بَغَوی ، ابوالحسن علی بن عبدالعزیزبن مرزبان بن سابور، محدث و لغوی سده سوم . پس از ۱۹۰ به دنیا آمد (ذهبی ، ۱۴۰۳، ج ۱۳، ص ۳۴۸؛ کحّاله ، ج ۷، ص ۱۲۴). نسبت او به بَغْ یا بَغْشُور * ( باغْشور رجوع کنید به قِفْطی ، ج ۲، ص ۲۹۲ ) ، منطقه ای میان هرات و مرو رود، است (یاقوت حموی ، ۱۹۶۵، ج ۱، ص ۶۹۴ـ۶۹۵؛ قفطی ، ج ۲، ص ۲۹۲، پانویس ۳).
بغوی را با اوصافی همچون صدوق (ابن ابی حاتم ، ج ۶، ص ۱۹۶)، ثقه و مأمون (یاقوت حموی ، ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷، ج ۱۴، ص ۱۲)، حَسن الحدیث (ذهبی ، ۱۴۰۳، همانجا)، حافظ و شیخ الحرم (همو، ۱۳۷۵ـ۱۳۷۷، ج ۲، ص ۶۲۲؛ سیوطی ، ص ۲۷۴؛ زرکلی ، ج ۴، ص ۳۰۰) یاد کرده اند. او ساکن مکّه و عموی ابوالقاسم بغوی * بود (یاقوت حموی ، همان ، ج ۱۴، ص ۱۱؛ صفدی ، ج ۲۱، ص ۲۴۵).
بزرگترین استاد او ابوعُبید قاسم بن سَلاّ م ، صاحب کتابهای غریب الحدیث ، کتاب الطَّهور و… بوده و بغوی این آثار را از او روایت کرده (ابن ابی حاتم ، همانجا؛ یاقوت حموی ، همان ، ج ۱۴، ص ۱۱ـ۱۲؛ قفطی ، ج ۲، ص ۲۹۲؛ صفدی ، همانجا) و قراءات را نزد او آموخته است (ذهبی ، ۱۴۰۳، همانجا). بغوی همچنین از ابونُعیم ، عَفّان ، حجّاج بن مِنْهال ، محمّدبن کبیر عبدی ، قَعْنَبی ، عاصم بن علی ، احمد بن یونس ، علی بن جَعْد و دیگران روایت کرده است (یاقوت حموی ، همان ،ج ۱۴، ص ۱۲؛ ذهبی ،۱۴۰۳؛ صفدی ، همانجاها).
برادرزاده اش ، عبدالله بن محمدبن عبدالعزیز، و همچنین دَعْلَج سَجْزی ، سلیمان بن احمد طبرانی ، علی بن ابراهیم قَطّان ، ابوعلی حامدبن محمّدالرَّفّاء و جمعی دیگر از او روایت کرده اند (یاقوت حموی ، ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷، همانجا؛ ابن انباری ، ص ۲۱۶؛ ذهبی ، ۱۴۰۳؛ صفدی ، همانجاها).
او به سبب فقر، برای نقل حدیث اجرت می خواست ؛ازینرو ابوعبدالرحمان نسائی (متوفی ۳۰۳)، نقل روایت از او را خوش نمی داشت (یاقوت حموی ، ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷، همانجا؛ ذهبی ، ۱۳۷۵ـ۱۳۷۷، ج ۲، ص ۶۲۳؛ همو، ۱۹۶۳ـ ۱۹۶۴، ج ۳، ص ۱۴۳؛ ابن حجرعسقلانی ، ج ۴، ص ۲۴۱). بغوی در پاسخ به این سؤال که چرا از حاجیان در قبال خواندن کتابهای ابوعبید پول دریافت می کند، دلیلی افسانه وارذکر می کند که قانع کننده نیست ( رجوع کنید به یاقوت حموی ، همان ، ج ۱۴، ص ۱۳؛ ذهبی ، ۱۳۷۵ـ۱۳۷۷، همانجا؛ سیوطی ، ص ۲۷۵).
