ابواحمد عبدالعزیزبن یحیی‌بن احمد بصری ، از بزرگان شیعه در قرن سوم و اوایل قرن چهارم. وی از نوادگان عیسی جلودی، از اصحاب امام باقر علیه‌السلام، بود. درباره نسبت جلودی، اختلاف‌نظر وجود دارد، از جمله گفته‌اند جلود، بر وزن جعفر یا قبول، منطقه‌ای است در شام یا اندلس یا افریقا یا در منطقه‌ای به‌نام بحر و یا نام شاخه‌ای است از قبیله اَزْد (رجوع کنید به نجاشی، ص۲۴۰؛ یاقوت حموی، ذیل «جلود»؛ علامه حلّی، ص۱۱۶).
تاریخ ولادت وی معلوم نیست. ظاهراً تمام عمر در بصره بوده (رجوع کنید به طوسی، ص۷۸) و در آنجا نزد ابوعبداللّه محمدبن زکریا جوهری غَلاّبی (متوفی ۲۸۰) تلمذ کرده است. باتوجه به کثرت اخبار منقول از وی، شاید بتوان غلاّبی را مهم‌ترین استاد جلودی دانست (رجوع کنید به ابن‌بابویه، ۱۴۰۴، ص۲۲۹، ۲۵۶؛ همو، ۱۳۸۶، ج۱، ص۹، ۱۷۰، ۱۸۱، ۲۲۹؛ خَزّاز رازی، ص۱۳۴، ۱۶۰). از دیگر کسانی که جلودی از آنها حدیث نقل کرده است، ابوالخیر احمدبن محمدبن جعفر طائی ( دلائل الامامه، ص۵۳۹)، ابوالقاسم عبدالواحدبن عبداللّه‌بن یونس موصلی (نوری، ج۳، ص۲۸۴) و ابوعبداللّه احمدبن عماربن خالد (ابن‌طاووس، ۱۴۰۰، ج۲، ص۴۱۷) بوده‌اند.
شاگردان
درباره شاگردان وی اطلاع چندانی در دست نیست، فقط می‌دانیم که احمدبن ابراهیم‌بن معلّی’ بصری، علاوه بر روایت آثار جلودی، مستملی وی در بصره بوده است (طوسی، ص۷۶) و ابوعلی احمدبن محمد صولی، شاگرد جلودی، نیز در ۳۵۲ یا ۳۵۳ به بغداد رفته و در مسجد بَراثا * ، مسجد معروف شیعیان، روایاتی از جلودی نقل کرده است (همان، ص۷۸؛ نیز رجوع کنید به مفید، ص۱۶۵).
منزلت جلودی در جامعه امامیه بصره بدان حد بود که وی را شیخ امامیه در بصره خوانده‌اند (رجوع کنید به نجاشی، همانجا؛ ابن‌داوود حلّی، ص۱۲۹). در هیچ‌یک از کتب رجال، در درستی عقاید و روایات جلودی تشکیک نشده و او را در علوم گوناگون (همچون تاریخ، حدیث، نجوم، فقه و کلام) صاحب‌نظر دانسته‌اند.
آثار
آثار بسیاری درباره اخبار و سِیر و روایات و مباحث فقهی برای وی برشمرده‌اند. نجاشی (ص۲۴۰ـ۲۴۴) حدود دویست اثر از وی نام برده و گفته که بعضی از آنها را دیده،
از جمله آنهاست:
کتاب التفسیر عن علی؛ مجموع قرائه امیرالمؤمنین علی‌بن ابی‌طالب علیه‌السلام؛
کتاب الجَمَل؛
کتاب صِفّین؛
کتاب الحَکَمَین؛
کتاب مسند امیرالمؤمنین علیه‌السلام؛
و کتاب التجارات عن علی (نیز رجوع کنید به ابن‌ندیم، ص۱۲۸). امروزه از بیشتر این آثار فقط نامی باقی مانده است.
در ۳۱۷ در بصره، ابوالعباس محمدبن ابراهیم‌بن اسحاق طالقانی برخی آثار جلودی را از وی سماع کرده است (رجوع کنید به ابن‌بابویه، ۱۴۰۴، ص۶۳۰). این فرد مهم‌ترین راوی آثار جلودی برای شیخ‌صدوق (متوفی ۳۸۱) بوده و صدوق در اغلب آثار خود، آنچه را که به روایت از جلودی آورده، از طریق طالقانی نقل کرده است (رجوع کنید به همان، ص۲۲۹، ۲۵۶، ۲۷۱، ۴۷۲؛ همو، ۱۳۸۶، ج۱، ص۹، ۱۳۶، ۱۵۳، ۱۶۹ـ۱۷۰، ۱۸۱، ۲۲۹). هارون‌بن موسی تلعکبری * (متوفی ۳۸۵؛ رجوع کنید به ابن‌طاووس، ۱۳۷۷ش، ص۱۴۴)، ابوسعید حسن‌بن عبداللّه عسکری * (متوفی ۳۸۲؛ ابن‌بابویه، ۱۴۰۴، ص۲۲۹) و ابوعبداللّه محمدبن احمد صفوانی * (زنده در ۳۵۲؛ دلائل‌الامامه، ص۱۱۰، ۱۲۸، ۱۴۶، ۱۵۳) نیز از مهم‌ترین راویان جلودی بوده‌اند.
