ابوعبداللّه‌حسین‌بن ابراهیم همدانی، عالم و محدّث قرن ششم. در بعضی منابع نام او جوزَقانی (رجوع کنید به سخاوی، ج ۱، ص ۲۷۸؛ابن‌عماد، ج ۴، ص ۱۳۶)، جوزَقی (کتانی، ص ۱۲۲) و جوزجانی ضبط شده (برای بحث کامل‌تر رجوع کنید به جورقانی، ج ۱، مقدمه فریوائی، ص ۶۶ـ۷۰) که جملگی تصحیف جُوْرَقان *است (رجوع کنید به سمعانی، ج ۲، ص ۱۱۴). بیشتر آگاهی ما در باره وی، بر اساس مطالبی است که خود او در کتاب الْاَباطیل و الْمَناکیر آورده است.
پدر او، ابراهیم‌بن حسین، از علما و محدّثان بوده و جورقانی در الاباطیل چهارده بار از او حدیث نقل شده است (جورقانی، ج ۱، همان مقدمه، ص۳۰). از اشاراتی در الاباطیل می‌توان نتیجه گرفت که جورقانی بیشتر عمر خود را در همدان به‌سر برده است (همان مقدمه، ص ۳۲). صفدی (ج ۱۲، ص ۳۱۶) از ورود او به بغداد و حدیث نقل کردنش در این شهر سخن گفته است. دونی، بر اساس نقل‌قولهای متعدد جورقانی از وی، مهم‌ترین شیخ‌روایت جورقانی بوده است (رجوع کنید به جورقانی، ج ۱، همان مقدمه، ص ۴۵). به‌جز دونی، سایر شیوخ جورقانی ابوالفضل محمدبن طاهر مَقْدِسی (متوفی ۵۰۷)، عبدالملک‌بن علی بصری و حمدبن نصر اَعْمَش بوده‌اند (ابن‌نقطه، ج ۲، ص ۱۸۵؛ذهبی، ج۲۰، ص ۱۷۸؛نیز رجوع کنید به جورقانی، ج ۱، همان مقدمه، ص ۳۵، ۳۹، ۴۱). فریوائی (جورقانی، ج ۱، مقدمه، ص ۳۲ـ۴۵) فهرست کامل شیوخ جورقانی را از کتاب الاباطیل استخراج کرده است.
شاگردان
از شاگردان جورقانی، نام خواهرزاده‌اش نجیب‌بن غانِم (راوی کتاب الاباطیل )،
عبدالرزاق جیلی (ذهبی، همانجا)،
ابوالقاسم ابراهیم‌بن محمد طَیبی/ ضَبّی
و ابن‌شافع جیلی در منابع آمده است (رجوع کنید به جورقانی، ج ۱، همان مقدمه، ص ۴۶).
مذهب
در باره مذهب او اختلاف‌نظر وجود دارد؛بغدادی (ج ۱، ستون ۳۱۳) او را حنفی دانسته، اما باتوجه به ذکر روایاتی در ذمّ قیاس و رأی در کتاب الاباطیل (رجوع کنید به جورقانی، ج ۱، ص ۱۰۵ـ ۱۱۴) و جرح ابوحنیفه (همان، ج ۲، ص ۱۱۱، ۱۷۱) و نقل روایاتی در ستایش از شافعی (همان، ج ۱، ص ۲۸۳ـ۲۹۰)، می‌توان او را محدّثی شافعی با گرایش به اهل حدیث دانست.
رحلت
او در ۱۶ رجب ۵۴۳ درگذشته است (ابن‌نقطه، همانجا؛ذهبی، ج ۲۰، ص ۱۷۸).
اثر
کتاب مهم و موجود جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر است. این کتاب را الموضوعات (صفدی، ج ۱۲، ص ۳۱۵؛ابن‌عماد، همانجا) و الموضوعات من الاحادیث المرفوعات (کتانی، همانجا) نیز خوانده‌اند. الاباطیل مشتمل است بر مقدمه، هفده کتاب (قسمت)، ۱۴۰ باب و بیش از هفتصد حدیث مسند (جورقانی، ج ۱، همان مقدمه، ص ۷۷ـ ۷۸). روش جورقانی، بنابر مقدمه وی در کتاب (ج ۱، ص ۱)، نخست ذکر احادیث ضعیف و موضوع، شامل احادیث باطل و منکر و بیان عیوب خفی آنها و سپس نقل احادیث صحیح و مشهور در تأیید نادرستی احادیث دسته نخست است.
از حیث محتوا کتاب الاباطیل را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: بخش نخست بیانگر آرا و دیدگاههای کلامی جورقانی است و به نقل احادیثی در باره ماهیت ایمان، قیاس، قِدَم کلام خدا، امامت و موضوعات دیگر اختصاص دارد. فریوائی (همان، ج ۱، مقدمه، ص ۴۷ـ۵۷) به برخی آرای کلامی جورقانی بر اساس همین بخش اشاره کرده است. در این بخش، ابوابی نیز به ذکر فضائل برخی از عالمان مشهور اهل سنّت، چون محمدبن ادریس شافعی (متوفی ۲۰۴) و محمدبن کرّام سجزی (متوفی ۲۵۵)، اختصاص داده شده است. بخش دوم شامل ابواب فقهی است و از باب طهارت تا فضائل‌القرآن را در بر می‌گیرد. اطلاعاتی که جورقانی در باره کرامیه و فرقه‌های آن داده بسیار مهم و احتمالاً برگرفته از متون کرامیه است (رجوع کنید به ج ۱، ص ۲۹۲ـ۲۹۵).
