ابوسعید ضریر (نابینا)، ریاضیدان و هندسه‌دان ایرانی فعال در حدود سال ۴۰۰٫ از زندگانی وی تقریباً هیچ اطلاعی در دست نیست. از نام او برمی‌آید که اهل شهر باستانی جرجان * بوده است.
کامل‌ترین صورت نام وی را ابوریحان بیرونی در یکی از دست نوشته‌های استخراج الاوتار که به شماره ۱۰۱۲ در کتابخانه لیدن نگهداری می‌شود به صورت ابوسعید محمدبن علی ضریر جرجانی آورده است (رجوع کنید به ابوریحان بیرونی، ۱۳۵۵ ش، ص ۲، ۱۵). چون زوتر (ج ۱، ص ۲۷) ابوسعید ضریر جرجانی ریاضیدان را به اشتباه با ابوسعید ضریر احمدبن خالد بغدادی که ادیب و شاگرد ابوعبداللّه محمدبن زیادبن اَعرابی (متوفی ۲۳۱) بود (رجوع کنید به یاقوت حموی، ج ۱، ص ۲۵۴، ج ۶، ص ۲۵۳۴)، یکی دانسته است، گاهی دوره حیات جرجانی ریاضیدان را قرن سوم ذکر کرده‌اند (رجوع کنید به سزگین، ج ۵، ص ۲۶۳ـ۲۶۴؛ ماتویفسکایا و روزنفلد ، ج ۲، ص ۷۶). جرجانی در رساله مسائل هندسیه (رجوع کنید به ادامه مقاله) از ابوعبداللّه شَنّی، که در نیمه دوم قرن چهارم می‌زیست، نام برده است (هوخندایک ، ص ۵۸). این اشاره مؤید آن است که محمدبن علی جرجانی با احمدبن خالد ادیب یکی نیست.
آثار
از جرجانی دو رساله به نامهای مسائل هندسیه و استخراج خط نصف‌النهار من کتاب انالیما و البرهان علیه به جا مانده است که هر دو اهمیت تاریخی بسیاری دارند. تنها دست‌نوشته شناخته شده آنها به ترتیب برگهای ۶۹ رـ۷۱ پ و ۱۵۳ پ ـ ۱۵۴ پ، از نسخه خطی شماره ۴۱ م. ریاضی در دارالکتب المصریه قاهره را تشکیل می‌دهند (رجوع کنید به سزگین، همانجا). یان پ. هوخندایک، ویرایشی از متن عربی این دو رساله را همراه با ترجمه و شرح انگلیسی آنها منتشر کرده است (رجوع کنید به منابع).
جرجانی رساله مسائل هندسیه خود را خطاب به ریاضیدان ناشناخته‌ای، شاید ابوریحان بیرونی، نگاشته است (هوخندایک، ص ۴۷). این اثر با حل ترسیمی مسئله‌ای هندسی به کمک یک سهمی و یک هُذْلولی آغاز می‌شود. این مسئله هندسی با مسئله ابن‌هیثم * در کتاب المناظر وی مرتبط است (رجوع کنید به صبره ، بخش ۸، ص ۲۹۹ـ۳۰۱). روش ترسیمی جرجانی صورت دیگری از ترسیم عرضه شده در مقاله چهارم مجموعه [ ریاضی ] پاپوسِ اسکندرانی * (قرن سوم میلادی) است. همانندی مذکور این احتمال را پیش می‌آورد که حل ترسیمی جرجانی منشأ یونانی داشته باشد.
جرجانی سپس راه حل دو مسئله مرتبط با تثلیث زاویه * و قضیه‌ای در باره ارتفاع مثلث عرضه می‌کند. مسئله‌های مربوط به تثلیث زاویه، با یکی از رساله‌های موجود ابوریحان بیرونی پیوند نزدیکی دارند؛بنابراین، احتمال دارد که جرجانی مسائل هندسی خود را خطاب به او نوشته باشد. بدین ترتیب، رساله مسائل هندسیه جرجانی با برخی از مباحث مهم هندسه دوره اسلامی مرتبط است.
