معروف به فاضل تونی ، ادیب و مدرّس حکمت و عرفان . در ۱۲۹۸ در تون ( رجوع کنید به فردوس * ) متولد شد. پدرش ، ملاعبدالعظیم ، واعظ بود و فرزندش را پیش از رسیدن به سن تعلم ، به مکتب سپرد. تونی پس از فرا گرفتن خواندن و نوشتن در مدتی کوتاه ، به تحصیل مقدمات ادبیات عربی پرداخت و تمامی قرآن کریم را نیز حفظ کرد. در همان اوان ، پدرش درگذشت (حسن زاده آملی ، ص ۳۵۷).
استادان
تونی در زادگاه خود، شرح سیوطی بر الفیه ابن مالک ( النهجه المرضیه ) را نزد ملامحمدباقر تونی ، و مغنی را نزد آقامیرزاحسین خواند و مقداری از مطوّل را نیز فرا گرفت . در هفده سالگی برای ادامه تحصیل به مشهد رفت .
استادان وی در آنجا عبارت بودند از :
ادیب نیشابوری در درس مطوّل ، که لقب «فاضل » را او به محمدحسین داد؛
آقامیرزا عبدالرحمان مدرّس شیرازی در تدریس قسمتی از مطوّل و خلاصه الحساب شیخ بهائی و هیئت و نجوم و تحریر اقلیدس ؛
حجه الاسلام بجنوردی در فقه و اصول و شیخ اسماعیل قائنی در درس معالم (خوانساری ، ص ۴۵ـ۴۶).
پس از شش سال ، او با شیخ محمدکه بعدها در اصفهان به شیخ محمد حکیم معروف شد به اصفهان رفت تا به تحصیل فلسفه و حکمت بپردازد و دانش خود را در فقه و اصول تکمیل کند (همان ، ص ۴۶). در آن هنگام اصفهان مهد دانش و ملقب به دارالعلم بود و تدریس علوم دینی و فلسفی در آنجا رونق داشت (همان ، ص ۴۷). فاضل تونی و شیخ محمد، در اصفهان حجره محقری گرفتند و با تنگدستی ، اما با شور و حرارت به تحصیل پرداختند (همانجا).
فاضل تونی از اولین روزهای اقامت در اصفهان ، در درس منظومه جهانگیرخان قشقایی حاضر شد و پس از شش سال آن را تمام کرد. جهانگیرخان دوره منظومه حکیم سبزواری (ملاهادی سبزواری ) را در مدت شش سال تدریس می کرد و قسمت اعظم مطالب شفا و اشارات و حکمه الاشراق و اسفار را در ضمن آن بیان می کرد (همان ، ص ۴۷).
تونی هم زمان با تحصیل منظومه ، از علمای بزرگ اصفهان ، همچون آقاسیدمحمدصادق خاتون آبادی و آخوند فشارکی و آقاسیدعلی نجف آبادی ، فقه آموخت (همان ، ص ۴۷ـ ۴۸). او یازده سال در اصفهان ماند و تمام وقت خود را به تحصیل و مباحثه و تدریس و عبادت و ریاضت و تهذیب نفس اختصاص داد که به گفته خود وی ، بهترین ایام عمرش بوده است (همان ، ص ۴۸ـ۴۹).
فاضل ، پس از اقامت یازده ساله در اصفهان سفری به خراسان کرد و بار دیگر عازم اصفهان شد. اما در بین راه ، چون به تهران رسید، با خبر شد که آقامیرزاهاشم اشکوری ، استاد نامور فلسفه در مدرسه سپهسالار جدید، تدریس شرح مفتاح الغیب را آغاز کرده است .
چند روزی در این شهر درنگ کرد و به درس اشکوری حاضر شد. احاطه علمی و صفای محضر اشکوری فاضل را چنان مجذوب ساخت که از رفتن به اصفهان صرف نظر کرد و در تهران ماند. او علاوه بر شرح مفتاح الغیب ، شرح فصوص الحکم و تمهیدالقواعد را نیز از وی فرا گرفت (همان ، ص ۴۹).
