محمدبن محمدباقر، ملقب به سید بهاءالدین، فقیه، محدّث، متکلم و ادیب شیعى قرن‌دوازدهم. وى در حدود ۱۰۸۰ در نائین اصفهان به دنیا آمد. در اصفهان نزد استادانى چون محمدباقر مجلسى و فاضل هندى به کسب علم پرداخت و از آنان و محمدبن حسن حرّعاملى* اجازه روایت حدیث گرفت (آقابزرگ طهرانى، ۱۳۷۲ش، ص ۱۰۸ـ۱۰۹؛ حرّعاملى، قسم ۱، مقدمه حسینى، ص ۱۷؛ حسینی‌اشکورى، ۱۴۱۰الف، ص ۱۳۵).
بهاءالدین پس از اتمام تحصیلات، در اصفهان اقامت گزید و از فقهاى نام‌بردار آنجا شد (آقابزرگ طهرانى، همانجا). در منابع از شاگردان و نزدیکان وى کمتر سخن به میان آمده، جز از پسر عمویش، ناصرالدین احمد مختاری‌سبزوارى، که از شاگردان فاضل هندى بوده است (رجوع کنید به فاضل هندى، ج ۱، مقدمه جعفریان، ص ۱۸ـ۲۲).
آقابزرگ طهرانى (۱۴۰۳، ج ۴، ص ۱۵۳) از وجود زندگینامه خودْنوشت سیدبهاءالدین گزارش داده است. با این همه، مطالب راجع به زندگى او در منابع کم است. از گزارشى درباره یکى از آثار کلامى وى می‌توان دریافت که مدتى در کابل به سر برده و سپس به مشهد رفته است، ولى از جزئیات این سفرها اطلاعى نیست (رجوع کنید به همان، ج ۲۶، ص۱۶۷).
رحلت
سالِ وفات حسینی‌مختارى را، با توجه به تاریخ تألیف برخى آثارش، میان سالهاى ۱۱۳۰ تا ۱۱۴۰ دانسته‌اند (رجوع کنید به خوانسارى، ج ۷، ص ۱۲۱؛آقابزرگ طهرانى، ۱۳۷۲ش، ص ۱۰۸؛حسینی‌اشکورى،۱۴۱۰ب، ص ۷۱؛قس آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۲۱، ص ۱۲۴، که سال فوت او را حدود ۱۰۵۰ ذکر کرده که نادرست است). وى را در دارالسلطنه اصفهان به خاک سپردند (قمى، ج ۲، ص ۶۰۱)؛اما خوانسارى (ج ۷، ص ۱۲۱ـ۱۲۲) قبر او را در آنجا نیافته و احتمال داده که مدفن او از جمله قبورى بوده که در حمله افغانها به اصفهان از بین رفته است. برخى گفته‌اند که او در یکى از روستاهاى فِرِیدَن، از توابع اصفهان، دفن شده است (براى نمونه رجوع کنید به حسینى اشکورى، ۱۴۱۰ب، همانجا).
حسینی‌مختارى بیش از شصت اثر در فقه، کلام، حدیث و ادبیات فارسى و عربى دارد (رجوع کنید به همان، ص ۷۰ـ۷۱) که بسیارى از آنها شرح آثار پیشینیان یا حاشیه‌اى بر آنهاست.
آثار فقهى مهم وى عبارت‌اند از:
۱) سه اثر درباره ارث به زبان فارسى، با نامهاى لَطائف‌المیراث‌لِطائفِ الوُرّاث، قِسامُ المواریث و اَقسامُ التَّواریث، و تَقویمُ المیراثِ فى تَقسیمِ التُّراث، که به سه صورت مفصّل، متوسط و مختصر تألیف شده‌اند (آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج۱، ص۴۴۸، ج ۱۷، ص ۷۸، ج ۱۸، ص۳۲۳، ج ۲۶، ص ۲۲۴).
۲) شرح بِدایهُالهِدایه، که شرح بخش عباداتِ هدایهالامّه تألیف حرّ عاملى است (رجوع کنید به همان، ج ۳، ص ۵۹ـ۶۰، ج ۱۳، ص ۱۲۴).
