ابو محمد عبدالله بن علی بن احمد، عالم قرائت و محدّث حنبلی در قرن پنجم و ششم. وی نوۀ دختری ابومنصور محمد بن احمد خیاط (متوفی ۴۹۹)، فقیه و نحوی شیرازی الاصل ساکن بغداد،بوده (رجوع کنید به علیمی، ج ۳، ص ۳۳ـ۳۴) و از این رو به سبط خیاط مشهور شده است (ذهبی، ۱۴۱۸، ج ۲، ص ۷۶۳؛ علیمی، ج ۳، ص ۱۳۳).
وی در۱۷ شعبان ۴۶۴ به دنیا آمد (ابن جوزی، ۱۴۱۲، ج ۱۸، ص ۵۱؛ علیمی، ج ۳، ص ۱۳۳) و از جدش ابومنصور، ابوالحسن ابن فَاعوس، عبدالقاهر عباس و ابوطاهر ابن سوار، قرائات قرآن را آموخت (ابن جوزی، ۱۴۱۲، ج ۱۸، ص ۵۱ـ۵۲؛ ابن جزری، ج ۱، ص ۴۳۴) . در ادبیات عرب ،بیست سال ازمحضر ابوالکرم بن فاخر بهره برد و الکتاب سیبویه و شرح آن و آثار ابن جنی و بسیاری از کتابها را از وی فراگرفت (انباری، ص ۴۰۲؛ ذهبی، سیر، ج ۲۰، ص ۱۳۳؛ علیمی، ج ۳، ص ۱۳۳) .
او از کسانی همچون ثابت بن بندار، ابوالخطاب ابن جرّاح بغدادی، ابومنصور عُکبَری حدیث شنید (ذهبی، سیر، ج ۱۸، ص ۳۹۲، ج ۱۹، ص ۱۷۳، ۲۰۴).
شاگردان
افراد بسیاری شاگرد وی بوده اند ،
از جمله
ابن سمعانی،
شهاب الدین غزنوی،
ابن زُرَیق حداد، و
زید بن حسن کندی (ذهبی، ۱۴۲۲، ج ۱۱، ص ۷۸۵ـ۷۸۶؛ ابن جزری، ج ۱، ص ۴۳۴).
ابن جوزی نیز از او حدیث شنیده و از وی روایات بسیاری نقل کرده است (رجوع کنید به ابن جوزی، ۱۴۱۲، ج ۱۸، ص ۵۲؛ همو، ۱۳۸۶، ج ۱، ص ۱۱۲، ۲۳۵، ۲۴۴، ج ۲، ص ۱۳۷، ۲۰۲).
از سبط خیاط با عناوین امام، مقری، ادیب و نحوی یاد شده است (رجوع کنید به انباری، ص ۴۰۲؛ ذهبی، ۱۴۲۲، ج ۱۱، ص ۷۸۴). وی مانند جدش ابومنصور (رجوع کنید به علیمی، ج ۳، ص ۳۳) ، ۵۵ سال امام مسجد ابن جرده بغداد بود و در این مسجد قرائت و تدریس می کرد (ذهبی، ۱۴۱۸، ج ۲، ص ۷۶۴؛ علیمی، ج ۳، ص ۱۳۴).
او در روزگار خویش شیخ القراء عراق بود و قرآن را زیبا تلاوت می کرد، خاصه در شبهای ماه رمضان مردم برای شنیدن قرائت وی در نماز در مسجد گرد می آمدند (انباری، ص ۴۰۲؛ابن جزری، ج ۱، ص ۴۳۴ـ۴۳۵). وی شعر نیز می¬سرود و اشعاری از او در منابع نقل شده است (رجوع کنید به انباری، ص ۳۹۹ـ۴۰۰، ۴۰۳؛علیمی، ج ۳، ص ۱۳۵ـ۱۳۶).
