فقیه بزرگ امامى قرن چهاردهم. او اصالتاً اهل عیفار (منطقه‌اى در عراق، در نزدیکى حلّه*) و از طایفه‌اى مشهور به طفیل بود. پدرش، على‌بن حسین حلّى (متوفى ۱۳۴۴) عالمى پرهیزکار و از شاگردان محمد طه نجف، در جوانى حلّه را ترک کرد و در نجف سکنا گزید (رجوع کنید به آل‌محبوبه، ج ۳، ص ۲۸۳ـ۲۸۴؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۴، قسم ۴، ص ۱۴۲۳ـ ۱۴۲۴).حسین در حدود ۱۳۰۹ در نجف به دنیا آمد.
اساتید
او پس از آموختن خواندن و نوشتن، به تحصیل علوم حوزوى روى آورد و پس از فراگرفتن دروس مقدماتى و میانى و عالى، به تحصیل در دوره خارج فقه و اصول پرداخت. مهم‌ترین و اصلى‌ترین استاد او در این مرحله میرزامحمدحسین نائینى* بود که حلّى دوره‌اى طولانى در جلسات درس وى حضور یافت و از شاگردان برجسته و نزدیک او بود. حلّى مدتى نیز در جلسات درس آقا ضیاءالدین عراقى* شرکت کرد (آل‌محبوبه، ج ۳، ص ۲۸۳؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۴، قسم ۲، ص ۶۰۳؛ نیز رجوع کنید به طباطبائى‌حکیم، ج ۳، ص ۵۴).
شاگردان
حلّى در فقه و اصول به رتبه بالایى رسید و مجتهد برجسته‌اى شد. او سالهاى طولانى تدریس کرد و شاگردان بسیارى پرورش داد،
از جمله:
على‌بن اسداللّه غروى تبریزى،
سیدعزالدین‌بن على بحرالعلوم،
سیدرضى‌بن محمدحسین شیرازى،
جعفربن باقر آل‌محبوبه،
سیدمحمدمهدى بجنوردى،
سیدعبدالرسول جهرمى شیرازى،
ابراهیم‌بن صفرعلى مشکینى،
حسن سعید تهرانى،
محمدتقى حکیم و
محمدسعید حکیم.
حلّى فردى دقیق، مسلط بر مبانى فقهى و اصولى گوناگون و خوش‌بیان بود و بسیار عمیق و محققانه و به شکل دسته‌بندى شده و منظم تدریس مى‌کرد. او را پرهیزکار، خوش‌خلق و متواضع توصیف کرده و گفته‌اند که از ریاست و زعامت دورى مى‌جست.
رحلت
حلّى در ۱۳۹۴/ ۱۳۵۳ش در نجف درگذشت (رجوع کنید به آل‌محبوبه، همانجا؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۴، قسم ۲، ص ۶۰۳ـ۶۰۴؛ امینى، ۱۴۱۳، ج ۱، ص ۴۴۲؛ نیز رجوع کنید به حکیم، ص ۸۱، پانویس؛ طباطبائى‌حکیم، همانجا).
آثار
حلّى چندین اثر در فقه و اصول تألیف کرده است. برخى آثار فقهى او که تعدادى از آنها درباره موضوعات جدید است،
عبارت‌اند از:
رساله فى اخذ الاُجره على‌الواجبات،
رساله فى‌الحاق ولد الشبهه بالزواج الدائم،
رساله فى حکم بیع جِلد الضَبّ و طهارته و قبوله التذکیه،
رساله فى عمل اهل کلّ افق على افقهم و حکم‌المسافر بالطائره من بلاد الى اخرى،
رساله فى معامله الدینار بأزیَدَ مِنه و رساله فى معامله الیانَصیب و البیمه الشائعه فى هذا العَصْر.
رساله فى‌الوضع،
رساله فى قاعده الفراش، و
رساله فى قاعده مَنْ مَلَک از دیگر آثار اصولى و فقهى اوست. همچنین او اثرى مبسوط در دو جلد با عنوان السؤال و الجواب، درباره موضوعات گوناگون از جمله تفسیر، فقه، اصول‌فقه، لغت و ادبیات تألیف کرده است. حلّى بر برخى آثار مهم نیز حاشیه نوشته است (آل‌محبوبه، ج ۳، ص ۲۸۳ـ۲۸۴؛ نیز رجوع کنید به موسوعه طبقات الفقهاء، ج ۱۴، قسم ۱، ص ۲۲۲ـ۲۲۳).