به نوشته ابن حجرعسقلانی * (متوفی ۸۵۲)، از عبدالملک بن اَیْمَن در این باره سؤال شد، او گفت که اخذ اجرت عیبی ندارد، عیب در دروغگویی است که این صفت در بغوی نیست و او مردی ثقه است (همانجا). از برخی حکایات برمی آید که او در میان مردم از احترام چندانی برخوردار نبوده است (همانجا).
رحلت
درگذشت او را ۲۸۶ (ذهبی ، ۱۹۸۴، ج ۲، ص ۸۳؛ ابن کثیر، ج ۱۱، ص ۸۲؛ ابن تغری بردی ، ج ۳، ص ۱۲۱؛ سیوطی ، همانجا) و یا ۲۸۷ (ابن ندیم ، ص ۷۸؛ ابن انباری ، همانجا؛ ابن اثیر، ج ۷، ص ۵۰۸)، در نودسالگی (ذهبی ، ۱۹۸۴، همانجا) در مکه پیش از آغاز مراسم حج (یاقوت حموی ، ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷، همانجا) ذکر کرده اند.
آثار
او مسندی دارد که با نامهای المسند (یاقوت حموی ،همان ، ج ۱۴، ص ۱۲؛ ابن کثیر، همانجا؛ سزگین ، ج ۱، جزء ۱، ص ۳۱۴؛ زرکلی ، همانجا)، المسندالکبیر (ذهبی ، ۱۴۰۳، همانجا؛ کحّاله ، همانجا) و المسندالمنتخب (حاجی خلیفه ، ج ۲، ستون ۱۶۸۵) خوانده شده است .
از آثار دیگر او جزءٌ فیه مِن حدیثِ علی بن عبدالعزیز عن ابی عبیدالقاسم بن سلاّ م است (سزگین ، همانجا).
منابع :
(۱) ابن ابی حاتم ، کتاب الجرح والتعدیل ، حیدرآباد دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(۲) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲/۱۹۷۹ـ۱۹۸۲؛
(۳) ابن انباری ، نزهه الالباء فی طبقات الادباء ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، قاهره ( تاریخ مقدمه ۱۳۸۶/۱۹۶۷ ) ؛
(۴) ابن تغری بردی ، النجوم الزاهره فی ملوک مصر والقاهره ، قاهره ( تاریخ مقدمه ۱۳۸۳/۱۹۶۳ ) ؛
(۵) ابن حجر عسقلانی ، لسان المیزان ، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱؛
(۶) ابن کثیر، البدایه والنهایه ، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰؛
(۷) ابن ندیم ، کتاب الفهرست ، چاپ رضا تجدّد، تهران ۱۳۵۰ش ؛
(۸) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، چاپ محمد شرف الدین یالتقایا و رفعت بیلگه کلیسی ، استانبول ۱۹۴۱ـ۱۹۴۳، چاپ افست تهران ۱۳۸۷/۱۹۶۷؛
(۹) محمدبن احمد ذهبی ، سیراعلام النبلاء ، ج ۱۳، چاپ شعیب ارنؤوط و علی ابوزید، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۱۰) همو، العبرفی خبرمن غبر ، ج ۲، چاپ فؤاد سیّد، کویت ۱۹۸۴؛
(۱۱) همو، کتاب تذکره الحفاظ ، حیدرآباد دکن ۱۳۷۵ـ۱۳۷۷/۱۹۵۵ـ ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(۱۲) همو، میزان الاعتدال فی نقدالرجال ، چاپ علی محمد بجاوی ، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(۱۳) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت ۱۹۸۰؛
(۱۴) فؤاد سزگین ، تاریخ التراث العربی ، ج ۱، جزء۱، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی ، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
۱۵- عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، طبقات الحفّاظ ، چاپ علی محمد عمر، قاهره ۱۳۹۳؛
(۱۶) خلیل بن ایبک صفدی ، کتاب الوافی بالوفیات ، ج ۲۱، چاپ محمد حجیری ، اشتوتگارت ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛
(۱۷) علی بن یوسف قِفطی ، انباه الرواه علی انباه النحاه ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، ج ۲، قاهره ۱۳۷۱/۱۹۵۲؛
(۱۸) عمررضا کحّاله ، معجم المؤلّفین ، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(۱۹) یاقوت حموی ، معجم الادباء ، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
همو، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۳