پس از درگذشت آقامیرزاهاشم اشکوری ، تونی به مدرسه دارالشفا رفت و به تدریس پرداخت (همان ، ص ۴۹ـ۵۰). وی در مدرسه علوم سیاسی و دارالفنون ، عربی و فقه و منطق («چند سطر از زندگی استاد…»، ص ۳) و از ۱۳۱۳ش در دارالمعلمین عالی ، که تازه تأسیس شده بود، زبان عربی و بعدها منطق و فلسفه تدریس کرد. همچنین در دانشکده معقول و منقول از بَدو تأسیس (خوانساری ، ص ۵۰) و در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران ، فلسفه و زبان و ادبیات عرب تدریس می کرد («چند سطر از زندگی استاد…»، همانجا).
جلسات درس فاضل تونی بسیار پربار و آموزنده بود. وی مطالب را شمرده و با طمأنینه شرح می داد، مشکلترین و پیچیده ترین مطالب را ساده و روشن می ساخت ، درس خود را به آیات و احادیث و اشعار مولوی و حافظ و شیخ محمود شبستری و جامی و جز آنان می آراست و بیانش گاه با طنز و طیبت همراه می شد (خوانساری ، ص ۵۰ ـ۵۱).
رحلت
تونی در ۱۳۳۳ ش بازنشسته شد و در ۱۳۳۹ش در تهران درگذشت («چند سطر از زندگی استاد…»، ص ۳ـ۴؛ خوانساری ، ص ۵۳) و در شیخانِ قم دفن شد. جلال الدین همایی مادّه تاریخی در باره فوت وی سروده که بر سنگ مزارش حک شده است ( رجوع کنید به ص ۳۸؛ خوانساری ، ص ۵۲). شماره سومِ سال نهمِ (فروردین ۱۳۴۱) مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران در بزرگداشت وی و به عنوان یادنامه فاضل تونی انتشار یافت .
فضائل علمی و اخلاقی فاضل تونی بسیار بوده است . حافظه حیرت انگیز، ملازمت با استادان مبرِّز و یگانه ، اشتیاق وافر به آموختن و سالها تدریس و تحقیق ، موجب شد که وی در ادبیات عربی و فلسفه و عرفان و تفسیر قرآن تبحر یابد. بسیاری از استادان و بزرگان به فضل و فضیلت او گواهی داده اند (خوانساری ، ص ۵۰ ـ۵۴). آیت اللّه بروجردی در نامه ای ، وی را «عِمادالعلماء المتألهین » خطاب کرده بود (همان ، ص ۵۱). بیان محمدعلی فروغی در مقدمه ترجمه فنون سماع طبیعی (ص ۳) و علی اکبر دهخدا ذیل مدخل «ابوعلی بن سینا» (ج ۱، ص ۸۳۱) و شهید مرتضی مطهری در مقدمه کتاب التّحصیل (ص الف ، د)، بر جلالت قدر و احاطه و دقت نظر و خدمت او به علم و حکمت گواهی می دهد.
برترین شاگردان
حسن حسن زاده آملی و عبداللّه جوادی آملی ، هر دو از شاگردان فاضل تونی بودند و از او با احترام فراوان یاد کرده اند ( رجوع کنید بهحسن زاده آملی ، ص ۳۵۷ـ۳۷۴؛ جوادی آملی ، ج ۲، بخش ۲، ص ۹۷، بخش ۵، ص ۱۴۵).
فاضل تونی در زهد و تقوا و مواظبت بر فرایض و نوافل و تزکیه نفس و کمک به مستمندان اهتمام فراوان داشت و به دنیا التفاتی نداشت ؛ دارایی او خانه ای کوچک و چند قفسه کتاب بود (خوانساری ، ص ۵۷ـ ۵۸).
