ابوعبدالله (یا ابوجعفر) محمدبن اسماعیل بن احمدبن بشیر برمکی رازی ، معروف به صاحب صومعه ، محدث امامی قرن سوم . به گفته نجاشی (ص ۳۴۱) او در قم زندگی می کرده ولی قمی نبوده است . به ظنّ قوی از مردم ری بوده ، چنانکه کَشّی (ص ۳۱۲، ۴۴۰، ۴۸۹)، کلینی (ج ۶، ص ۳۴۵)، ابن حَجَر عسقلانی (ج ۵، ص ۸۲) و دیگران از او با لقب رازی نام برده اند؛ بویژه اینکه ابن حجر شرح حال او را از تاریخ الرّی منتجب الدین * رازی (و به تعبیر ابن حجر : ابوالحسن بن بابویه ) آورده است . این کتاب درباره شهر ری و زندگی رجال آن بوده که نسخه های آن مفقود شده است ( رجوع کنید به منتجب الدین رازی ، مقدمه محدث اُرمَوی ، ص ۱۱ـ۱۶).
با وجود تحقیقات متعدد، انتساب یا عدم انتساب محمدبن اسماعیل به خاندان برامکه معلوم نشده است . درباره تولد و وفات و همعصریش با امامان شیعه در کتب رجال چیزی نوشته نشده ، اما با توجه به راویان او، از جمله محمّدبن جعفر اسدی * (متوفی ۳۱۲؛ نجاشی ، ص ۳۷۳)، در قرن سوم می زیسته است .
همچنین در بعضی از طرق روایی کلینی (ج ۶، ص ۳۴۵ـ۳۴۶)، برمکی واسطه میان سلیمان بن جعفر جعفری ـ از اصحاب امام کاظم و امام رضا علیهماالسلام ـ و سهل * بن زیاد آدمی ـ از اصحاب امامان نهم ، دهم و یازدهم علیهم السلام ـ بوده که مؤید همین نظر است . بعلاوه ، ابن حجر (ج ۵، ص ۸۲)، به نقل از منتجب الدین ، او را از راویان امام جواد علیه السلام شمرده است . تستری (ج ۸، ص ۵۸) نیز عدم ذکر او را در رجال و الفهرست شیخ طوسی ناشی از غفلت دانسته است .
نام او به صورت محمدبن اسماعیل رازی و محمد اسماعیلی برمکی رازی و گاه بدون ذکر نسبت در سلسله اسناد و طرق روایی بعضی احادیث کتب اربعه و غیر آن آمده است . کشّی به واسطه حمدویه و ابراهیم ، پسران نصیر، از برمکی روایت می کند، و برمکی از اشخاصی چون احمدبن سلیمان ، علی بن حبیب مداینی ، حسن بن علی بن فضّال و عبدالعزیزبن مهتدی روایت کرده است (ص ۳ـ۴، ۳۱۲، ۴۴۰ـ۴۴۱، ۴۸۹).
کلینی ، گاهی لفظ رازی را به دنبال نام او نیاورده ، ازینرو ممکن است با چند محدث دیگر به همین نام اشتباه شود. در این صورت از روی قراین ـ مانند نقل بیواسطه یا با واسطه و راویانی که در سلسله سند قرار دارند ـ می توان مقصود را دریافت ( رجوع کنید به خوئی ، ج ۱۵، ص ۹۰). همچنین ابن بابویه (متوفی ۳۸۱) نام او را در طریق رواییش آورده که وی گاهی با سه واسطه از امام رضا علیه السلام روایت کرده است (۱۴۰۱، ج ۴، ص ۱۶). طوسی نیز در تهذیب الاحکام (از جمله رجوع کنید به ج ۶، ص ۹۵)، از او روایت کرده است .
