ابونصر اسماعیل‌بن حمّاد، ادیب و لغوی ایرانی قرن چهارم و مؤلف صحاح‌اللغه*. وی از اهالی فاراب، در ماوراءالنهر، بود. در ۳۳۲ متولد شد (ثعالبی، ج ۴، ص ۴۶۸؛ ابوالفداء، ج ۲، ص ۱۳۸؛ جوهری، مقدمه عطّار، ص ۱۱۰).
جوهری از هوش سرشاری برخوردار بود. در خوش خطی او را همپایه ابن‌مُقْله (متوفی ۳۲۸) و ابن‌بَواب (متوفی ۴۲۳) دانسته‌اند. با آنکه عرب‌تبار نبود، مانند افراد عربِ عاربه (بادیه نشین) فصیح سخن می‌گفت (ثعالبی، همانجا؛ یاقوت حموی، ج ۶، ص۱۵۱ـ۱۵۳؛ ذهبی، ج ۱۷، ص ۸۱). وی از جمله علمایی بود که پس از خلیل‌بن احمد *فَراهیدی (متوفی بین ۱۷۰ تا ۱۷۵) به علم عروض پرداخت، به اوزان شعری صورت نهایی داد و آن را تکمیل نمود (رجوع کنید به ابن‌رشیق، ج ۱، ص ۱۳۵ـ۱۳۷).
جوهری ابتدا در فاراب نزد دایی خود، ابوابراهیم اسحاق‌بن ابراهیم (متوفی۳۵۰)، به‌تحصیل پرداخت و سپس برای ادامه تحصیل به عراق رفت و از محضر ابوعلی فارسی*(متوفی ۳۵۶) و ابوسعید سیرافی*(متوفی ۳۶۸) بهره برد. وی پس از بهره‌مندی از علمای شام و عراق، به حجاز سفر کرد و برای کسب مهارت در علم لغت و ادبیات به میان قبایل ربیعه و مُضَر رفت، سپس به خراسان بازگشت و در نیشابور اقامت کرد و به تدریس و تألیف و تعلیم خط و استنساخ کتابها و دفاتر پرداخت (ثعالبی، همانجا؛ ابن‌انباری، ص ۳۴۴؛ یاقوت حموی، ج ۶، ص ۱۵۳؛ بروکلمان، ج ۲، ص ۲۵۹).
وی، که به‌تدریج دچار بیماری روانی شد، روزی برای پرواز، دو لنگه در را با طناب به پهلوهای خود بست و به پشت‌بام مسجدجامع نیشابور رفت و به گمان پرواز، خود را از بام به زمین انداخت (ابن‌انباری، همانجا؛ یاقوت حموی، ج ۶، ص ۱۵۷). تاریخ دقیق مرگ او معلوم نیست؛ آن را سال ۳۹۳ (ابن‌حجر عسقلانی، ج ۱، ص ۴۰۱)، ۳۹۸ (ابوالفداء، همانجا)، یا حدود ۴۰۰ (قفطی، ج ۱، ص ۱۹۶) ضبط کرده‌اند.
آثار
جوهری به سبب تألیف صحاح‌اللغه شهرت یافته است.
از دیگر تألیفات او،
عروض‌الوُرقه (در باره علم عروض) و المقدمه فی‌النحواست (ثعالبی؛ ابن‌انباری، همانجاها؛ یاقوت حموی، ج ۶، ص ۱۵۵؛ ابوالفداء، همانجا).
اشعاری عالمانه نیز از وی به جامانده است (ذهبی، ج ۱۷،ص ۸۲؛ نیز رجوع کنید به ثعالبی، ج ۴، ص ۴۶۹).
منابع:
(۱) ابن‌انباری، نزهه الالباء فی طبقات الادباء، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره [? ۱۳۸۶/۱۹۶۷(؛
(۲) ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، حیدرآباد، دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/ ۱۹۷۱؛
(۳) ابن‌رشیق، العمده فی محاسن‌الشعر و آدابه و نقده، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
(۴) اسماعیل‌بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء، بیروت: دارالمعرفه للطباعه و النشر، )بی‌تا.(؛
(۵) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۲، نقله‌الی العربیه عبدالحلیم نجار، قاهره )۱۹۷۴(؛
(۶) عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، یتیمه الدّهر، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۷) اسماعیل‌بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغه و صحاح العربیه، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت )بی‌تا.(، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش؛
(۸) ذهبی؛
(۹) علی‌بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی‌اَنباء النحاه، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰؛
(۱۰) یاقوت حموی، معجم‌الادباء، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت )بی‌تا.].
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۱