دومین اثر موجود جرجانی، کتاب استخراج خط نصف‌النهار من کتاب انالیما و البرهان علیه است که چهار فصل دارد. فصلهای اول تا سوم به ترسیم خط شمال ـ جنوب بر صفحه‌ای افقی، با استفاده از سه سایه نامساوی میله‌ای قائم در سه لحظه متفاوت یک روز مربوط می‌شود. در فصل چهارم روش تعیین جهات اصلی به وسیله سایه یک شاخص در لحظه مناسب، بیان شده است (هوخندایک، ص ۶۱ـ۶۲).
کارل‌شوی این رساله را به آلمانی ترجمه و منتشر کرده است. در نیمکره شمالی، روش فصل چهارم تنها در بهار و تابستان قابل استفاده است. ظاهراً فصل چهارم تألیف خود جرجانی است، اما فصلهای اول تا سوم مبتنی بر اثر گمشده‌ای به نام آنالما از دیودوروس اسکندرانی، دانشمند یونانی، در نظریه ساعتهای آفتابی است که در قرن اول پیش از میلاد می‌زیست. تنها اشاره موجود دیگر به آنالمای دیودوروس، در فصل بیستم از کتاب افرادالمقال فی امرالظلال ابوریحان بیرونی (۱۳۶۷، رساله ۲، ص ۱۱۶ـ۱۱۹) آمده است. دو روش ترسیمی را که جرجانی و ابوریحان بیرونی در این مورد بیان کرده‌اند، نویگه‌باوئر ( ج ۲، ص ۸۴۱ ۸۴۲) و کندی (ابوریحان بیرونی، ۱۹۷۶، ج ۲، شرح، ص ۹۱ـ۹۳) مقایسه نموده‌اند.
دو برهان کوتاه برگرفته از یک اثر گمشده جرجانی را ابوریحان بیرونی در استخراج الاوتار فی‌الدائره نقل کرده است (رجوع کنید به ابوریحان بیرونی، ۱۳۶۷، رساله ۱، ص ۸، ۲۳؛همان رساله، چاپ دِمِرداش، ص ۴۰، ۵۷ ۵۸).
منابع:
(۱) ابوریحان بیرونی، استخراج الاوتار فی الدائره بخواصّ الخط المنحنی فیها ، چاپ احمد سعید دمرداش، مصر ۱۹۶۵؛
(۲) همو، تحریر استخراج الاوتار ، چاپ ابوالقاسم قربانی، تهران ۱۳۵۵ ش؛
(۳) همو، رسائل البیرونی ، حیدرآباد دکن ۱۳۶۷/۱۹۴۸؛
(۴) یاقوت حموی، معجم‌الادباء ، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳؛
(۵) Abu Rayh an Bīrunī, The exhaustive treatise on shadows , translation and commentary by E. S. Kennedy, Aleppo 1976;
Sa ـ īd al-Darīr al-Jurjanī “, SCIAMVS , vol. 2 (Apr. 2001);(۶) Jan P. Hogendijk, “The geometrical works of Abu
(۷) Galina P.Matvievskaya and Boris A.Rozenfeld, Matematiki i astronomi musulmanskogo srednevekovia i ikh trudi ) VIII th – XVII th cent ). Moscow 1983;
(۸) Otto Neugebauer, A history of ancient mathematical astronomy , New York 1975;
(۹) A. I. Sabra, Optics, astronomy and logic: studies in Arabic science and philosophy , pt. VIII : “Ibn al-Haytham’s lemmas for solving Alhazen’s problem'”, Norfolk: Variorum, 1994;
(۱۰) Fuat Sezgin, Geschichte der arabischen Schriftums , Leiden 1967-1984;
(۱۱) Heinrich Suter, Beitrage zur Geschichte der Mathematik und Astronomie im Islam , ed. Fuat Sezgin, vol. 1:Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke , Frankfurt 1986.
دانشنامه جهان اسلام جلد۱۰