۳) مَقالیدُالقُصود و مَوالیدُالعُقود (صِیغ العقود)، در توضیح صیغه‌هاى مختلف عقود. نسخه‌اى خطى از آن در کتابخانه آیت‌اللّه گلپایگانى وجود دارد (رجوع کنید به همان، ج ۱۵، ص ۱۱۰، ج ۲۲، ص ۴؛استادى، ج ۲، ص ۲۱۷).
۴) اِنارهُ الطُروس فى شرح عبارهالدُّروس، در شرح بخشى از مبحث نذر الدُّروسُ الشَّرعیه فى فقه الامامیه، اثر شهید اول (متوفى ۷۸۶؛
آقا بزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۲، ص ۳۵۴، ج ۱۱، ص ۱۱۷). حسینى مختارى رساله‌هاى فقهى متعددى نیز نگاشته است، از جمله درباره «قاعده ید» و احکام مردگان (رجوع کنید به همان، ج ۶، ص ۲۷۹ـ۲۸۰، ج ۱۱، ص ۳۶، ۱۴۷، ۱۵۰، ج ۱۵، ص ۳۴۱، ج ۱۷، ص ۱۳، ۲۱۲).
وى بر برخى منابع اصولى نیز حاشیه نوشته است، از جمله بر مَعالم ُالدّین و مَلاذالُمجتهدین، اثر حسن‌بن زین‌الدین (صاحب معالم) و اشاراتُ الاصولِ محمدابراهیم کلباسی‌اصفهانى (همان، ج ۶، ص ۲۱، ۲۰۹).
مهم‌ترین آثار کلامى و فلسفى حسینى عبارت‌اند از:
۱) دو بار تلخیص الشّافى فى الامامه، اثر شریف مرتضى (متوفى ۴۳۶). تلخیص نخست، که در آن پاره‌اى از مناظره‌هاى قاضى عبدالجبار معتزلى و شریفِ مرتضى آمده است، اِرتِشافُ الصّافى مِن سُلاف ِالشّافى نام دارد و تلخیص دوم، که کم‌حجم‌تر است، صَفوهُالصّافى مِن رَغوهِ الشّافى نامیده شده است (همان، ج ۴، ص ۴۲۳، ج ۱۵، ص ۴۹).
۲) التُحفهُالزِّینیه، که اُرجوزه یا مجموعه شعرى است در قالب مثنوى درباره مسائل کلامى (همان، ج ۲۶، ص ۱۶۷).
۳) حَثیثُ الفُلْجَه فى شَرْحِ حَدیثِ الفُرْجه، در شرح حدیث پنجم از باب «حدوث‌العالم» کتاب‌التوحید کافى (درباره این حدیث رجوع کنید به د. ج. اسلام، ج ۸، ص ۴۱۹ـ۴۲۱).
۴) اَمانُ الایمانِ مِن اَخطارِ الاَذهان.
۵) حَدائقُ العارفِ فى طَرائقِ المعارف (همان، ج ۲، ص ۳۴۴، ج ۶، ص ۲۴۸، ۲۸۸؛حسینی‌اشکورى، ۱۴۱۰الف، ص ۱۳۶).
وى دو اثر کلامى ـ حدیثى نیز داشته است:
حاشیه بر شرح سیدعلى خان مدنى بر الصحیفه السّجادیه،
و شرح ناتمام زیارت جامعه کبیره (آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۶، ص ۱۲۴، ج ۱۳، ص ۳۰۶؛حسینى اشکورى، ۱۳۵۷ش، ج ۱، ص ۱۳۸ـ۱۳۹).
حسینی‌مختارى در علم منطق،
لسان‌المیزان و شرح آن
و نیز شرح تهذیب‌المنطق تفتازانى را نگاشت
و بر شرح شمسیه و شرح مطالع، هر دو از قطب‌الدین رازى، حاشیه نوشت.
در ریاضیات نیز شرحى بر خلاصهالحساب شیخ بهائى نوشت (آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۶، ص ۳۷، ۱۳۴، ج ۱۳، ص ۱۶۳، ۲۳۲، ج ۱۸، ص ۳۱۱). همچنین بخش طبیعیات کتاب الشفاء ابوعلی‌سینا را با نام مِصْفاه السَّفاء لاِستصفاءِ الشِّفاء شرح کرد (همان، ج ۲۱، ص ۱۲۴).
