فقیه و محدّث و رجالی امامی قرن سیزدهم . تهرانی در ۱۲۲۶ در نجف به دنیا آمد. پدرش ، حاج میرزا خلیل (متوفی ۱۲۸۰)، بزرگ خاندان خلیلی و از مشهورترین پزشکان روزگار خود بود (حرزالدین ، ج ۱، ص ۳۰۰ـ۳۰۱).
استادان
در علوم دینی نیز تحصیل کرده بود و نزد علمایی چون شیخ جعفر کاشف الغطا و سید محمد مجاهد، بسیار احترام داشت (آل محبوبه ، ج ۲، ص ۲۳۰ـ۲۳۲؛ آقابزرگ طهرانی ، طبقات : الکرام البرره ، جزء ۲، قسم ۲، ص ۵۰۸).
حاج ملاعلی تهرانی
علم اصول را نزد
محمدحسین اصفهانی حائری (صاحب فصول ) و
شریف العلماء مازندرانی و
میرزا جعفر تویسرکانی و
سعیدالعلماء مازندرانی ،
علم رجال را نزد
محمدجعفر استرآبادی ،
و ریاضیات را نزد
شیخ اسماعیل بروجردی و
ابوتراب همدانی و
محمدتقی خراسانی فراگرفت .
در فقه از محضر صاحب فصول و
شیخ علی کاشف الغطاء و
محمدحسن نجفی (صاحب جواهر ) بهره برد.
همچنین حکمت را نزد
ملااسماعیل اردکانی و
ملاکریم کرمانی و
ملاعبدالعظیم تهرانی آموخت (امینی ، ج ۲، ص ۵۱۷؛ حرزالدین ، ج ۲، ص ۱۰۳ـ۱۰۴؛ آل محبوبه ، ج ۲، ص ۲۴۰ـ۲۴۱؛ نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۱۳، ص ۳۲۲، ۳۲۵).
اجازه روایت
تهرانی از علمایی چون صاحب جواهر ، ملااحمد نراقی و سیدجواد حسینی عاملی اجازه روایت داشت و برادرش (میرزا حسین ) و شیخ محمدحسن مامقانی و سیدحسن صدر و میرزا حسین نوری (صاحب مستدرک ) از او اجازه روایت داشتند (حِرزِالدین ، ج ۲، ص ۱۰۵؛ آل محبوبه ، ج ۲، ص ۲۴۱؛ آقابزرگ طهرانی ، ۱۳۳۷ ش ، ستون ۳۱۹).
شاگردان
شاگردان متعددی در محضر او تربیت شدند،
از جمله
ملامحمدباقر تُستَری ،
شیخ علی بن حسین خاقانی ،
و عبدالحسین حرزالدین (حرزالدین ، همانجا؛ آقابزرگ طهرانی ، ۱۳۳۷ ش ، ستون ۳۱۷، برای دیگر شاگردان رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، همان ، ستون ۲۰۷، ۳۱۴، ۳۲۲، ۳۲۷).
مقام علمی تهرانی را ستوده اند تا جایی که یکی از فقهای مشهور، پس از وفات شیخ انصاری ، او را اعلم می دانست (رجوع کنید به اعتمادالسلطنه ، ج ۱، ص ۲۰۰). مؤلف مستدرک الوسائل (ج ۳، ص ۴۰۱) او را «فخر شیعه » و «ذخیره شریعت » خوانده و آقابزرگ طهرانی (۱۴۰۳، ج ۱۶، ص ۵۸) او را شیخ المشایخِ اجازه متأخران نامیده است .
تهرانی دارای مجالس وعظ و اندرز بود و هفته ای دو روز در صحن امیرالمؤمنین علیه السلام به منبر می رفت و در باب مواعظ اخلاقی وفضائل اهل بیت علیهم السلام سخن می گفت (حرزالدین ، ج ۲، ص ۱۰۳؛ آل محبوبه ، ج ۲، ص ۲۴۰). در منابع ، در باره تقوا و زهد او ماجراهایی نقل شده و از تواضع و حسن اخلاق او یاد شده (آل محبوبه ، ج ۲، ص ۲۳۹ـ۲۴۰؛قمی ، ص ۲۹۶) و در باره تقید وی به زیارت امام حسین علیه السلام و کرامات او مطالبی آمده است (رجوع کنید به نوری ، ج ۳، ص ۴۰۲؛قمی ، ج ۱، ص ۲۹۴ـ۲۹۶).
