او در ۱۲۹۵ش/ ۱۳۳۴ در اراک به دنیا آمد. نخستین پسر آیت‌اللّه حاج شیخ‌عبدالکریم حائرى یزدى*، مؤسس حوزه علمیه قم، بود. در شش سالگى همراه پدر به قم رفت (مرتضى حائرى یزدى، ۱۳۷۷ش، مقدمه استادى، ص ۱۲؛ درسهایى از مکتب اسلام، ص ۱۱).
اساتید
ادبیات را نزد محمدعلى ادیب تهرانى و شیخ ابوالقاسم نحوى فراگرفت. پس از گذراندن مراحل اولیه سطح فقه و اصول، سطوح عالى را نزد سیدمحمدتقى خوانسارى و سید محمدرضا گلپایگانى و سیدمحمد محقق یزدى، معروف به داماد، فراگرفت. سپس مدتى در محضر پدر خود شاگردى نمود و پس از وفات او، حدود پانزده سال در درسهاى فقه و اصولِ پدر همسر خود (سیدمحمد حجت کوه کمرى*) و سیداحمد خوانسارى* شرکت کرد. وى از کسانى بود که براى اقامت آیت‌اللّه حاج آقاحسین بروجردى* در قم تلاش کرد و مدتى در حلقه درس وى حضور یافت.
بخش الهیاتِ اسفار صدرالمتألهین را خصوصى درس گرفت و بر سایر مباحث آن کتاب نیز با مطالعه و رجوع به امام خمینى (ره) وقوف یافت (شریف رازى، ج ۲، ص ۱۲۴ـ۱۲۵؛ مرتضى حائری‌یزدى، ۱۳۷۷ش، ص ۷۶، ۸۸، ۲۰۴؛ مهدى حائری‌یزدى، ص ۶۱؛ آفاق‌نور، مقدمه محمدحسن صدیقى، ص ۱۷). حائرى از دو مرجع تقلید مبرِّز نجف، سیدابوالحسن اصفهانى و آقا ضیاءالدین عراقى، گواهى اجتهاد داشت (مرتضى حائرى یزدى، ۱۳۷۷ش، ص ۲۴۲) و پس از سالها تدریس مقدمات و سطح، از حدود سى سالگى به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت که نزدیک سی‌سال طول کشید.
وى از استادان بارز حوزه و به دقت و ژرف‌اندیشى معروف بود و شاگردان بسیارى تربیت کرد که برخى از آنان از مدرّسان بزرگ حوزه شدند. حائرى، علاوه بر تدریس فقه و اصول، جلسات تفسیر قرآن و عقاید نیز داشت (مرتضى حائرى یزدى، ۱۴۰۹، مقدمه، ص ۴ـ۵؛ آفاق‌نور، همان مقدمه، ص ۱۷ـ۱۹).
خدمات
حائرى عالِمى پرهیزکار و ساده زیست، متواضع و خوش‌خلق، و در رفع نیازها و مشکلات مردم بسیار کوشا بود و نماز جماعت او در مسجد اعظم قم، باشکوه و معنویت خاصى برگزار می‌شد. تأسیس صندوق ذخیره علوى، مؤسسه مبارزه با فقر و مؤسسه سرپرستى ایتام، از خدمات اجتماعى و عام‌المنفعه او در شهر قم است (رجوع کنید به مرتضى حائرى یزدى، ۱۳۷۷ش، همان مقدمه، ص ۲۵ـ۲۸؛ درسهایى از مکتب اسلام، ص ۱۴؛ حسینى یزدى، ص ۷۳ـ۷۴، ۷۹ـ۸۰، ۸۴، ۱۴۵، ۱۵۹). وى به تعظیم شعائر دینى، از جمله زیارت مشاهد مشرّفه و برگزارى مجالس ذکر اهل‌بیت پیامبر علیهم‌السلام، تقید خاصى داشت (مرتضى حائرى یزدى، ۱۳۷۷ش، همان مقدمه، ص ۱۵ـ۱۶، ۲۰ـ۲۱؛ نیز رجوع کنید به حسینى یزدى، ص ۷۵، ۸۲، ۱۱۰، ۱۱۹). او پس از پیروزى انقلاب اسلامى ایران، از سوى مردم استان مرکزى براى عضویت در مجلس خبرگان قانون اساسى انتخاب شد (رجوع کنید به اطلاعات، ش ۱۵۹۲۲، ۱۵ مرداد ۱۳۵۸، ص ۲؛ براى سخنرانیهاى وى در این مجلس رجوع کنید به ایران. مجلس بررسى نهائى قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران، ج ۱، ص ۴۵۷ـ۴۵۹، ۶۰۹ـ۶۱۲).
