زندگینامه ابوالفضائل محمد برهان الدّین نَسَفی(۶۷۵-۶۰۰ه.ق)

برهان الدّین نَسَفی ، ابوالفضائل محمدبن محمد عبداللّه (متوفی ۶۸۷) متکلّم حنفی ، منطق دان و متبحّر در مسائل فقهیِ علم خلاف و جدل در قرن هفتم . به گفته شاگردش ، ابن فُوَطی (صَفَدی ، ج ۱، ص ۲۸۲)، حدود ۶۰۰ احتمالاً در نَسَفِ ماوراءالنهر به دنیا آمد و در ۶۷۵ پس از سفر حج و زیارت مکه به بغداد رفت ، و از آن زمان به بعد در آنجا مقیم شد و تا هنگام مرگ به تدریس اشتغال داشت .

جَسد وی را در زیر قبّه آرامگاه ابوحنیفه در خیزُرانیه به خاک سپردند. دانسته نیست که استادان او چه کسانی بوده اند. از میان شاگردانش در بغداد می توان از علامه حلّی عالم امامی مذهب نام برد که از وی اجازه روایت همه آثارش را دریافت کرد (مجلسی ، ج ۱۰۴، ص ۶۶ـ ۶۷). ظاهراً آوازه برهان الدین نسفی در اواخر عمر، به سرزمینهای دیگر نیز رسیده بود، زیرا علم الدین برزالی * ، محدث و مورخ سوری ، در ۶۸۴ از دمشق نامه ای به او در بغداد نوشت تا از برهان الدین اجازه ای به دستخط خود او دریافت دارد. ابن فوطی نحوه زندگی او را زاهدانه خوانده است .

آثار

سهم عمده برهان الدین در پیشبرد علم در زمینه جدل * بود. جدل رشته ای است که با جنبه های منطقی آرای فقهیِ مورد اختلاف سر و کار دارد. اصحاب مکتب رضی الدین نیشابوری ، بویژه رکن الدین عمیدی * (متوفی ۶۱۵ در بخارا)، این علم را بر مبنای تازه ای قرار داده بودند.

کتاب موجز او به نام مقدمه فی الجدل و الخلافِ و النظر ، که به المقدمه البرهانیه یا الفصول البرهانیه نیز معروف است ، به رغم پیچیدگی آن ، متن درسی متداولی گردید که طلاب آن را از برمی کردند. گذشته از حاشیه ای که خود مؤلف بر این کتاب نوشته ، دست کم چهار شرح دیگر آن نیز شناخته شده است .

به نوشته حاجی خلیفه (ج ۲، ستون ۱۸۰)، یکی از بهترین این شرحها به قلم شمس الدین سمرقندی بود که در ۶۹۰ در ماردین به انجام رسید. شرح دیگری از شارحی گمنام موسوم به نُعمان خوارزمی موجود است . رسایل دیگر او که در زمینه خلاف و جدل در دسترس است عبارت اند از: منشأ النظر فی علم الخلاف (که خود مؤلف و اکمل الدین بابَرتی ( متوفی ۷۸۶ ) شروحی بر آن نوشته اند)؛ دفع النصوص و النقوض ؛ التراجیح ؛ تعارضات (یا المختصر فی التراجیح )؛ القوادح الجدلیه .

برهان الدین در رساله اخیر ادعا می کند که خطای بسیاری از مطالبی را که جدلیّون متأخّر مطرح کرده اند به اثبات رسانده است . ابن خلدون از او به عنوان یکی از مدرسانی نام برده که تا حدی از مشرب عمیدی پیروی کرده اند (ص ۴۵۷ ـ ۴۵۸)، اما تا زمانی که مباحث او با آثار جدلی متقدّم در زمینه جدل به طور منظم مقایسه نشود، میزان اصالت نظر او را نمی توان ارزیابی کرد. علاقه برهان الدین به نکته های محل اختلاف در فقه عملاً به مکاتب ابوحنیفه و شافعی محدود می شد.

آثار فلسفی

آثار فلسفی برهان الدین نسفی یعنی شرحی بر کتاب الاشارات ابن سینا و رساله فی الدور و التسلسل ، از میان رفته اند. از دیگر آثار او چنین بر می آید که نظر او نسبت به فلسفه ، چون نظر غزالی ، کاملاً منفی بوده است . البته در این مورد منطق را می توان استثنا کرد.با وجود اینکه در فقه از مذهب حنفی پیروی می کرد، بی گمان در علم کلام به اشعریان گرایش داشت و از ستایشگران غزالی و فخرالدین رازی بود.

شرحی که تحت عنوان شرح الرساله القدسیه بادلتها البرهانیه بر الرساله القدسیه غزالی نوشته و خلاصه های او از المقصد الاَقصی (الاسنی ‘) فی اسماءِاللّه الحُسنی ‘ ( رجوع کنید به ماخ ، ص ۲۰۸) و تفسیر کبیر فخررازی از میان رفته است .

برهان الدین در شرح الاسماء الحسنی ، که موجود است و در آن به بحث کلامی درباره صفات و اسماء قرآنی خدا پرداخته است ، از المقصد الاقصی نوشته غزالی و لوامع البیّناتِ رازی به عنوان منابع اصلی خود نام برده است . از نقل قولهایی که از جنید، و دفاعی که از درست آیینی حسین بن منصور حلاج ، کرده می توان نگرش مثبت او را نسبت به تصوف دریافت . ظاهراً مطلع السعاده او از بین رفته است .

منابع :

(۱) ( ابن خلدون ، مقدمه ابن خلدون ، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸ ) ؛
(۲) ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی طبقات الحنفیه ، چاپ افست بغداد ۱۹۶۲، ص ۵۸ ؛
(۳) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰، ج ۱، ستون ۹۵، ۸۶۵، ج ۲، ستون ۱۰۳۲، ۱۲۷۲، ۱۲۹۶،۱۷۲۰، ۱۷۵۶، ۱۷۹۸ـ۱۷۹۹، ۱۸۰۳، ۱۸۶۱؛
(۴) محمدبن احمد ذهبی ، العبر فی اخبار البشر ، چاپ صلاح الدین منجد، کویت ۱۹۶۰ـ۱۹۶۶، ج ۵، ص ۳۴۶ـ۳۴۷؛
(۵) خلیل بن ایبک صفدی ، الوافی بالوفیات ، ج ۱، چاپ هلموت ریتر، استانبول ۱۹۳۱؛
(۶) عبدالقادربن محمد قرشی حنفی مصری ، الجواهر المضیئه فی طبقات الحنفیه ، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۳۹۸ـ ۱۳۹۹/ ۱۹۷۸ـ ۱۹۷۹، ج ۳، ص ۳۵۱؛
(۷) عمررضا کحاله ، معجم المؤلفین ، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، ج ۱۱، ص ۲۹۷؛
(۸) عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی ، الفواید البهیه فی تراجم الحنفیه ، چاپ م . نعسانی ، قاهره ۱۳۲۴/۱۹۰۶، ۱۹۴ـ ۱۹۵؛
(۹) محمدباقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳؛

(۱۰) W. Ahlwardt, Verzeichnis der arabischen Handschriften der Kخniglichen Bibliothek zu Berlin , Berlin 1887-1899,   , ۵۰۷, IV, 468-470;
(۱۱) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, I, 615, Supplementband, 1937-1942, I, 849;
(۱۲) R.Mach, Catalogue of Arabic manuscripts ) Yahuda Section ) in the Garrett collection , Princeton 1977.

دانشنامه جهان اسلام  جلد ۳