مشهور به فاضل تونی ، فرزند محمد، فقیه و اصولی امامی سده یازدهم . از تاریخ ولادت ، تحصیلات و استادان او اطلاعی در دست نیست . در بُشرویه * ، در چهارده فرسخی تون (فردوس کنونی )، زاده شد. افندی اصفهانی که از بشرویه دیدن کرده ، اهالی آنجا را از برکت وجودملاعبداللّه و برادرش ملااحمد، صالح و با تقوا وصف کرده است (ج ۳، ص ۲۳۸ـ۲۳۹). از گفته وی برمی آید که این دو برادر سالها در بشرویه به سر برده اند؛ ازینرو، ملاعبداللّه ، بشرویی خراسانی نیز خوانده شده است ( رجوع کنید بهآقابزرگ طهرانی ، ج ۶، ص ۲۳۰، ج ۱۴، ص ۱۶۶).
به گفته افندی اصفهانی (ج ۳، ص ۲۳۸) ملاعبداللّه تونی مدتی در اصفهان ، در مدرسه مولی عبداللّه شوشتری ، اقامت گزید، سپس به مشهد رفت و چندی در آنجا سکونت کرد. بعدها به قصد زیارت عتبات عازم عراق شد، اما در راه ، هنگام عبور از قزوین ، دوستش مولی خلیل قزوینی از او خواست که در آنجا بماند، و او پذیرفت و مدتی در آن شهر توقف کرد. میرزا محمد تنکابنی (ص ۲۶۹ـ۲۷۰) گزارشی از دیدار تونی با میرداماد (متوفی ۱۰۴۱) و مصاحبت و دوستی نزدیک وی با شاه عباس صفوی (حک : ۹۹۶ـ ۱۰۳۸) نقل کرده ، اما سایر شرح حال نویسانِ وی ، ذکری از آن به میان نیاورده اند. اگر این گزارش درست باشد، دیدار آنان در زمانی رخ داده که تونی در اصفهان بوده است .
رحلت
تونی هنگامی که از طریق کرمانشاه قصد زیارت عتبات را داشت ، در کرمانشاه وفات کرد و همانجا دفن شد (افندی اصفهانی ، همانجا؛ خوانساری ، ج ۴، ص ۲۴۶). به نوشته افندی اصفهانی (همانجا) احتمالاً او پس از بازگشت از عراق درگذشته است . تاریخ مرگ تونی بر اساس نوشته برادرش ( رجوع کنید به خوانساری ، ج ۴، ص ۲۴۴)، ۱۶ ربیع الاول ۱۰۷۱ است . اخیراً مدفن وی در کرمانشاه شناسایی و بر آن بنایی ساخته شده است (جعفریان ، ص ۴۰۶).
شرح حال نویسان ، تونی را به داشتن دانش گسترده و تقوای بسیار ستوده اند. حرّ عاملی ، از معاصران او، وی را عالم فاضل ماهر فقیه صالح زاهد خوانده است (ج ۲، ص ۱۶۳). افندی اصفهانی (ج ۳، ص ۲۳۷ـ ۲۳۸)، ضمن نقل گفته حرّ عاملی ، تونی را بر اساس گفته کسانی که از نزدیک با او آشنا بوده اند، باورعترین و با تقواترینِ اهل زمان ، بلکه بدیلِ مولی احمد اردبیلی (مقدّس اردبیلی )، معرفی کرده است . خوانساری با دقت بیشتری جایگاه علمی وی را نمایانده است . او (همانجا) بر اساس مندرجات اثر مهم تونی ، الوافیه ، وی را در زمره اخباریان دانسته و گفته که او در مباحث استصحاب و تعادل و تراجیح ، فوایدی آورده و ابتکارهای فراوانی به کار بسته است . در عین حال ، خوانساری افزوده است که برخی از ابداعات تونی ، به سبب اینکه کمتر محضر استادان را درک کرده ، قابل نقد و مناقشه است .
گر چه خوانساری و برخی علمای دیگر (از جمله شیخ انصاری رجوع کنید بهتهرانی ، ج ۲، ص ۱۹۷، ۲۸۱)، تونی را از عالمان اخباری به شمار آورده اند، اما تأمل در مطالب وافیه نشان می دهد که او اخباری معتدلی بوده که با اصول فقه میانه خوبی داشته و مانند اخباریان افراطی این علم را به کلی فرو نمی گذاشته است . حتی برخی از علما ( رجوع کنید بهبروجردی ، ج ۴، قسم ۲، ص ۲۵۸؛ امام خمینی ، مقدمه سبحانی ، ص ۱۹ـ۲۰) وی را در زمره اصولیان شمرده اند. در واقع ، تونی با تألیف وافیه توانست جریان اخباریگری را به سوی اعتدال هدایت کند.
