ابونصر حسن بن فضل ، ملقب به رضی‌الدین، فقیه، از بزرگان علمای امامیه، محدّث ثقه در قرن ششم و مؤلف کتاب مکارم الاخلاق . دربارۀ زادگاه و تاریخ ولادت و وفات او اطلاع دقیقی دردست نیست. خانوادۀ وی اهل علم و فضل بودند. پدرش، امین الدین فضل بن حسن طبرسی٭ (متوفی ۵۴۸)، صاحب تفسیر معروف مجمع البیان لعلوم القرآن است. شیخ طبرسی (ج۱، ص۴۹) کتاب جوامع الجامع را به درخواست وی نوشته است.

دربارۀ تلفظ نام طبرسی اختلاف هست. برخی آن را طبرسی به سکون باء و کسر راء (کریمان، ج۱، ص۱۶۶-۲۰۵) ، برخی آن را به فتح باء و سکون راء، و عده‌ای به سکون باء و فتح راء خوانده‌اند (زبیدی، ج۸، ص۳۳۷). به نظر بعضی محققان، طبرسی منسوب به طبرِس، یعنی تفرش( از قرای معروف اطراف قم)، است (رجوع کنید به مستوفی؛ ص۶۸؛ مفید، ص۱۲۵، پانویس؛ امین، ج۳، ص۲۹).

او را منسوب به طبرستان( از بلاد وسیع مجاور مازندران و گیلان و گرگان) نیز دانسته‌اند (حموی، ذیل حرف طاء؛ نیز رجوع کنید به فضل بن حسن طبرسی٭). ابن‌عساکر (ج۹، ص۱۰۲، پانویس) طبرسی را منسوب به طبس، جایی بین نیشابور و اصفهان و کرمان، دانسته است. بزرگان امامیه، ابونصر طبرسی را توثیق کرده و بر او ثنا گفته‌اند (رجوع کنید به مجلسی، ج۱، ص۲۸؛ خویی، معجم الرجال، ج۶، ص۸۷).

مهمترین اثر

مهمترین اثر ابونصر، مکارم الاخلاق و معالم الاعلاق است. به‌ نظر نوری طبرسی(ص ۵۳۲) ، وی این کتاب را بعد از پنجاه سالگی تالیف کرده است . ابونصر (مقدمه) با استناد به حدیث «بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» و آیۀ ۲۱ سورۀ احزاب وآیۀ ۳۱ سورۀ آل‌عمران، تأسی به پیامبر اکرم و پیروی از شیوۀ زندگی او را وسیله‌ای برای جلب رحمت الهی و درنتیجه، انگیزۀ تألیف کتاب خود ذکر کرده است.

وی این کتاب را با استفاده از الاداب الدینیه پدرش و در زمان حیات او (مجلسی، ج۱، ص۲۸؛ آقابزرگ طهرانی، ج۲۲، ص۱۴۷؛ نیز رجوع کنید به ابونصر طبرسی، ص۷)، در دوازده باب مرتب کرده، که به حسن ترتیب نیز مشهور است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج۱، ص۱۹ ، ج۲۲، ص۱۴۶). او در ابتدا و انتهای کتاب خود، از روی تیمن و تبرک، دو خطبه از امام علی علیه¬السلام آورده است (رجوع کنید به ابونصر طبرسی، ۴۷۵).

محتوای این کتاب ناظر بر حسن رفتار، اخلاق، اوصاف، آداب و سنتهای دینی منقول از پیامبر اکرم (رجوع کنید به د. اسلام، ذیل«AKHLAGH») و امامان معصوم شیعه علیهم السلام است. ابواب کتاب او به‌ترتیب عبارت¬اند از: اخلاق و اوصاف نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم؛ آداب نظافت، استفاده از سرمه، روغن و مسواک؛ آداب حمام؛ آداب ناخن‌گرفتن و کوتاه کردن و آراستن موی سر و صورت؛ خضاب و زینت و انگشتری؛ لباس و مسکن؛ اکل و شرب؛ نکاح؛ آداب سفر؛ آداب ادعیه؛ آداب مریض و علاج او؛ و نوادر .

از مهمترین منابع طبرسی در مکارم الاخلاق، کتاب اللباس عیاشی (رجوع کنید به ابونصر طبرسی، ص۴۴ ؛برای نمونه نیز رجوع کنید به ص۸۳) و کتاب حسن بن محبوب٭ (برای نمونه رجوع کنید به همو، ص۲۱۴ ، ۲۸۱) است. وی در این اثر هم‌چنین مرسلاً از حلبی٭ روایت کرده است (برای نمونه رجوع کنید به همو، ص۹۵، ۱۳۲، ۲۰۴).