فاضل تونی به واسطه قدرت شگرف حافظه اش ، احتیاجی به یادداشت نداشت . وی بندرت دست به قلم می برد و هنگام نوشتن نیز بسیار کُند و با خطی کاملاً ابتدایی می نوشت ؛ ازینرو آثار مکتوب او محدود است و غالباً یادداشتهای دانشجویان او در کلاس ، به صورت کتاب در آمده است . با اینهمه بر بسیاری از آثار عرفانی و فلسفی ، از جمله اسفار و منطق شفا ، حواشی مختصری نوشته و مطالب پیچیده را بخوبی شرح داده است .
مهمترین آثار چاپ شده فاضل تونی عبارت اند از:
۱) جزوه صرف (تهران ۱۳۱۵ش ). این کتابِ نسبتاً مبسوط مشتمل است بر تجزیه و ترکیب تعدادی از آیات قرآن کریم که تونی در مؤسسه وعظ و خطابه املا کرده و به مناسبت هر آیه ، نکاتی دقیق از تفسیر و معانی و بیان و کلام و حکمت و عرفان نیز آورده است .
۲) تعلیقه بر شرح فصوص الحکم (تهران ۱۳۱۶ش ) که متضمن نکات و دقایق عرفانی و به منزله رساله دکتری اوست . این کتاب مشتمل است بر توضیحاتی در باره مقدمه داود قیصری بر شرح فصوص الحکم ِ ابن عربی . بدیع الزمان فروزانفر بر این تعلیقه ، مقدمه نوشته است .
۳) قسمت نحوِ کتابهای صرف و نحو و قرائت ، که کتابهای درسی سالهای اول و دوم و سوم دبیرستانها بوده اند.
۴) منتخب قرآن و نهج البلاغه که مجموعه ای است از آیات قرآن و کلمات قصار و چند خطبه از نهج البلاغه ، با شرح لغات .
۵) منتخب کلیله و دمنه عربی و وفیات الاعیان ابن خلّکان ، با شرح و ایضاح لغات مشکل آنها.
۶) جزوه منطق که تقریرات او در رشته فلسفه (دانشکده ادبیات ) است .
۷) حکمت قدیم ( در طبیعیات ) نیز مجموعه تقریرات او در رشته فلسفه است .
۸ ) الهیات (تهران ۱۳۳۳ش ) که شامل امّهات مسائل حکمت الاهی است و کتابی پرمحتوا و بسیار گرانقدر، و آخرین اثر تونی است (همان ، ص ۵۴ ـ ۵۵).
فاضل تونی در ترجمه محمدعلی فروغی از فنون سماع طبیعی سهمی بسزا داشته ، چنانکه فروغی نیز در مقدمه آن (ص ۳) تصریح کرده است .
کتابهای فاضل تونی ، که دانشکده الهیات دانشگاه تهران آنها را به همت بدیع الزمان فروزانفر خریداری کرد، هم اکنون در آنجا نگهداری می شود.
منابع :
(۱) ابن سینا، فنون سماع طبیعی ، آسمان و جهان ، کون و فساد از کتاب شفا ، ترجمه محمدعلی فروغی ، تهران ۱۳۶۶ش ؛
(۲) بهمنیاربن مرزبان ، التّحصیل ، تصحیح مرتضی مطهری ، تهران ۱۳۷۵ش ؛
(۳) عبداللّه جوادی آملی ، رحیق مختوم : شرح حکمت متعالیه ، قم ۱۳۷۵ش ـ ؛
(۴) «چند سطر از زندگی استاد فقید مرحوم محمدحسین فاضل تونی »، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران ، سال ۹، ش ۳ (فروردین ۱۳۴۱)؛
(۵) حسن حسن زاده آملی ، در آسمان معرفت ، تهران ۱۳۷۵ش ؛محمد خوانساری ، «ترجمه احوال مرحوم فاضل »، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه
(۶) تهران ؛
(۷) دهخدا؛
(۸) جلال الدین همائی ، «قطعه ماده تاریخ وفات شیخ عالم جلیل آقا شیخ محمدحسین فاضل تونی »، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۸