وی در کنار میرزا محمدبن حسن شیروانی (صاحب دو حاشیه فارسی و عربی بر معالم ، متوفی ۱۰۹۸) و محقق خوانساری (صاحب حاشیه بر معالم ، متوفی ۱۰۹۸)، حرکت بنیادینی را در ایران آغاز کرد که در برابر جنبش اخباریگریِ عراق به مرکزیت کربلا، به تقویت مکتب اصولیان منجر شد (فضلی ، ص ۷۸). در این برهه ، آنچه موجب توازن دو مکتب اخباری و اصولی شد و در واقع اخباریگری را مهار کرد، استفاده این اصولیان از داده های کلامی و فلسفی در پروراندن اصول فقه بود (همانجا).
شرح حال نویسان ، هفت اثر را برای تونی بر شمرده اند که عبارت اند از:
رساله ای در اصول فقه به نام الوافیه فی اصول الفقه ( رجوع کنید بهحرّعاملی ؛ خوانساری ، همانجاها)؛
رساله ای در اثبات عدم وجوب عینی اقامه نماز جمعه در زمان غیبت ( رجوع کنید بهحرّعاملی ، همانجا؛ افندی اصفهانی ، ج ۳، ص ۲۳۷؛ خوانساری ، ج ۴، ص ۲۴۵)؛
حاشیه بر معالم الاصول ( رجوع کنید به افندی اصفهانی ، ج ۳، ص ۲۳۸؛ خوانساری ، همانجا)؛
تعلیقات بر مدارک الاحکام ( رجوع کنید به افندی اصفهانی ؛ خوانساری ، همانجاها)؛
شرح ارشاد الاذهان علامه حلّی ، در فقه ( رجوع کنید به حرّعاملی ، همانجا)؛
حاشیه بر ارشاد الاذهان علامه حلّی ، که افندی اصفهانی و خوانساری (همانجاها) احتمال داده اند همان شرح ارشاد باشد؛
فهرست تهذیب الاحکام شیخ طوسی ، که خود تونی (ص ۱۳۳) بر آن است پیش از او کسی چنین فهرستی فراهم نکرده و خوانساری (همانجا) گفته وی را تأیید کرده است (نیز رجوع کنید بهآقابزرگ طهرانی ، ج ۴، ص ۲۱).
از این میان فقط دو اثر نخست باقی مانده که به چاپ رسیده است :
۱) رساله در باره نماز جمعه ، با عنوان رساله مختصره فی بیان النفی الوجوب العینی للصلاه الجمعه فی زمن الغیبه ، که در ضمن دوازده رساله فقهی در باره نماز جمعه ، به کوشش رسول جعفریان (قم ۱۳۸۱ ش )، آمده است . مولی محمد تنکابنی مشهور به فاضل سراب (متوفی ۱۱۲۴) در نقد آن رساله ای نگاشت . کسانی دیگر، از جمله مولی محمدامین برادرزاده ملاعبداللّه تونی (فرزند برادرش احمد یا برادر دیگرش حسینعلی رجوع کنید بهخوانساری ، ج ۴، ص ۲۴۶)، بر این نقد پاسخ نوشتند ( رجوع کنید بهآقابزرگ طهرانی ، ج ۱۵، ص ۶۵ـ۶۷، ۷۴ـ ۷۵، ۸۰).
۲) الوافیه فی اصول الفقه ، که تاریخ تألیف آن معلوم نیست ، اما به گفته خوانساری (همانجا)، تاریخ فراغت از تألیف آن ۱۲ ربیع الاول ۱۰۵۹ است که با آنچه در نسخه اصل چاپ رضوی کشمیری آمده ، مطابقت دارد ( رجوع کنید به تونی ، مقدمه رضوی کشمیری ، ص ۳۳). تونی (ص ۵۷) وافیه را رساله ای وافی و شافی وصف کرده که مشتمل است بر تحقیق در باره مسائل مهم اصولی ، بویژه ادله عقلی و اجتهاد و تقلید و تعادل و تراجیح .
وافیه مقدمه و شش باب دارد. مقدمه و بابها هر کدام به بخشهای کوچکتری ، با عناوین بحث و فصل و مقصد و قسم ، تقسیم شده اند. تونی در مقدمه (ص ۵۹ ـ۶۴) مباحثی چون تعریف اصول فقه ، حقیقت و مجاز، و مشتق را مطرح کرده است .