دانشمندان علم رجال شیعه ، درباره موثق بودن یا نبودن او اختلاف دارند. نجاشی (ص ۳۴۱) او را ستوده و مورد وثوق دانسته است . علامه حلّی (ص ۱۵۵) و علامه مجلسی در وجیزه (به نقل مامقانی ، ج ۲، بخش ۲، ص ۸۱) نیز او را مدح کرده اند. از متقدمان شیعه تنها حسین بن عبیدالله غضائری * در الضعفا او را ضعیف دانسته است (مامقانی ، همانجا).
رجالیهای متأخر شیعه چون مامقانی (همانجا)، قهپائی (ج ۵، ص ۱۵۰)، اردبیلی (ج ۲، ص ۶۸)، و خوئی (ج ۱۵، ص ۹۵)، قول نجاشی را ترجیح داده ، او را موثق می شمارند. تعبیر تستری (ج ۸، ص ۵۷) نیز گرایش او را به همین نظر افاده می کند.
دلیل خوئی بر اثبات موثق بودن وی ، نشانه نادرستی انتساب کتاب الضعفا به ابن غضائری است و بنابراین توثیق نجاشی بدون معارض می ماند. او براساس همین دیدگاه کنیه محمدبن اسماعیل را ابوعبداللّه دانسته ، ولی تستری کنیه ابوجعفر را پذیرفته است (خوئی ، همانجا؛ تستری ، همانجا). این احتمال نیز مطرح است که ملاک ابن غضائری در جرح و تعدیل راویان ، دیدگاههای اعتقادی ، و نه موثق بودن در نقل ، بوده است .
به گفته نجاشی (ص ۳۴۱)، یکی از تألیفات محمدبن اسماعیل کتاب التوحید است که راوی آن محمدبن جعفر اسدی بوده است . آقابزرگ طهرانی (ج ۴، ص ۴۸۱) و دیگران ، به استناد از نجاشی ، از آن کتاب یاد کرده اند. این کتاب مانند بسیاری از آثار تألیفی راویان و دانشمندان شیعه ، اینک در دست نیست ، اما روایاتِ آن در متونی چون الکافی ، التوحید (کلینی ، ج ۱، ص ۱۲۵) و التوحید ابن بابویه (فهرست اعلام ، ص ۵۵۷) نقل شده است .
منابع :
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعه الی تصانیف الشیعه ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) ابن بابویه ، التوحید ، چاپ هاشم حسینی طهرانی ، قم ( تاریخ مقدمه ۱۳۵۷ ش ) ؛
(۳) همو، من لایحضره الفقیه ، چاپ حسن موسوی خرسان ، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، مشیخه ؛
(۴) ابن حجر عسقلانی ، لسان المیزان ، بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱؛
(۵) محمدبن علی اردبیلی ، جامع الرواه ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۶) محمدتقی تستری ، قاموس الرجال ، تهران ۱۳۷۹ـ۱۳۹۱؛
(۷) ابوالقاسم خوئی ، معجم رجال الحدیث ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(۸) محمدبن حسن طوسی ، تهذیب الاحکام ، چاپ حسن موسوی خرسان ، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
(۹) حسن بن یوسف علاّ مه حلّی ، رجال العلامه الحِلی ، نجف ۱۳۸۱/۱۹۶۱، چاپ افست قم ۱۴۰۲؛
(۱۰) عنایه الله قهپائی ، مجمع الرجال ، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی ، اصفهان ( ۱۴۳۷ ش ) ، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(۱۱) محمدبن عمرکشّی ، اختیار معرفه الرجال ، ( تلخیص ) محمدبن حسن طوسی ، چاپ حسن مصطفوی ، مشهد ۱۳۴۸ ش ؛
(۱۲) محمدبن یعقوب کلینی ، الکافی ، چاپ علی اکبر غفاری ، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
(۱۳) عبدالله مامقانی ، تنقیح المقال فی علم الرجال ، چاپ سنگی نجف ۱۳۴۹ـ۱۳۵۲؛
(۱۴) علی بن عبیدالله منتجب الدین رازی ، الفهرست ، چاپ جلال الدین محدث ارموی ، قم ۱۳۶۶ ش ؛
(۱۵) احمدبن علی نجاشی ، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم ۱۴۰۷٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۳