ابوعبدالله محمد بن على بن على ابن طباطبا معروف به ابن طقطقى ، نقیب برجسته علویان حله ، نجف و کربلاء و از دانشمندان و مورخان شیعه مذهب نیمه دوم قرن هفتم هجرى است ، دورانى که مغولان بر بغداد مستولى شده بودند. پدر وى شریف تاج الدین نقیب علویان بود و در سال ۶۷۲ کشته شد. پس از وى فرزندش به نقابت رسید.
ابن طقطقى از ادیبان و مورخان و نسب شناسان شایسته این دوره بوده است .
برخى از مشایخ وى عبارتند از:
على بن عیسى اربلى صاحب کشف الغمه ،
یحیى بن سعید حلى فقیه بلند پایه شیعى ،
ابن فوطى ، و شمارى دیگر.(۵۴۰)
آثار
دو کتاب مهم وى یکى الفخرى فى الاداب السلطانیه والدول الاسلامیه در تاریخ و دیگرى الاصیلى فى انساب الطا لبیین در نسب در شمار بهترین آثار در نوع خود هستند.
کتاب الفخرى که در سال ۷۰۱ تاءلیف آن تمام شده به نام فخر الدین عیسى حاکم شهر موصل در دو فصل تنظیم شده است . فصل نخست (تا ۷۲) درباره دانش سیاست وملکدارى است و فصل دوم که تا پایان کتاب است ، درباره تاریخ دولت اسلامى از پس از رحلت پیامبر (ص ) تا پایان خلافت عباسى است .
وى دربخش نخست ، به تحلیل سیاست و اقسام آن ، پرداخته و ضمن بهره گیرى از نمونه هاى تاریخى درباره موضوع هایى چون سیاست و اقسام آن ، دانش سیاست میان اقوام مختلف ، بکارگیرى عفو وکرم در حکومت دارى ، هیبت و نقش آن در حفظ حکومت ، مشورت و استبداد به راءى ، تعریف کلى از دولت کسروى ، اسلامى ، اموى ، و عباسى و ویژگیهاى آنها، حقوق شاه ، حقوق رعیت و… سخن گفته است .
در فصل دوم به بحث تاریخى نشسته و در عین حال از ارائه تحلیلهاى سیاستگرانه خوددارى نکرده است . وى در بحث از پیروزى اعراب برایران ، درباره انتقال الملک من الاکاسره الى الاعراب تحلیل دینى سیاسى ارائه داده است . بحث برآمدن و زوال دولت وعلل و عوامل این امور براى نویسنده اهمیت داشته و درجاى جاى کتاب به آن پرداخته است . مساءله وزارت وتطور و دگرگونیهایى که درآن رخ داده از مسائل مورد توجه مؤ لف است .
در آخرین بخش کتاب که شرح حکومت عباسى در دوره مستعصم و سقوط خلافت عباسى است ، گزارشهاى ابن طقطقى قابل توجه است . به عنوان مثال ، وى مطلبى را درباره ابن علقمى آخرین وزیر دولت عباسى از قول فرزندش نقل مى کند.(۵۴۱)
ابن طقطقى در مقدمه یادآور شده که در تاءلیف کتاب کوشید تا اولا مراعات حق را بکند وثانیا با عباراتى کوتاه وزیبا و روان مقصود خویش را بیان کند.
این کتاب نخست بار در سال ۱۸۶۰ به کوشش و. آلوارد درگوتا به کوشش درنبورگ در سال ۱۸۹۵ و در سالهاى ۱۳۱۷ قمرى و ۱۹۲۳ میلادى در قاهره به چاپ رسیده است .(۵۴۲)همین کتاب بدون هیچ مقدمه اى در بیروت به چاپ رسیده و در قم افست شده است .(۵۴۳)این کتاب توسط محمد وحید گلپایگانى ترجمه و توسط شرکت انتشارات علمى و فرهنگى در سال ۱۳۶۷ شمسى چاپ شده است .
کتاب الاصیلى او که آن را به نام اصیل الدین فرزند خواجه نصیر الدین طوسى (م ۷۱۵) تاءلیف کرده ، از آثار ممهمى است ک در انساب طالبیان نگاشته شده است . این اثر که به صورت مشجّر بوده توسط مصحح به صورت نثر عادى درآورده شده و به چاپ رسیده است .(۵۴۴)کتاب مزبور که درسال ۶۹۸ تاءلیف شد و بعد ازآن نیز برخى از مطالب بر آن افزوده شده ، حاصل بهره گیرى مؤ لف ازآثار پیشین ، و نیز جریده هاى انساب و همچنین مسافرتهایى است که به مراکز علوى نشین داشته است .وى اشاره به سفر خود به فراهان و قم وقم وکاشان داشته و به شیراز نیز مسافرت کرده است .(۵۴۵)
گفتنى است که کتاب نسبى که با عنوان غایه الاختصار فى اخبار البیوتات العلویه المحفوظه من الغبار مکرر چاپ شده در اصل همین کتاب اصیلى است که مختصر تغییرى در ترتیب آن داده شده است . در این باره فراوان بحث شده است .(۵۴۶)
در فهرست آثار بن طقطقى کتابى با نام منیه الفضلاء فى اخبار الخلفاء والوزراء وجود دارد که هندوشاه نخجوانى آن را با عنوان تجارب السلف (تاءلیف شده در سال ۷۱۴) چاپ کرد است .
نخستین بار، عباس اقبال تجارب را چاپ کرد. بار دیگر این کتاب به صورت عکسى از روى نسخه اصیل موجود، به کوشش امیر حسن روضاتیان در اصفهان (۱۳۶۱) چاپ شد.(۵۴۷)در مقدمه چاپ دوم ، این ادعا که کتاب تجارب السلف ترجمه الفخرى است باطل دانسته شده و گفته شده که کتاب ترجمه منیه الفضلاء است .
منابع تاریخ اسلام//رسول جعفریان
