خُسروانى، ابوطاهر طیب بن محمد، از شاعران سده چهارم در دربار سامانیان. از زندگى او اطلاع چندانى در دست نیست. به نوشته عوفى در اوایل قرن هفتم (ج ۲، ص۲۰) او از شاعران آل‌سامان بود که در دولت آنان به راحتى زیست ولى در پایان عمر مبتلا به بیمارى شد. سوزنى سمرقندى، شاعر قرن ششم، نیز به رنج و بیمارى خسروانى اشاره کرده است (ص ۱۳۸). در قرن دوازدهم، واله داغستانى (ج ۲، ص ۷۰۶) او را حکیم خسروانى خوانده و گفته است که ظاهرآ طبابت نیز مى‌کرده است؛ اما، این سخن در جاى دیگرى ذکر نشده است. هدایت در مجمع‌الفصحا (ج ۱، بخش ۲، ص ۶۰۱) او را خراسانى ذکر کرده است.
از خسروانى حدود هفتاد بیت شعر باقى مانده است (رجوع کنید بهاداره‌چى گیلانى، ص ۱۱۵ـ۱۲۲) که به گفته شمس قیس رازى در اوایل قرن هفتم (ص۴۷۰)، مضمون یک بیت را از رودکى (متوفى ۳۲۹) گرفته بوده است. بیتى از او هم در رثاى سه شاعر قرن چهارم، ابوالمَثَل بخارى و شاکر بخارى و جُلّاب بخارى، نقل شده است (براى نمونه‌اى از این اشعار رجوع کنید به اداره‌چى گیلانى، ص ۱۱۵) که نشان مى‌دهد خسروانى معاصر آنان، و پس از مرگ آنان زنده بوده است.
رادویانى، نویسنده ترجمان‌البلاغه، در قرن پنجم، دو بیت از محمد عبده، شاعر اواخر قرن چهارم، آورده که وى در آن بیتى از خسروانى را تضمین کرده (رجوع کنید به ص ۱۰۳ـ۱۰۴)؛ اما، عوفى (ج ۲، ص ۳۳) ابیات مذکور را از فردوسى دانسته است نه محمد عبده. اسدى طوسى (متوفى ۴۶۵) ابیاتى از خسروانى را در لغت فرس (ص ۲۵، ۲۸، ۳۷، ۷۸، ۸۶، ۱۰۳، ۱۵۲، ۱۶۵، ۱۹۵، ۲۰۸، ۲۱۲، ۲۱۴، ۲۱۹) شاهد آورده است که بیانگر شهرت اشعار او در قرن پنجم است.
اشعار او، به همراه شعرهاى شاعران معاصرش، در مجموعه‌اى به نام خرّمنامه نیز آمده است (رجوع کنید بهمنزوى، ج ۹، ص ۲۰۷۴). به‌نوشته هرمان اته (ص ۲۸)، در اشعار خسروانى تصوف و مضامین وحدت وجودى دیده مى‌شود؛ اما، این سخن درست به نظر نمى‌رسد و هیچ منبعى از تصوف خسروانى سخن نگفته است.
رحلت
سال وفات خسروانى معلوم نیست. در سخن و سخنوران (ص ۲۷) سال درگذشت او به استناد مجمع‌الفصحا، ۳۴۲ ذکر شده، که اشتباه است و تاریخ مذکور، سال وفات خبازى نیشابورى است (رجوع کنید به هدایت، همانجا).
منابع :
(۱)هرمان اته، تاریخ ادبیات فارسى، ترجمه با حواشى رضازاده شفق، تهران ۱۳۵۶ش؛
(۲) احمد اداره‌چى گیلانى، شاعران همعصر رودکى، تهران ۱۳۷۰ش؛
(۳) على‌بن احمد اسدى‌طوسى، لغت‌فرس، چاپ فتح‌اللّه مجتبائى و على‌اشرف صادقى، تهران ۱۳۶۵ش؛
(۴) محمدبن عمر رادویانى، ترجمان‌البلاغه، چاپ احمد آتش، استانبول ۱۹۴۹، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ش؛
(۵) محمدبن مسعود سوزنى، حکیم سوزنى سمرقندى، چاپ ناصرالدین‌شاه حسینى، تهران [۱۳۴۴ش]؛
(۶) محمدبن قیس شمس‌قیس، کتاب‌المعجم فى معاییر اشعارالعجم، تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینى، چاپ مدرس رضوى، تهران [۱۳۳۸ش]؛
(۷) عوفى؛
(۸) بدیع‌الزمان فروزانفر، سخن و سخنوران، تهران ۱۳۵۸ش؛
(۹) احمد منزوى، فهرست مشترک نسخه‌هاى خطى فارسى پاکستان، اسلام‌آباد ۱۳۶۲ـ ۱۳۷۰ش؛
(۱۰) علیقلى‌بن محمدعلى واله داغستانى، تذکره ریاض‌الشعراء، چاپ محسن ناجى‌نصرآبادى، تهران ۱۳۸۴ش؛
(۱۱) رضاقلى‌بن محمدهادى هدایت، مجمع‌الفصحا، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۶ـ۱۳۴۰ش.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۶