رحلت
حائرى در ۱۳۶۴ش درگذشت و پس از تشییع باشکوهى، در مسجد بالا سر حرم حضرت معصومه علیهاالسلام، نزدیک مدفن پدرش به خاک سپرده شد (مرتضى حائرى یزدى، ۱۳۷۷ش، همان مقدمه، ص ۲۸ـ۲۹؛ درسهایى از مکتب اسلام، همانجا).
آثار
آثار فقهى حائرى عبارت‌اند از :
۱) ابتغاءُ الفضیله فى شرح الوسیله، که شرحى موجز و استدلالى بر وسیلهالنجاهِ سیدابوالحسن اصفهانى است. بخشى از آن در یک مجلد در ۱۳۸۳ در قم چاپ شد و دیگر مجلدات خطى کتاب، پس از وفات مؤلف، به کتابخانه آیت‌اللّه مرعشى نجفى اهداگردید (مرتضى حائری‌یزدى، ۱۳۷۷ش،همان‌مقدمه، ص۱۴؛ مدرسى طباطبائى، ص ۳۷۵؛ آفاق‌نور، همان مقدمه، ص۲۰).
۲) صلاهالجمعه، حاوى مباحثات حائرى در مبحث نماز جمعه که از ۱۳۴۹ش آن را تدریس می‌کرد و با افزودن بعضى مطالب تکمیلى به آنها، صلاهالجمعه را نگاشت که در ۱۴۰۹ در قم به چاپ رسید. متن کتاب بر اساس قواعد الاحکام علامه حلّى است و مؤلف در بعضى فروع، از آثار دیگر نیز استفاده کرده است (رجوع کنید به مرتضى حائرى یزدى، ۱۴۰۹، مقدمه، ص۸).
۳) خلل‌الصلاه و احکامه، که با تحقیق شاگرد او محمدحسین امراللهى در ۱۴۲۰ در قم چاپ شد.
۴) کتاب‌الخمس، کتابى نسبتآ مفصّل‌که به‌صورت فتوایى نگاشته شده و از فروع فقهىِ مندرج در کتابهاى قدما (قواعدالاحکام، شرایع‌الاسلام، اللمعه الدمشقیه، العروهالوثقى، وسیلهالنجاه و منابع دیگر) بهره گرفته و مؤلف شرحى مفصّل، استدلالى وتحلیلى بر این متن فتوایى نوشته است. این کتاب، همراه با شرح آن، در ۱۴۱۸ با تحقیق محمدحسین امراللهى در قم چاپ شد.
۵) کتاب‌الطهاره که شرح عروهالوثقى تا مبحث «احکام اموات» است. همچنین رساله‌هایى درباره نماز مسافر، حدیث رفع و موضوع «تَعاقُبِ ایادى» در غصب، حاشیه‌اى بر مکاسب شیخ انصارى و حاشیه‌اى بر کتاب‌الصلوه آیت‌اللّه عبدالکریم حائرى یزدى نوشته است. ظاهرآ هیچ یک از این نوشته‌ها تاکنون به چاپ نرسیده است (رجوع کنید به شریف رازى، ج ۲، ص ۱۲۵؛
آفاق‌نور، همان مقدمه، ص ۲۰ـ۲۱).
مهم‌ترین اثر حائرى در اصول فقه، کتابِ مبانی‌الاحکام فى اصول شرایع الاسلام، یک دوره کامل اصول فقه به ترتیب مباحث کفایهالاصول است و در واقع چکیده بحثهاى دوره اول درس خارج اصول فقه او در طول دوازده سال تدریس است. جلد اول این کتاب، با تعلیقاتى در پایین صفحات و مقدمه سید مصطفى محقق‌داماد، در ۱۳۸۲ش/ ۱۴۲۴ از سوى محمدحسین امراللهى در قم چاپ شد.
دیگر آثار اصولى او عبارت‌اند از:
حاشیه بر کفایه الاصول و حاشیه بر بخش «اجتهاد و تقلید» کتاب العروهالوثقى (آفاق نور، همان مقدمه، ص ۲۱).
