بَرَندَقِ خُجَندی ، امیر بهاءالدّین ، از شاعران قرن هشتم و آغاز قرن نهم . در ۷۵۷ متولد شد (صفا، ج ۴، ص ۲۶۷). دولتشاه سمرقندی او را «بخاری » (=اهل بخارا) دانسته است (ص ۳۷۱) اما وی از خجند بود و مدتی نیز در سمرقند سکونت گزید (صفا، ج ۴، ص ۲۷۴، به نقل از کاشانی ؛ خلیل ، ص ۹۴).
در شعر، گاه «ابن نصرت » و گاهی «برندق » تخلّص می کرد (صفا، ج ۴، ص ۲۶۶ـ۲۶۷، به نقل از کاشانی ). او به دربار تیمور گورکان (حک : ۷۷۱ـ۸۰۷) و برخی از فرزندان و نوادگان تیمور، بویژه امیر میرانشاه (مقتول در۸۱۰)، شاهزاده عمر شیخ (متوفی ۷۹۶) و پسرش بایقرا (حک : ۸۱۷ـ ۸۱۸) اختصاص داشته و آنان را در اشعار خود ستوده است ؛ تا جایی که در برخی از تذکره ها، وی را ندیم و پرورده بایقرا معرفی کرده اند (دولتشاه سمرقندی ، همانجا؛ صفی ، ص ۲۵۲؛ امیرعلیشیر نوائی ، ص ۱۹؛ آذر بیگدلی ، ص ۳۲۷).
برندق به بسیاری از بلاد هند سفر کرد چنانکه گفته اند ۲۵ سال در سفر بود (صفا، ج ۴، ص ۲۷۴؛ خلیل ، همانجا)؛ اما آخرین سالهای عمرش را در سمرقند گذرانید و گویا در همان شهر درگذشت .
رحلت
سال وفات او را ۸۱۵ (صبا، ص ۱۰۶) یا ۸۱۶ (خلیل ، همانجا) ذکر کرده اند؛ اما ظاهراً در حدود سالهای ۸۳۵ ـ ۸۳۶ درگذشته است (صفا، ج ۴، ص ۲۷۳)
برخلاف شاعران قرن هشتم و نهم ، که غالباً غزلسرا و در تغزّل نکته سنج بودند، برندق قصیده پرداز بود و به شاعران قرن ششم ، بویژه خاقانی ، توجّه داشت و برخی از قصاید وی را جواب گفت (همان ، ج ۴، ص ۲۶۵، ۲۷۷ـ ۲۷۸). قطعه را به شیوه انوری و غزل را به تقلید از شاعران قرون ششم و هفتم می سرود (همان ، ج ۴، ص ۲۸۰) و با عصمت بخاری * مشاعره می کرد (دولتشاه سمرقندی ، ص ۳۷۳؛ صفی ، همانجا؛ صبا، همانجا).
به نوشته امیرعلیشیر نوائی ، معاصرانش او را به لفظ استادی خطاب می کرده اند (ص ۱۹) که گویا به سبب مهارت و توانایی او در سخنوری و نیز کثرت و تنوّع آگاهیهای علمی و ادبی او بوده که اکتساب آن در روزگار وی و در میان شاعران استادِ آن عهد متداول بود. با اینهمه ، دولتشاه ادای احترام معاصرانش را نسبت به وی از ( ترس ایشان از ) بدزبانی وتواناییش در هزل دانسته است (همانجا).
با اینکه تذکره نویسان او را در سرودن هزل و مطایبات ماهر خوانده اند (همان ، ص ۳۷۱؛ آذر بیگدلی ، همانجا؛ صبا، همانجا) آن مقدار از اشعار او که در خلاصه الاشعار مذکور است ، نشان می دهد که برندق شاعری مدح پیشه بوده است (صفا، ج ۴، ص ۲۷۵(.
کلیات دیوان اشعار برندق در دسترس نیست ، اما از مجموع آنچه نویسنده خلاصه الاشعار از وی نقل کرده و بیش از ۸۰۰ ، ۱ بیت (قصیده ، قطعه ، غزل ) است ، آگاهیهای نسبتاً مفیدی درباره زندگانی و احوالش به دست می آید. کلام استادانه و معانی عالمانه ای که در بیشتر اشعار او به چشم می خورد، بدان معناست که در جوانی در آموختن فنون ادب و دانشهای زمان خود می کوشید؛ در علوم مختلف صاحب اطّلاع بود، از طبّ بهره داشت و کتب عهد عتیق (=زبور) را به خطّ عبری می خواند و با زبان سریانی آشنایی داشت (همان ، ج ۴، ص ۲۶۸)، و با اینکه در میان سنّیان حنفی می زیست ، به بیان مناقب امام علی علیه السلام گرایشهایی نشان داده است .
منابع :
(۱) لطفعلی بن آقاخان آذر بیگدلی ، آتشکده آذر ، چاپ سیدجعفر شهیدی ، چاپ افست تهران ۱۳۳۷ ش ؛
(۲) امیر علیشیر نوائی ، تذکره مجالس النفائس ، چاپ علی اصغر حکمت ، تهران ۱۳۶۳ ش ؛
(۳) علی ابراهیم خلیل ، تذکره صحف ابراهیم ، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، ش ۶۶۳؛
(۴) دولتشاه سمرقندی ، تذکره الشعراء ، چاپ ادوارد براون ، لیدن ۱۹۰۰؛
(۵) محمد مظفر حسین بن محمد یوسفعلی صبا، تذکره روز روشن ، چاپ محمدحسین رکن زاده آدمیت ، تهران ۱۳۴۳ ش ؛
(۶) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج ۴، تهران ۱۳۶۳ ش ؛
(۷) فخرالدین علی صفی ، لطائف الطوائف ، چاپ احمد گلچین معانی ، تهران ۱۳۳۶ ش .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۳