روایات این کتاب گاهی منبع برخی آرا و فتاوای فقها بوده است (برای نمونه رجوع کنید به خویی، کتاب النکاح، ج۱، ص۵۳، پانویس؛همو، مصباح الفقاهه، ج۱، ص۳۷۹؛گلپایگانی، ج۲، ص۵۸؛حکیم، ج۴، ص۱۱۰). مکارم الاخلاق از مآخذ مجلسی (مقدمه) در بحار الانوار، نائینی (ص۶۶۵) در الحاشیه علی اصول الکافی، و یکی از منابع حر عاملی (برای نمونه رجوع کنید به ج۲۰، ص۴۱؛نیزرجوع کنید به وسائل الشیعه٭) در وسائل الشیعه بوده است.

این کتاب در ایران، عراق، لبنان و مصر چندین بار منتشر شده است (استادی، ص۱۹۴؛مجله تراثنا، ج۱۹، ص۲۳۷). نخستین بار در ۱۳۰۳ در مصر در چاپخانۀ محمد عبد الواحد طوبی و عمر حسین خشاب چاپ شده و به سبب استقبال از آن ، بارها به چاپ رسیده است (انصاری، ج۲، ص۴۷۶). مکارم الاخلاق چند بار به فارسی ترجمه شده که نخستین بار در ۹۵۷ بوده است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج۴، ص۱۳۸-۱۳۹ ، ج۲۲، ص۱۴۷-۱۵۰).

در چاپهای مکرر مصری مکارم الاخلاق، تحریفهای متعددی به ‌نفع مذهب عامه و مبطل امور مهمی از مذهب شیعه صورت گرفته است ، از جمله تبدیل نام فاطمه زهرا سلام الله علیها به عایشه، حذف احادیث نبوی ناظر بر فضیلت علی بن ابیطالب و خاندان او، وتغییر صیغۀ صلوات بر نبی اکرم (رجوع کنید به امین، ج۵، ص۲۲۴-۲۲۵) .

محمدباقر بهاری همدانی (متوفی ۱۳۳۳، ج۲، ص۶۲-۶۴) این چاپها را با نسخۀ خطی کتاب مقابله کرده و در کتاب تسدید المکارم و تفضیح الظالم (همو، ج۲، ص۶۳-۱۰۸) که به فارسی نیز ترجمه شده و نیز در کتاب التنبیه علی ما فعل بالکتب من التحریف (همو، ج۱، ص۲۴۱-۳۴۴) به این تحریفها و تغییرات اشاره کرده است (نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج۴، ص۱۷۵؛استادی، ص۱۹۶-۱۹۷). بسیاری از عالمان شیعی، ، به‌ویژه علمای نجف، تحریف در چاپهای مصری را تقبیح کرده اند(رجوع کنید به انصاری، ج۲، ص۴۷۶؛استادی، ش۸، ص۱۹۴-۲۱۱).

کتاب جامع الاخبار نیز به ابونصر طبرسی منسوب است (عاملی، امل الامال، ج۲، ص۷۵؛در رد ادعای انتساب کتاب به او،رجوع کنید به امین، ج۵، ص۲۲۵-۲۲۶). ابونصر به ‌گواهی فرزندش، علی بن حسن (ص۲۷)، نوشتن کتاب جامع لسائر الاقوال و لمحاسن الاحوال را پس از استقبال زیاد مردم از مکارم الاخلاق آغاز کرد، ولی هنوز آن را تمام نکرده بود که درگذشت. ظاهراً مسوده‌های این اثر نیز راجع به حسن رفتار بوده ، که از رهگذر روایات موجود در کتابهای مشهور شیعی فراهم شده بوده است (همانجا).

دربارۀ وفات ابونصر طبرسی اطلاع دقیقی در دست نیست . برخی، اطلاعات مربوط به سفر به سبزوار، وفات در ۵۴۸ و انتقال جسد به مشهد و دفن در قتلگاه را به‌خطا، به ‌جای پدر، به او نسبت داده‌اند (امین، اعیان الشیعه، ج۵، ص۲۲۳؛رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج۱، ص۱۸ ، ج۶، ص۱۹۱؛نیز رجوع کنید به فضل بن حسن طبرسی٭).

