ابولفرج عبدالرحمان بن على بن محمد ابن جوزى از مفسران ، واعظان و مورخان بزرگ قرن ششم هجرى است . مهمترین اثر تاریخى وى که همواره مورد استفاده نویسندگان بعدى بوده کتاب المنتظم فى تاریخ الملوک والامم است . وى تحصیل کرده بغداد است و در همین شهر به وعظ مى پرداخته است .
این کتاب نخست بار در دو ثلث اخیر آن (از حوادث سال ۲۵۷ به بعد) در هند چاپ شده واخیرا تمامى آن ، ضمن هیجده جلد به ضمیمه یک جلد فهارس با تصحیح محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا در بیروت ( دارالکتب العلمیه ، ۱۴۱۲) چاپ شده است .
المنتظم حوادث تاریخى را تا سال ۵۷۴ دنبال کرده است . پس ازآن مولف کتاب خود را در اثرى دیگر با نام شذور العقود فى تاریخ العهود تلخیص کرده و با افزودن چهار سال برآن ، تا سال ۵۷۸ آمده است .(۵۲۹)وى ذیلى هم با نام دره الاکلیل برآن نوشته و حوادث را تاسال ۵۹۰ نوشته است . ذیلى هم محمد بن قادسى با نام الفاخر فى ذکر حوادث ایام الامام الناصر در شش مجلد تاءل یف کرده که حوادث تا سال ۶۱۶ در آن آمده است . ذیول دیگرى هم بر آن نوشته شده است .
کتاب المنتظم را از لحاظ ارزیابى ، باید به دو قسمت تقسیم کرد. قسمت نخست که برگرفته است تاریخ طبرى است و به نقل او از ابومخنف و کلبى و مدائنى و دیگران نقل مى کند. و قسمت دوم که از مصادر دیگرى بهره برده که یا از اساس و یا بخشهایى ازآن مفقود است . مانند کتاب الاوراق صولى (م ۳۳۶) و نشوار المحاضره از تنوخى . روشن است ک بخش دوم آن ، به ویژه حوادث قرن پنجم و ششم آن ، بسیار مغتنم است .
کتاب با مقدم کوتاهى درباره روش کار مؤ لف وفوائد تاریخ آغاز مى شود. سپس بحث کوتاهى درباره اثبات خدا شده و در ادامه بحث از آفرینش ، اقالیم هفتگانه ، کوه ها، دریاها،رودها، عجایب عالم وسیس هبوط آدم به میان مى آید. آنگاه تاریخ انبیا تا ظهور حضرت محمد (ص ) نقل شده و در ادامه بحث از سیره رسول خدا(ص ) مى شود. در چاپ جدید مجلد اول تا نیمه دوم مربوط به انبیا و اخبار فارسیان است .
از اواسط مجلد دوم تا اواخر مجلد سوم بحث سیره است و در ادامه حوادث بر اساس سالشمار به پیش مى رود.
شیوه مؤ لف درباره تاریخ دوران خلفا، شرح و بسط است ، اما به تدریج به اختصار مى گرود. در ذیل هر سال حوادث مهم یاد مى شود.سپس از اشخاصى از عالمان و امیران و بزرگان درآن سال در گذشته اند یاد مى شود. در اصل ، این شیوه ترکیبى از بحث تاریخى رجالى است و باید ابن جوزى را اگر نه مبدع آن ، نخستین کسى دانست که به تفصیل از این شیوه در اثر خود استفاده کرده است .
کتاب المنتظم حاوى مسائل سیاسى صرف نیست بلکه مشتمل بر آگاهیهاى فراوانى درباره سیستم ادارى ، ترتیبات نظامى ، امور حسبه ارائه داده است . باید توجه داشته که حوزه این تاریخ ، از خراسان تا مصر را در بر مى گیرد و به همین دلیل آگاهیهایى درباره سلسله هاى مستقل و یا نیمه مستقل مانند طاهریان ، صفاریان ، بویهیان ، سلجوقیان و در آن سوى طولونیاها اخشیدیها به دست مى دهد. بحث از نزاع هاى مذهبى که در طى قرن چهارم و پنجم از مهمترین مسائل بغداد بوده و به نوعى با مسائل قومى میان دیلمان وترکان پیوند خودره و حوادث بیشمارى را پدید آورده مورد توجه ابن جوزى بوده ودر بسیارى از موارد آگاهیهاى وى منحصر به فرد مى باشد. مآخذ پسین ، مانند ابن اثیر و ابن کثیر، در این زمینه عین عبارات وى را نقل کرده اند.
یاقوت در موردى ، پس از نقل مطلبى از منتظم ابن جوزى مى نویسد: من بر آنچه که ابن جوزى به تنهایى آن را نقل کرده و مصادر دیگر آن را تاءیید نمى کند اعتماد ندارم زیرا او خلط فراوان دارد.
ابن جوزى به جز المنتظم آثار فراان دیگرى دارد که رقم آنها تا ۳۷۴ عدد رسیده است . از این تعداد، ۹۲ عنوان درباره تاریخ و جغزافى وحکایت و سیر است . فهرستى از آن ها ناجیه عبدالله ابراهیم تحت عنوان قراءه جدیده فى مؤ لفات ابن الجوزى آنها را آورده است .از جمله آثارى که از وى در تاریخ آموزش وفرهنگ در دست است ، کتاب پرارج القصاص والمذکرین است که مواد فراوانى را درباره پیدایش قصه خوانى ووعظ و مسائل فرهنگى تاریخى آن آورده است .
منابع تاریخ اسلام//رسول جعفریان