آثار حسینی‌مختارى در ادبیات مشتمل است بر:
سه شرح (مختصر، متوسط و بزرگ) بر الفوائدالصَّمدیه شیخ بهائى؛
گفتارهاى حکیمانه موزونى به سبک مقامات حریرى و شذورالذهب زمخشرى با نام زَواهرُالجَواهر فى نَوادرالزَّواجِر، که چاپ شده است (رجوع کنید به بغدادى، ج ۱، ستون ۶۱۵؛آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۱۲، ص ۶۱ـ۶۲، ج ۱۳، ص ۳۶۲، ج ۱۶، ص ۱۳۴، ۳۲۸؛
مشار، ص ۲۷۹، ۵۰۶)؛حاشیه بر المُطوَّل تفتازانى؛و کتابى در علم نحو به نام نحو میر (آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۶، ص ۲۰۳، ج ۲۴، ص ۸۸).
حسینی‌مختارى حاشیه‌اى بر کتاب الاشباه و النظایر جلال‌الدین سیوطى داشته که در آن از برخى منابع نقل کرده است که سیوطى در اواخر عمر به مذهب شیعه گرویده بود (همان، ج ۶، ص ۲۱؛نیز رجوع کنید به قمى، ج ۲، ص ۶۰۱). وى همچنین شرح و تکمله‌اى بر کتاب توضیح‌المقاصد بهاءالدین عاملى* (شیخ بهائى) نگاشت و آن را تَفریجُ القاصد لِتوضیحِ المقاصد نامید که تاریخ بهائیین (یعنى شیخ بهائى و بهاءالدین حسینی‌مختارى) نیز نام گرفته است (آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۴، ص ۲۲۹ـ۲۳۰، ج ۲۶، ص ۲۱۴، درباره دیگر آثار حسینى مختارى رجوع کنید به همان، ج۶، ص۹، ج ۱۵، ص ۲۵۸، ج ۱۶، ص۱۴۲، ج ۲۰، ص ۱۱۶ـ۱۱۷، ج ۲۱، ص ۱۴۹، ج ۲۴، ص۱۹۴؛همو، ۱۳۷۲ش، ص ۱۰۸ـ۱۰۹).
منابع :
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الذریعه الى تصانیف الشیعه، چاپ علی‌نقى منزوى و احمد منزوى، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) همو، طبقات اعلام الشیعه: الکواکب المنتشره فى القرن الثانى بعد العشره، چاپ علی‌نقى منزوى، تهران ۱۳۷۲ش؛
(۳) رضا استادى، فهرست نسخه‌هاى خطى کتابخانه عمومى حضرت آیهاللّه العظمى گلپایگانى، ج ۲، قم: دارالقرآن الکریم، (بی‌تا.)؛
(۴) اسماعیل بغدادى، ایضاح المکنون، ج ۱، در حاجی‌خلیفه، ج ۳؛
(۵) محمدبن حسن حرّعاملى، امل‌الآمل، چاپ احمد حسینى، بغداد ( ۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش؛
(۶) احمد حسینى اشکورى، اجازات الحدیث التى کتبها شیخ‌المحدثین و محیى معالم‌الدین المولى محمدباقر المجلسى الاصبهانى : ۱۰۳۷ـ ۱۱۱۰ه ، قم ۱۴۱۰الف؛
(۷) همو، تلامذه العلامه المجلسى و المجازون منه، چاپ محمود مرعشى، قم ۱۴۱۰ب؛
(۸) همو، فهرست نسخه‌هاى خطى کتابخانه عمومى حضرت آیهاللّه العظمى گلپایگانى، ج ۱، قم ۱۳۵۷ش؛
(۹) خوانسارى؛
(۱۰) محمدبن حسن فاضل هندى، کشف اللثام، قم ۱۴۱۶ـ۱۴۲۴؛
(۱۱) عباس قمى، فوائد الرضویه: زندگانى علماى مذهب شیعه، تهران [?۱۳۲۷ش[؛
(۱۲) خانبابا مشار، فهرست کتابهاى چاپى عربى، تهران ۱۳۴۴ش.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۳
