترتیب در خردسالی و جوانی و سن کمال و سالخوردگی و انزوا نظم کرده است

۸- دیوان فارسی، محتوی شش هزار بیت

۹- سراج المسلمین

۱۰ – عروض ترکی

۱۱ – مثنوی لسان الطیر

۱۲ – مجالس النفائس، که تذکره ای است به ترکی در شرح حال قریب به سیصد و پنجاه تن از بزرگان و شعرای معاصر خود و دو ترجمه آن در تهران به چاپ رسیده است

۱۳ – محاکمه اللغتین، در محاکمهء دو زبان ترکی و فارسی و به چندین دلیل اولی را کاملتر از دومی دانسته است

۱۴ – محبوب القلوب

۱۵ – مفردات، در معمی

۱۶ – منشآت ترکی

۱۷ – منشآت فارسی

۱۸ – نسائم المحبه، که ترجمهء ترکی نفحات الانس جامی است

۱۹ – نظم الجواهر

(از ریحانه الادب از مجمع الفصحاء ج ۱ ص ۴۱ و قاموس الاعلام ج ۶ ص ۳۱۹۵ و لغات تاریخیه و جغرافیهء احمد رفعت ج ۷ ص ۵۳ و تذکرهء نصرآبادی ص ۴۷۰ و فهرست کتابخانهء سپهسالار تهران) و نیز رجوع به مآخذ ذیل شود: حبیب السیر چ خیام ج ۴ ص ۱۳۷ و ۱۵۹ و دستورالوزراء خواندمیر ص ۳۹۷ و ۴۰۴ و الذریعهء آقابزرگ ج ۹ ص ۸۰۴ ترجمهء مجالس النفائس، در مقدمهء آن و ص ۲۴۴ مجالس العشاق تحفهء سامی ص ۱۷۹ مرآه الخیال ص ۱۷۲ فهرست کتابخانهء مجلس شورای ملی ج ۳ ص ۳۶۷٫

لغت نامه دهخدا