او ابو الفضل نصر بن مزاحم بن سیار منقرى است که نسبتش به بنى منقر بن عبید بن حارث بن عمرو بن کعب بن سعد بن زید مناه بن تمیم مى رسد(۱). وى مورخى است عرب که به گفته مورخان در مذهب خویش غلوى داشت.
خاستگاهش کوفه بود ولى بعد در بغداد سکونت گزید و در آنجا از
- سفیان ثورى،
- و شعبه بن حجاج
- ، و حبیب بن حسان،
- و عبد العزیز بن سیاه،
- و یزید بن ابراهیم تسترى،
- و ابى الجارود،
- و زیاد بن منذر استماع حدیث کرد.
پسرش (حسین بن نصر) و نوح بن حبیب قومسى، و ابو صلت هروى، و ابو سعید اشج، و على بن منذر طریقى، و گروهى از کوفیان نیز از او روایت کرده اند. از آنجا که وى از ساکنان بغداد بود خطیب بغدادى در تاریخ خویش زندگینامه او را آورده است(۲). تاریخها سال ولادت او را براى ما باز نگفتهاند ولى همین که او را در ردیف ابو مخنف شمرده اند ما را بر آن مىدارد که بگوییم وى از کهنسالان بوده زیرا چنان که ابن حجر در لسان المیزان ذکر کرده ابو مخنف لوط بن یحیى، پیش از سال ۱۷۰ ه ق در گذشته و با این حساب احتمال مرجح آن است که ولادت نصر به سال ۱۲۰ ه ق بوده باشد.
تذکرهنویسان آوردهاند که او عطار بود و عطر مى فروخت، و شاید همین (ملازمت با بوى خوش) باعث شده است که رایحهاى از خوش ذوقى از کتابش به مشام جان رسد و نیز شاید همین (دقت و ظرافت حرفهاى) چنین روح درخشانى را که در تألیف خود دارد بدو بخشیده باشد؛ چه او مقدمات جنگ صفین را با مهارت و به ترتیب آورده و سپس با نهایت دقت و به گزینى تصویرى از اصل نبرد را که محور اصلى کتاب است براى ما ترسیم مى کند و به روایت اخبار گروههاى (درگیر پیکار) و خطبه ها و اشعارشان مى پردازد،
و با آنکه این اشعار شامل سرودههاى راویان یا تلفیق خبرنگاران است، در تمام کتاب از توفیق رعایت انسجام و هماهنگى و پیوستگى و درستى تصویر و ترتیب و نظم گزارش بى نصیب نیست.
مورخان را در موثق شمردن نصر اختلاف است و این روشى است که در مورد هر راوى شیعى دیگرى نیز دارند. در حالى که ابن حبان او را در شمار ثقات مى آورد (۳)و ابن ابى الحدید شیعى در حق او مى گوید (۴)«ما آنچه را نصر بن مزاحم در کتاب صفین در این باب آورده ذکر مىکنیم چه او مورد اعتمادى راستین و درستگوى و از نسب جانبدارى و دغلى به دور، و از رجال اصحاب حدیث است»، آنگاه عقیلى درباره او گوید: «شیعه ایست که در حدیثش اضطراب است»(۵) و ابو حاتم گوید: «حدیثش دستخوش گرایش و متروک است»(۶).
هر چه باشد کسى که به این کتاب او بنگرد آرامش مورخ را- که گرایشهاى تعصبآمیز، جز در پارهاى موارد ناچیز که گزیرى از آن نیست، او را به هوادارى وا نداشته- احساس مىکند. او وقتى زبونیها و معایب معاویه را ذکر مى کند نیش زبانهاى دشمنان درباره على علیه السلام را نیز پنهان نمى دارد.
مصنفات او
یاقوت گوید(۷) : «به تاریخ و اخبار آگاه بود» و ابن الندیم(۸) مصنفات او را چنین آورده:
- کتاب الغارات(۹) ،
- کتاب الجمل،
- کتاب صفین،
- کتاب مقتل حجر بن عدى و
- کتاب مقتل الحسین بن على.
صاحب منته المقال بر این افزاید(۱۰) :
- کتاب عین الورده(۱۱) ،
- کتاب اخبار المختار(۱۲) و
- کتاب المناقب.
چنان که ملاحظه مى کنید کوشش این مرد متوجه تألیفات شیعى بوده و دست روزگار از تمام آثار او جز کتاب حاضر، کتاب صفین، اثر دیگرى را به امانت براى ما نگه نداشته است(۱۳).
( ۱) المعارف، ۳۶ و الاشتقاق، ۱۵۲
( ۲) تاریخ بغداد، ۱۳: ۲۸۲- ۲۸۳
( ۳) لسان المیزان، ۶: ۱۵۷
( ۴) شرح نهج البلاغه، ۱: ۱۸۳
( ۵) حدیث مضطرب یکى از دوازده قسم حدیث ضعیف و حدیثى است که سند آن مختل باشد، به خلاف حدیث جید یا نیکو.- م.
( ۶) لسان المیزان، ۶: ۱۵۷
( ۷) معجم الادباء، ۱۹: ۲۲۵
( ۸) الفهرست، ۱۷۳٫ یاقوت در معجم خود نیز نام این مصنفات را بدون تصریح به اینکه از کجا نقل شده یاد کرده است.
( ۹) از کسانى که کتابى به همین نام تألیف کردهاند، ابراهیم بن هلال ثقفى است که ابن ابى الحدید از او بسیار روایت مىکند.
( ۱۰) منته المقال، ابى على محمد بن اسماعیل، ۳۱۷
( ۱۱) عین الورده، همان رأس عین، شهر مشهورى در جزیره( بین النهرین علیا- سرزمین واقع بین دجله و فرات) است که در آن پیکارى بین اعراب واقع شد و از روزهاى تاریخى( ایام العرب) است. معجم البلدان.
( ۱۲) مختار بن ابى عبید ثقفى، صاحب طریقه« مختاریه» که آن را« کیسانیه» نیز گویند و فرقهاى از فرقه هاى شیعه است. الفرق بین الفرق. ۲۷- ۲۸
(۱۳)مقدمه نصر بن مزاحم، پیکار صفین / ترجمه وقعه صفین – تهران، چاپ: دوم، ۱۳۷۰ ش.