تهرانی با علوم غریبه نیز آشنا بود، به تاریخ و اخبار پیشینیان احاطه داشت ، حافظ قرآن و بسیاری از دعاها بود و تورات و انجیل را از حفظ می خواند و به زبان عبری نیز آشنا بود. از جمله کارهای او تعمیر آرامگاه میثم تمار بود (آل محبوبه ، ج ۲، ص ۲۴۰، ۲۴۲).
رحلت
وی در صفر ۱۲۹۷ در نجف وفات یافت . در سوک او مجالس متعددی برگزار و در رثایش اشعار بسیاری سروده شد (همان ، ج ۲، ص ۲۴۲ـ۲۴۳؛حرزالدین ، ج ۲، ص ۱۰۶).
آثار
آثار مهم تهرانی ، که بیشتردر فقه و حدیث است ، عبارت اند از:
خزائن الاحکام که شرح تلخیص المرامِ علامه حلّی است (آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۷، ص ۱۵۲ـ۱۵۳، ج ۱۳، ص ۳۷۷)،
تلخیص هدایه الناسکین من الحجاجِ و المعتمرین تألیف محمدحسن نجفی و ترجمه آن به فارسی به درخواست مؤلف (همان ، ج ۲۵، ص ۱۹۸، ج ۴، ص ۱۴۶)،
غصون الاَیْکَه الغرویه فی الاصول الفقهیه (همان ، ج ۱۶، ص ۵۸)،
شرح مبحث وصیت شرایع الاسلام محقق حلّی (همان ، ج ۱۳، ص ۳۲۶)،
رساله عملیه با عنوان النَبْذَه من الاحکام الشرعیه ،
از باب طهارت تا آخر نماز جماعت (همان ، ج ۱۱، ص ۲۱۶، ج ۲۴، ص ۳۷)،
الفوائد الرجالیه که در باره علم حدیث و رجال است (همان ، ج ۱۶، ص ۳۳۸) و محمدباقر تستری بر آن حاشیه نوشته است (آقابزرگ طهرانی ، ۱۳۳۷ ش ، ستون ۸۹ ـ۹۰)،
سُبُل الهدایه فی علم الدرایه (همو، ۱۴۰۳، ج ۱۲، ص ۱۳۵)،
حساب العقود در شرح حدیث ایمان حضرت ابوطالب (همان ، ج ۷، ص ۱۱)، شرح و حاشیه بر التعلیقه البهبهانیه اثر وحید بهبهانی (متوفی ۱۲۰۶؛آقابزرگ طهرانی ، ۱۳۳۷ ش ، ستون ۸۷؛همو، ۱۴۰۳، ج ۶، ص ۳۹، ج ۱۲، ص ۱۳۵)،
و حاشیه بر منتهی المقال ابوعلی حائری (متوفی ۱۲۱۶) در علم رجال (آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۱۶، ص ۵۸؛همو، ۱۳۳۷ ش ، ستون ۳۲۰، ۳۹۴).
از برادران ملاعلی ، میرزا حسین (رجوع کنید به تهرانی * ، حاج میرزا حسین خلیلی ) از فقهای مشهور دوره مشروطه و میرزا حسن و میرزا محمد و میرزا باقر از پزشکان مشهور نجف بودند (آل محبوبه ، ج ۲، ص ۲۳۲؛آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۴، جزء ۲، قسم ۲، ص ۵۰۸).
منابع :
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعه الی تصانیف الشیعه ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) همو، طبقات اعلام الشیعه ، جزء ۲، الکرام البرره ، مشهد ۱۴۰۴؛
(۳) همو، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال ، چاپ احمد منزوی ، تهران ۱۳۳۷ ش ؛
(۴) جعفربن باقر آل محبوبه ، ماضی النجف و حاضرها ، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶؛
(۵) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، المآثر و الا´ثار ، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران : اساطیر ۱۳۶۳ ش ؛
(۶) محمدهادی امینی ، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام ، نجف ۱۴۱۳/۱۹۹۲؛
(۷) محمدبن علی حرزالدین ، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء ، قم ۱۴۰۵؛
(۸) عباس قمی ، فوائد الرضویه : زندگانی علمای مذهب شیعه ، تهران ?( ۱۳۲۷ ش ) ؛
(۹) حسین بن محمدتقی نوری ، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ، قم ۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۸