رحلت
سبط خیاط در سال ۵۴۱ در حجره‌ای که در مسجد داشت درگذشت ، پیکرش با حضور جمعیت فراوانی تشییع شد و عبدالقادر گیلانی بر وی نماز خواند .او را در مقبرۀ باب حرب، در کنارقبر جدش ،به خاک سپردند (انباری، ص ۴۰۳؛ابن جوزی، ۱۴۱۲، ج ۱۸، ص ۵۲؛ علیمی ، ج ۳، ص ۱۳۶).
آثار
سبط کتابهای بسیاری در علم قرائت نوشته که برخی از آنها متن درسی بوده است (رجوع کنید به ذهبی، ۱۴۱۸ ، ج ۲، ص ۷۶۵؛
ابن جزری، ج ۲، ص۴۳۵).
از جملۀ آنهاست:
المبهج ،که به تحقیق سید کسروی حسن به چاپ رسیده است (بیروت ۱۴۲۷)؛
الروضه؛
و الاختیار فی القراءات العشر (برای فهرست آثار وی رجوع کنید به طریقی، ج ۲، ص ۲۰۰ـ۲۰۵).
گفته اند که برخی ، مطالب کتابهایش را نقد و رد کرده اند و او از بعضی آرای خود بازگشته است (رجوع کنید به ذهبی، ۱۴۲۲، ج ۱۱، ص ۷۸۵؛همو، ۱۴۱۸، ج ۲، ص ۷۶۵).به تصریح ذهبی (سیر، ج ۱۹، ص ۵۳۵)، سبط خیاط کتاب الشمس المنیره را برای استادش ،حسین بن محمد بن عبدالوهاب بارع، نوشته ، اما کحاله (ج۴، ص ۵۴) این کتاب را به اشتباه از بارع دانسته است. کحاله (رجوع کنید به ج ۴، ص ۲۷) کتابهای المبهج، الایجاز و الکفایه را نیز ،که از آثار سبط خیاط است، به اشتباه، به حسین( برادر وی )نسبت داده است.
برادرسبط، ابوعبدالله حسین بن علی بن احمد ،نیز به سبط خیاط مشهور بود. وی در ۴۵۸ به دنیا آمد. از ابومنصور عکبری، ابن¬نقور و ابومحمد صریفینی حدیث شنید. ابن¬جوزی، ابن¬عساکر و ابوالیمن کندی از شاگردان او بودند . وی از عالمان قرائت بود،اما با خیاطی گذران زندگی می¬کرد. ابو عبدالله در ۵۳۷ درگذشت (رج ابن جوزی، ۱۴۱۲، ج ۱۸، ص ۲۸؛ذهبی، سیر، ج ۲۰، ص ۱۳۰ـ۱۳۱).
منابع:
(۱) ابن جزری، غایه النهایه فی طبقات القراء، چاپ گوتهلف برگشتراسر (قاهره، مکتبه المتنبی، بی تا)؛
(۲) ابوالفرج ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛
(۳) همو، الموضوعات، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان، مدینه ۱۳۸۶/۱۹۶۶؛
(۴) عبدالرحمان بن محمد انباری، نزهه الالباء فی طبقات الادباء، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره، {تاریخ مقدمه محقق ۱۳۸۶/۱۹۶۷)؛
(۵) شمس الدین ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۳، همو، سیر اعلام النبلاء (چاپ اختصارات)؛
(۶) همو، طبقات القراء، چاپ احمد خان (ریاض ۱۴۱۸/۱۹۹۷)؛
(۷) عبدالله بن محمد طریقی، معجم مصنفات الحنابله من وفیات ۲۴۱-۱۴۲۰، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱؛
(۸) عبدالرحمان بن محمد علیمی، المنهج الاحمد فی تراجم اصحاب الامام احمد، چاپ عبدالقادر ارناؤوط و محی الدین نجیب (بیروت ۱۹۹۷)؛
(۹) عمر رضا کحاله، معجم المؤلفین (اختصارات) ؛
یاقوت حموی، معجم الادباء ارشاد الاریب الی معرفه الادیب، چاپ احسان عباس (بیروت ۱۹۹۳).
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۵