نجاشی (ص۲۴۲)، یکی از تألیفات جلودی در باب ابن‌عباس، را تفسیره عن‌الصحابه (یعنی تفسیر ابن‌عباس به روایت از صحابه) ذکر کرده است. ظاهراً این اثر، مأخذ منقولات حاکم حسکانی در شواهد التنزیل از جلودی بوده است. حسکانی این مطالب را به نقل از ابوعبداللّه محمدبن عبداللّه شیرازی (متوفی ۴۲۸) و ابوبکرمحمدبن احمدبن محمد جرجرائی (جرجانی) نقل کرده است (برای نمونه‌رجوع کنید به حسکانی، ج۱، ص۶۶، ۱۶۹، ۱۷۸، ۱۹۸، ۴۰۱، ۵۷۲، ج۲، ص۱۶۷). ابن‌طاووس از برخی آثار جلودی که در اختیارش بوده، مطالبی نقل کرده است (رجوع کنید به کولبرگ ، ص۲۳۶). ابراهیم‌بن علی کفعمی (متوفی ۹۰۵؛ ص۳۰۱ـ۳۰۲) از کتاب صِفّین جلودی عبارتی نقل کرده است.
رحلت
تاریخ وفات جلودی را ابن‌طاووس (۱۴۱۹، ص۵۲) سال ۳۰۲، و ابن‌ندیم (همانجا) پس از ۳۳۰ ذکر کرده است (نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج۱، ص۳۱۵؛ قس همو، ج۱، ص۳۱۲). باتوجه به روایت محمدبن ابراهیم طالقانی (رجوع کنید به ابن‌بابویه، ۱۴۰۴، ص۶۳۰) و ابوبکر جرجرائی (رجوع کنید به حسکانی، ج۱، ص۶۶) از جلودی در ۳۱۷، تاریخ ۳۰۲ نادرست است. به نوشته خزّاز رازی (ص۳۲۶)، جلودی در ۱۷ ذیحجه ۳۳۲ وفات یافت و در روز غدیر دفن شد؛ به نظر می‌رسد که این تاریخ، صحیح باشد.
منابع:
(۱) آقابزرگ طهرانی؛
(۲) ابن‌بابویه، الامالی، قم ۱۴۰۴؛
(۳) همو، علل الشرایع، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم [ بی‌تا. (؛
(۴) ابن‌داوود حلّی، کتاب الرجال، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم ) بی‌تا. (؛
(۵) ابن‌طاووس، الطرائف فی معرفه مذاهب الطوائف، چاپ جلال‌الدین حسینی، قم ۱۴۰۰؛
(۶) همو، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیله، چاپ غلامحسین مجیدی، قم ۱۳۷۷ش؛
(۷) همو، محاسبه النفس ، چاپ جواد قیومی اصفهانی، ) بی‌جا. (: نشر القیوم، ۱۴۱۹؛
(۸) ابن‌ندیم؛
(۹) عبیداللّه‌بن عبداللّه حسکانی، شواهدالتنزیل لقواعد التفضیل، چاپ محمدباقر محمودی، تهران ۱۴۱۱/۱۹۹۰؛
(۱۰) علی‌بن محمد خزاز رازی، کفایه الاثر فی النص علی‌الائمه الاثنی‌عشر، چاپ عبداللطیف حسینی کوه‌کمری خوئی، قم ۱۴۰۱؛
(۱۱) دلائل الامامه، منسوب به محمدبن جریر طبری آملی، قم: مؤسسه‌البعثه، ۱۴۱۳؛
(۱۲) محمدبن حسن طوسی، الفهرست ، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۷؛
(۱۳) حسن‌بن یوسف علامه حلّی، رجال العلامه الحلی ، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۱/۱۹۶۱، چاپ افست قم ۱۴۰۲؛
(۱۴) ابراهیم‌بن علی کفعمی، المصباح ، چاپ سنگی ) تهران ] ۱۳۲۱، چاپ افست قم ۱۴۰۵؛
(۱۵) محمدبن محمد مفید، کتاب الامالی، چاپ حسین استاد ولی و علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۳؛
(۱۶) احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷؛
(۱۷) حسین‌بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۰۸؛
(۱۸) یاقوت حموی؛
(۱۹) Etan Kohlberg , A medieval Muslim scholar at work: Ibn Tawus and his library , Leiden 1992.
دانشنامه جهان اسلام جلد۱۰