حائرى درباره برخى مباحث قرآنى و تفسیرى آثارى دارد. «پرتوى از انوار آسمانى» عنوان مجموعه‌اى از مقالات اوست که در نخستین شماره‌هاى مجله مکتب تشیع در موضوع اعجاز قرآن چاپ شد و صورت کامل‌تر آن را برادرش، مهدى حائرى یزدى*، با نام علوم قرآن به چاپ رساند (مرتضى حائرى یزدى، ۱۳۷۷ش، همان مقدمه، ص ۱۴؛آفاق‌نور، ص ۱۶۸).
مقالاتى از او باعنوان «مباحثى در تفسیر سوره حمد» نیز، در دوازده شماره نشریه‌ى کتابخانه‌ى عمومى مسجد اعظم قم، از ۱۳۴۴ تا ۱۳۴۵ش منتشر شد (رجوع کنید به قاسم‌زاده، ص ۱۱۴، ۱۱۹). مقالات «استدلال در قرآن»، «تفسیر سوره کوثر»، «تفسیر سوره مَسَد» و تفسیر چند آیه از قرآن کریم، از جمله آیه مودت و آیه بلاغ، از دیگر آثار قرآنى اوست که برخى از آنها چاپ شده است (براى نمونه رجوع کنید به بینات، سال ۱، ش ۳، پاییز ۱۳۷۳، ص ۱۳ـ ۲۵، سال ۲، ش ۱، بهار ۱۳۷۴، ص ۱۹ـ۳۱، سال ۳، ش ۱، بهار ۱۳۷۵، ص ۱۷ـ۲۴). مجموعه تألیفات قرآنى و تفسیرى حائرى همراه با چکیده عربى و انگلیسى آنها در آفاق نور (ویژه‌نامه آثار قرآنى آیت‌اللّه شیخ‌مرتضى حائرى(ره)) در ۱۳۸۱ش در قم چاپ شد. وى درباره برهانهاى عقلى و قرآنىِ اصول اعتقادات نیز تألیفى دارد که در آفاق نور (ص۲۱۷ـ۳۷۲) به چاپ رسیده است.
برخى دیگر از آثار حائرى عبارت‌اند از:
مجموعه یادداشتها درباره‌خاطرات شخصى او در مورد خود و پدرش و نیز ماجراهایى معنوى و عرفانى که با نام سِرّ دلبران در ۱۳۷۷ش، با مقدمه رضا استادى، در قم چاپ شد؛
و مجموعه چند سخنرانی‌اش در ایام فاطمیه به تحریر خود او که در نسخه‌هاى محدودى تکثیر شده است (مرتضى حائرى یزدى، ۱۳۷۷ش، همان مقدمه، ص ۱۵).
اشعارى هم از او برجای‌مانده است (براى نمونه رجوع کنید به همان، ص۲۴ـ ۲۵، ۶۵، ۱۶۷ـ۱۶۸؛درسهایى از مکتب اسلام، ص ۱۶ـ۱۷).
منابع :
(۱) آفاق نور، سال ۱، ش ۱ (زمستان ۱۳۸۱)؛
(۲) ایران. مجلس بررسى نهائى قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران، صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسى نهائى قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران، تهران ۱۳۶۴ـ۱۳۶۸ش؛
(۳) مرتضى حائری‌یزدى، سرّ دلبران: عرفان و توحید ناب در ضمن داستان‌ها، به‌کوشش رضا استادى، قم ۱۳۷۷ش؛
(۴) همو، صلاهالجمعه، قم ۱۴۰۹؛
(۵) مهدى حائری‌یزدى، خاطرات دکتر مهدى حائری‌یزدى، به‌کوشش حبیب لاجوردى، تهران ۱۳۸۱ش؛
(۶) صادق حسینى یزدى، شرح زندگانى حضرت آیت‌اللّه مؤسس و فرزند برومندشان آیت‌اللّه حاج‌شیخ‌مرتضى حائرى (ره)، قم ۱۳۸۱ش؛
(۷) درسهایى از مکتب اسلام، سال ۲۶، ش ۲ (اردیبهشت ۱۳۶۵)؛
(۸) محمد شریف‌رازى، گنجینه دانشمندان، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش؛
(۹) مرتضى قاسم‌زاده، «گذرى بر نشریه‌ى کتابخانه‌ى عمومى مسجد اعظم»، پیام حوزه، سال ۸، ش ۳ (پاییز ۱۳۸۰)؛
(۱۰) حسین مدرسى طباطبائى، مقدمه‌اى بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسى، ترجمه محمدآصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ش.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۲