چون طبرسی از کتاب المسموعات محمد بن اسماعیل مشهدی٭ در مکارم الاخلاق خود مطالبی نقل کرده (آقابزرگ طهرانی، ج۲۱، ص۲۵)، احتمالا طبرسی نیز در اواخر عمر در مشهد بوده است، گرچه این احتمال هم وجود دارد که ابن اسماعیل مشهدی به سبزوار یا نزد طبرسی رفته باشد. هم‌چنین چون ابونصر مکارم الاخلاق را در زمان طبرسی پدر (متوفی۵۴) تدوین کرده و بعد از آن نیز به نوشتن کتاب جامع خود مشغول شده و در بین کار فوت کرده، شاید وفات او نزدیک به زمان فوت پدرش بوده است.

طبرسی از پدرش روایت کرده (عاملی، الوسائل، ج۲۰، ص۵۷) و مهذب الدین حسین¬بن ابوالفرج رده‌نیلی٭ نیز از او روایت نموده است (عاملی، امل الامال، ج۲، ص۹۲-۹۳). فرزند ابونصر طبرسی، علی بن حسن،٭ از علمای اهل قلم و صاحب کتاب مشکاه الانوار است. وی (ص۱۶-۱۸ و۲۷-۲۸) این کتاب را در تکمیل مکارم الاخلاق، با استفاده از مسوده‌های کتاب جامع پدرش، نوشته است (نیز رجوع کنید به مجلسی، ص۹؛آقابزرگ طهرانی، ج۲۱، ص۵۵).

منابع:

(۱) آقابزرگ طهرانی، چاپ اختصارات؛
(۲) ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵؛
(۳) رضا استادی، “تحریف مکارم الاخلاق و عکس العمل فقهای شیعه”، علوم الحدیث، ش۸، ۱۳۷۷؛
(۴) محسن امین عاملی، اعیان الشیعه، چاپ اختصارات؛
(۵) محمد علی انصاری، الموسوعه الفقهیه المیسره، چاپ باقری، قم ۱۴۱۵؛
(۶) بهاری، تسدید المکارم و تفضیح الظالم، میراث ماندگار، چاپ محمود مرعشی نجفی، قم ۱۴۲۴/۲۰۰۴؛
(۷) همو، التنبیه علی ما فعل بالکتب من التحریف، همان؛
(۸) محمد بن حسن حر عاملی، امل الامال، چاپ احمد حسینی، قم ۱۳۶۲ش؛
(۹) همو، تفصیل وسایل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، چاپ اختصارات؛
(۱۰) محمدسعید حکیم، المحکم فی اصول الفقه، ۱۴۱۴/۱۹۹۴؛
(۱۱) شهاب الدین یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹؛
(۱۲) ابوالقاسم خویی، کتاب النکاح، بی‌تا؛
(۱۳) همو، مصباح الفقاهه، قم: بی‌تا؛
(۱۴) خویی، معجم الرجال، چاپ اختصارات؛
(۱۵) محب الدین زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ علی شیری، ۱۴۱۴/۱۹۹۴؛
(۱۶) حسن بن فضل بن محمد طبرسی، مکارم الاخلاق، چاپ ششم منشورات رضی، قم ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲؛
(۱۷) علی بن حسن طبرسی، مشکاه الانوار فی غرر الاخبار، چاپ مهدی هوشمند، ۱۴۱۸؛
(۱۸) فضل بن حسن طبرسی، جوامع الجامع، چاپ مؤسسه نشر اسلامی، قم ۱۴۱۸؛
(۱۹) حسین کریمان، طبرسی و مجمع البیان، تهران ۱۳۴۰/۱۹۶۲؛
(۲۰) محمدرضا گلپایگانی، الدر المنضود فی احکام الحدود، قم ۱۴۱۲؛
(۲۱) محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر الاخبار، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲۲) حمد الله مستوفی، کتاب نزهه القلوب، چاپ اختصارات؛
(۲۳) محمد بن محمد بن نعمان مفید، تصحیح اعتقادات الامامیه، چاپ حسین درگاهی، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳؛
(۲۴) مؤسسه آل البیت علیهم السلام، مجله تراثنا، ج۱۹، قم ۱۴۱۰؛
(۲۵) محمد بن حیدر نائینی، الحاشیه علی اصول الکافی، چاپ محمد حسین درایتی، قم ۱۴۲۴؛
(۲۶) حسین نوری طبرسی، نفس الرحمن فی فضائل سلمان، چاپ جواد قیومی، ۱۳۶۹/۱۴۱۱؛