شمارى از شاگردان حلّى تقریرات درسهاى فقه و اصول او را تدوین کرده‌اند که مشهورترین آنها بُحُوث فقهیه، اثر عزالدین بحرالعلوم است. این اثر حاصل درسهاى حلّى درباره برخى مسائل جدید فقهى، از جمله بیمه، بلیت بخت‌آزمایى، اوراق نقدى، عملیات بانکى، سرقفلى، احداث راهها و خیابانهاى جدید، قاعده الزام و حقوق زوجیت و آثار وضعى آن است. مؤلف با بهره‌گیرى از منابع جدید، نکاتى را به دروس حلّى افزوده و پاره‌اى از مباحث کتاب را با پرسش و استفتا از حلّى تألیف کرده است (رجوع کنید به بحرالعلوم، ص ۱۱ـ۱۲).
این اثر نخستین‌بار در ۱۳۸۴/ ۱۳۴۳ش در نجف و پس از آن، بارها در عراق، لبنان و ایران چاپ شد. دلیل العروه‌الوثقى، اثر حسن سعید تهرانى، یکى‌دیگر از تقریرات دروس حلّى در مبحث طهارت است که بارها در عراق و ایران چاپ شده است (رجوع کنید به امینى، ۱۳۸۵، ص ۱۷۰؛عواد، ج ۱، ص ۳۴۳). بخش هشتم کتاب نموذج فى‌الفقه الجعفرى (چاپ ۱۴۱۰/ ۱۳۶۸ش، قم)، اثر سیدعباس مدرسى یزدى هم به تقریرات درس حلّى در مبحث بیع اختصاص دارد.
گفتنى است که حسین حلّى برادر بزرگ‌ترى به نام حسن داشت که شاعر و فاضل بود و در ۱۳۳۷ در جوانى براثر بیمارى درگذشت. از او دو اثر، کتاب فى علم‌الصرف و دیوان شعر، برجاى مانده است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۴، قسم ۱، ص ۴۱۴ـ۴۱۵؛همو، ۱۴۰۳، ج ۹، قسم ۱، ص ۲۴۱؛حلّى، قسم ۲، ص ۲۰۲ـ۲۰۳).
منابع:
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الذریعه الى تصانیف الشیعه، چاپ على‌نقى منزوى و احمد منزوى، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) همو، طبقات اعلام‌الشیعه: نقباء البشر فى القرن الرابع عشر، مشهد، قسم ۱ـ۴، ۱۴۰۴؛
(۳) جعفربن باقر آل‌محبوبه، ماضى النجف و حاضرها، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶؛
(۴) محمدهادى امینى، معجم‌المطبوعات النجفیه: منذ دخول الطباعه الى النجف حتى الآن، نجف ۱۳۸۵/۱۹۶۶؛
(۵) همو، معجم رجال الفکر و الادب فى النجف خلال الف عام، (نجف )۱۴۱۳/۱۹۹۲؛
(۶) عزالدین بحرالعلوم، بحوث فقهیه من محاضرات آیه‌اللّه العظمى الشیخ حسین الحلّى، بغداد ۱۴۱۰؛
(۷) محمدتقى حکیم، الاصول العامه للفقه المقارن، قم ۱۴۱۸/۱۹۹۷؛
(۸) یوسف حلّى، تاریخ‌الحله، نجف ۱۳۸۵/۱۹۶۵، چاپ افست قم ۱۳۷۲ش؛
(۹) محمدسعید طباطبائى حکیم، المحکم فى اصول الفقه، قم ۱۴۱۴/۱۹۹۴؛
(۱۰) کورکیس عواد، معجم‌المؤلفین العراقیین فى القرنین التاسع عشر و العشرین، بغداد ۱۹۶۹؛
(۱۱) موسوعه طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانى، قم: مؤسسه الامام الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۴