باب اول (ص ۶۸ـ۱۰۷) به دو مبحث مهم اوامر و نواهی اختصاص یافته که در دو مقدمه و هشت بحث تنظیم شده است .
باب دوم (ص ۱۱۱ـ۱۴۴) در باره عام و خاص و مباحثِ راجع به تخصیص است که در دو مقصد و هفت بحث آمده است . در همین باب مباحث حجیت مطلق ظواهر کتاب و خبر واحد بررسی شده است .
باب سوم (ص ۱۴۷ـ۱۶۷) در باره ادله شرعی است و در آن مباحث حجیت کتاب ، اجماع و سنّت ، و مسائلی چون شرایط عمل به خبر واحد در عصر غیبت و روش شناخت عدالت راوی بررسی شده است . این باب دارای سه فصل و هشت بحث است .
باب چهارم (ص ۱۷۱ـ۲۳۹) به مباحث ادله عقلی ، استصحاب ، استلزام ، دلالت ، مفاهیم ، قیاس و تنقیح مناط اختصاص یافته و در هفت قسم تنظیم شده است .
باب پنجم (ص ۲۴۳ـ۳۱۷) یکسره در باره مبحث اجتهاد و تقلید است و در آن از تعریف اجتهاد، تجزّی در اجتهاد، دانشهای مورد نیاز مجتهد، نیاز به اجتهاد و تقلید، تقلید از میّت و حکم عبادتِ کسی که نه مجتهد است و نه تقلید می کند، بحث شده است . این باب در چهار بحث تنظیم شده است .
باب ششم (ص ۳۲۱ـ ۳۳۷) به موضوع تعادل و ترجیح اختصاص دارد و در آن پانزده قسم تعارض بررسی شده است .
وافیه از مزایای چندی برخوردار است ، از جمله ابتکار در باب بندی و تقسیم مباحث اصولی ، استدلال قوی و در برخی موارد ابتکاری ، توضیح و تبیین دقیق مصطلحاتی که غلط اندازند، تأسیس رأی جدید، نثر ساده و روشن ، جلوگیری از خلط مباحث اصول فقه با علوم دیگر، کثرت منابع و از جمله استفاده از کتب اصول فقه مذاهب مختلف اسلامی نظیر التمهید اُسْنوی شافعی (متوفی ۷۷۲)، المحصول فخررازی ، شرح مختصر ابن حاجب (متوفی ۶۴۶) و الاحکام آمِدی (متوفی ۶۳۱؛رجوع کنید بهتونی ، همان مقدمه ، ص ۲۷ـ۳۰).
وافیه به شیوه کتابهای درسی تنظیم شده است . تونی (ص ۱۹۸) پس از بر شمردن موارد استفاده واژه «اصل » در لسانِ علما، تصریح کرده که غرضش از ذکر موارد کاربرد «اصل »، آزمایش میزان معرفت و تشحیذ ذهن خواننده است . از همین روست که وافیه در مباحثِ گوناگون ، آکنده از مثالهای متعدد، برای دادن قدرتِ تطبیق به دانشجوست (تونی ، همان مقدمه ، ص ۳۱). تونی در این کتاب ، ضمن رعایت اعتدال ، از اصول فقه دفاع کرده و در موارد مختلف به نقل و نقد آرای ملامحمد امینِ استرآبادی پرداخته است (همان مقدمه ، ص ۳۲؛نیز رجوع کنید به همان ، ص ۲۱۴ـ ۲۱۵، ۲۶۱ـ۲۷۲، ۲۹۰ـ۲۹۴).
وافیه از زمان تألیف مورد توجه فقها قرار گرفت و نسخ آن متداول گردید ( رجوع کنید بهخوانساری ، همانجا) و چندین شرح و حاشیه بر آن نوشته شد، از جمله شروح مهم آن است : شرح سیدمحمدمهدی طباطبائی بحرالعلوم * (متوفی ۱۲۱۲)، شرح سیدمحسن اَعْرَجی مشهور به محقق اعرجی و مقدّس کاظمی (متوفی ۱۲۲۷) و شرح سید صدرالدین محمد رضوی (متوفی ۱۱۶۰) معروف به شارح وافیه . شیخ انصاری در فرائدالاصول در موارد متعدد به شرح اخیر توجه کرده است (از جمله رجوع کنید به ص ۱۸۷ـ ۱۸۸، ۵۵۳ ـ۵۶۶، ۵۹۲، ۶۰۱، ۶۱۶، ۶۲۹؛نیز برای شروح و حواشی وافیه رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج ۶، ص ۲۳۰، ج ۱۴، ص ۱۶۶ـ ۱۶۸).