مبنای جورقانی در رد یا تضعیف احادیث، صرفِ وجود مخالفی از سنّت صحیحه، حتی با وجود امکان جمع بین احادیث، است که از این نظرِ وی انتقاد شده است ( رجوع کنید به ابن‌حجر عسقلانی، ج ۳، ص ۱۴۵؛سخاوی، ج ۱، ص ۲۷۸؛نیز رجوع کنید به جورقانی، ج ۱، همان مقدمه، ص ۷۸ـ۸۰). همچنین به نوشته فریوائی (جورقانی، ج ۱، مقدمه، ص ۷۸)، از جورقانی در تضعیف یا تصحیح ۳۸ حدیث انتقاد کرده‌اند. جورقانی به صحیحین، به خصوص صحیح بخاری، اعتماد ویژه‌ای داشته، به نحوی که در ۲۴۵ مورد تصریح کرده که حدیث را از صحیحین استخراج کرده است و حتی به نظر می‌رسد که در صحت حدیث، به وجود آن در این دو کتاب نظر داشته است (همان مقدمه، ص ۸۱). جورقانی در نقد و بررسی احادیث، متأثر از ابن‌حِبّان *بُسْتی (متوفی ۳۵۴)، مؤلف کتاب الثِقات ، بوده و در مواردی از او نام برده است (همان، ص ۸۲).
کتاب الاباطیل مورد توجه عالمان بوده است و در نگارش آثاری در باب موضوعات (احادیث جعلی) از آن بهره گرفته‌اند. ابن‌جوزی (متوفی ۵۹۷) گرچه از جورقانی و کتاب او در اغلب موارد با نام یاد نکرده، بخش اعظمی از کتاب الموضوعات و العلل خود را از کتاب جورقانی گرفته است ( رجوع کنید به ابن‌نقطه، ج ۲، ص ۱۸۶؛ابن‌حجر عسقلانی، ج ۳، ص ۱۴۳ـ ۱۴۴). فریوائی (جورقانی، ج ۱، مقدمه، ص ۹۶ـ۹۷) فهرست کامل مواردی را که ابن‌جوزی در الموضوعات از کتاب الاباطیل نقل‌قول کرده، آورده است. همچنین ابن‌جوزی به همان روش جورقانی به نقد احادیث پرداخته و حتی با بررسی برخی احادیث جورقانی بر او نیز انتقاد کرده است ( رجوع کنید به همان مقدمه، ص ۷۹، ۸۴ـ۸۶؛ابن‌جوزی، ج ۲، ص ۴۲۴ـ۴۲۷؛نیز رجوع کنید به ۴۳۳ـ۴۳۴، ۴۳۸ـ۴۳۹). ابن‌عراق (متوفی ۹۶۳؛
ج ۱، ص ۵۱ـ۵۲) نیز، ظاهراً به تبع ابن‌جوزی، نام جورقانی را در زمره کذابین و وضاعین آورده است، اما ابن‌حجر عسقلانی (ج ۳، ص ۱۴۴ـ ۱۴۵)، ضمن بهره بردن از الاباطیل ، اتهام وضع به جورقانی را ناروا دانسته است. سیوطی (ج ۲، ص ۵۱) نیز احتمالاً رأی ابن‌حجر را ترجیح داده است (نیز رجوع کنید به جورقانی،ج ۱، همان مقدمه، ص ۵۷ ـ۶۱). از دیگر کسانی که از کتاب الاباطیل بهره برده، ابن‌مُلَقَّن بوده است (رجوع کنید به همان مقدمه، ص ۹۷ـ۱۰۱).
عبدالرحمان فریوائی، مصحح الاباطیل، فهرست تقریباً کاملی از منابع جورقانی در تألیف کتاب الاباطیل آورده است. ذهبی کتاب الاباطیل را با عنوان تلخیص الاباطیل خلاصه کرده است (رجوع کنید به جورقانی، ج ۱، ص ۸۷ ـ۹۲؛قس اَلْبانی، ص ۲۴۹ که نسخه‌ای از این کتاب را به خطا، به ابواسحاق ابراهیم‌بن یعقوب سعدی نسبت داده است رجوع کنید به بشارعواد معروف، ص ۲۱۶). بغدادی(همانجا) کتابی به نام التکلیف فی الفروع را تألیف جورقانی دانسته است.
منابع:
(۱) ابن‌جوزی، کتاب الموضوعات من الاحادیث المرفوعات، چاپ نورالدین بویاجیلار، ریاض ۱۴۱۸/۱۹۹۷؛
(۲) ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳ / ۲۰۰۲؛
(۳) ابن‌عراق، تنزیه الشریعه المرفوعه عن الاخبار الشنیعه الموضوعه، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف و عبداللّه محمدصدیق، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
(۴) ابن‌عماد؛
(۵) ابن‌نقطه، تکمله الاکمال، چاپ عبدالقیوم عبدرب‌النبی، مکه ۱۴۰۸ـ ۱۴۱۸؛
(۶) محمدناصرالدین البانی، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریه: المنتخب من مخطوطات الحدیث، دمشق ۱۳۹۰/۱۹۷۰؛
(۷) بشار عواد معروف، الذهبی و منهجه فی کتابه تاریخ الاسلام، قاهره ۱۹۷۶؛
(۸) اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج ۱، در حاجی‌خلیفه، ج ۵؛
(۹) حسین‌بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴؛
(۱۰) ذهبی؛
(۱۱) محمدبن عبدالرحمان سخاوی، فتح المغیث شرح الفیه الحدیث، چاپ صلاح محمد محمد عویضه، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶؛
(۱۲) سمعانی؛
(۱۳) عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، اللّآلی‌ء المصنوعه فی الاحادیث الموضوعه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۱۴) صفدی؛
(۱۵) محمدبن جعفر کتانی، الرساله المستطرفه لبیان مشهور کتب السنه المشرفه، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۱