اصولیانِ پس از تونی همواره به کتاب او توجه داشته اند، از جمله شیخ انصاری در آثار و درسهای اصولی خود در موارد متعدد به آن استناد و گاه آن را نقد کرده است ( رجوع کنید بهانصاری ، ص ۱۰۹، ۱۷۱ـ۱۷۲، ۱۸۴، ۱۸۸، ۵۹۸ ـ۶۰۰؛تهرانی ، ص ۲۳۰ـ۲۳۳، ۲۵۳، ۲۸۲ـ۲۸۳، ۲۸۷، ۲۹۳).
وافیه دوبار چاپ شده است : در ۱۳۰۹ در بمبئی به صورت چاپ سنگی در ۱۸۹ صفحه (تونی ، همان مقدمه ، ص ۴۴) و در ۱۴۱۵ در قم به اهتمام سیدمحمدحسین رضوی کشمیری .
ملااحمد تونی ، برادر ملاعبداللّه ، از علمای سرشناس سده یازدهم . از تاریخ ولادت ، تحصیلات و استادان او اطلاعی در دست نیست . حرّعاملی (ج ۲، ص ۲۳) وی را به فضل و علم و زهد ستوده است . آثاری چون حاشیه شرح اللمعه ، رساله فی تحریم الغناء، رساله فی الرد علی الصوفیه به او نسبت داده شده است (همانجا). قمی (ج ۱، ص ۲۸) از حاشیه او بر اصول الکافی کلینی خبر داده است .
قاسم علی بن حسن علی برارقی سبزواری و محمدمعصوم مشهدی ، از عالمان و محدّثانِ سده یازدهم ، نزد ملا احمد تونی برخی کتابهای حدیثی را قرائت کرده و از او اجازه گرفته اند (آقابزرگ طهرانی ، ج ۱، ص ۱۴۲؛حسینی ، ج ۱، ص ۴۴۲). ملالطف اللّه ، از عالمان سده یازدهم ، نیز کتاب تهذیب شیخ طوسی را نزد وی قرائت کرده و از او اجازه گرفته است . در این اجازه تصریح شده که ملا لطف اللّه ، دو کتاب الاستبصار و کتاب من لایحضره الفقیه را نیز نزد ملااحمد تونی قرائت کرده است (همان ، ج ۱، ص ۴۵۴). فخرالدین محمد موسوی نیز کتاب اخیر را نزد ملااحمد تونی خوانده است (همان ، ج ۲، ص ۵۵۲). ملااحمد تونی در ۱۰۸۳ در مشهد وفات یافت (افندی اصفهانی ، ج ۱، ص ۵۸؛قس آقابزرگ طهرانی ، ج ۶، ص ۹۱).
منابع :
(۱) آقابزرگ طهرانی ؛
(۲) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء ، چاپ احمد حسینی ، قم ۱۴۰۱ـ ۱۴۱۵؛
(۳) مرتضی بن محمدامین انصاری ، فرائدالاصول ، چاپ عبداللّه نورانی ، قم ۱۳۶۵ ش ؛
(۴) محمدتقی بروجردی ، نهایه الافکار ، تقریرات درس آیه اللّه عراقی ، ج ۴، قم ۱۴۱۷؛
(۵) محمدبن سلیمان تنکابنی ، قصص العلماء ، تهران : انتشارات علمیه اسلامیه ، ( بی تا. ) ؛
(۶) عبداللّه بن محمد تونی ، الوافیه فی اصول الفقه ، چاپ محمدحسین رضوی کشمیری ، قم ۱۴۱۵؛
(۷) ابوالقاسم بن محمد علی تهرانی ، مطارح الانظار ، تقریرات درس شیخ انصاری ، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۸، چاپ افست قم ۱۴۰۴؛
(۸) رسول جعفریان ، دوازده رساله فقهی در باره نماز جمعه در روزگار صفوی ، قم ۱۳۸۱ ش ؛
(۹) محمدبن حسن حرّ عاملی ، امل الا ´ مل ، چاپ احمد حسینی ، قسم ۲، قم ۱۳۶۲ ش ؛
(۱۰) احمد حسینی ، تراجم الرجال ، قم ۱۴۱۴؛
(۱۱) روح اللّه خمینی ، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران ، لمحات الاصول ، تقریرات درس آیه اللّه بروجردی ، تهران ۱۴۲۱؛
(۱۲) خوانساری ؛
(۱۳) عبدالهادی فضلی ، دروس فی فقه الامامیه ، ( بیروت ) ۱۴۲۰؛
(۱۴) عباس قمی ، فوائد الرضویه : زندگانی علمای مذهب شیعه ، تهران ?( ۱۳۲۷ ش ) .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۸