ابوعلى محمدبن اسماعیل، عالم رجالى و فقیه امامى سده دوازدهم و سیزدهم. منبع اصلى شرح‌حال او، نوشته مختصر خودش در کتاب منتهی‌المقال (ج ۷، ص ۲۱۳ـ۲۱۴، ذیل «ابوعلى») است. وى در ۱۱۵۹ در کربلا زاده شد. پدرش مازندرانى بود (رجوع کنید به خوانسارى، ج ۴، ص ۴۰۴؛ نورى، ج ۲، ص ۱۳۷)، ولى ابوعلى، به نقل از پدرش، نسب خود را به ابن‌سینا رسانده است (حائرى، همانجا)، اما چون ابن‌سینا فرزندى نداشته است، در صحت این انتساب تردید وجود دارد (حبیب‌آبادى، ج ۲، ص ۵۹۳؛ نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، ۱۳۳۷ش، ستون ۳۹۴).
اساتید
حائرى از محضر آقامحمدباقر بهبهانى* مشهور به وحید بهبهانى و
سیدعلى طباطبائى* بهره‌برد (حائرى؛ خوانسارى، همانجاها ؛ امین، ج ۹، ص ۱۲۴) و
محضر درس سیدمحسن اعرجى کاظمى و
علامه سیدمحمدمهدى بحرالعلوم* را نیز درک کرد.(خوانسارى، همانجا؛ قمى، ج ۱، ص ۱۱۹).
شاگردان
از شاگردان او عبدالعلى رشتى (نورى، همانجا) و
مولا درویش على بغدادى حائرى* (آقابزرگ طهرانى، ۱۳۳۷ش، ستون ۳۹۵) بودند.
رحلت
به نوشته خوانسارى (ج ۴، ص ۴۰۵) و خراسانى (ص ۳۱۴)، او در ۱۲۱۵ در کربلا درگذشت، اما فرزند حائرى در حاشیه منتهی المقال نوشته است که پدرش در ۱۲۱۶ در نجف وفات یافت و در صحن حرم امیرمؤمنان على علیه‌السلام به خاک سپرده شد (حائرى، ج ۱، مقدمه، ص ۳۹؛ نیز رجوع کنید به کنتورى، ص ۵۶۱).
آثار
از حائرى آثارى برجای‌مانده که مهم‌ترین و مشهورترین آنها منتهی‌المقال فى احوال‌الرجال، درباره رجال و راویان شیعه، است و بدین سبب، او را صاحب منتهی‌المقال نیز خوانده‌اند. او در این کتاب بیشتر به منهج‌المقال میرزامحمد استرآبادى و تعلیقه وحید بهبهانى نظر داشته (حائرى، ج ۱، ص ۴ـ۵) و مطالب محمدامین کاظمى در مشترکات را نیز آورده است (همان، ج ۱، ص ۶). وى در مواردى نیز به اظهارنظر پرداخته و در کتابش برخى از رجال و راویان را آورده که در منهج‌المقال و تعلیقه وحید بهبهانى ذکر نشده است (همان، مقدمه، ص ۴۷).
حائرى در این کتاب از افراد مجهول ذکرى به میان نیاورده، چرا که فایده‌اى در آن ندیده (ج ۱، ص ۵ـ۶) و همین امر باعث شده است برخى از اثر او انتقاد کنند (براى نمونه رجوع کنید به نورى، ج ۲، ص ۱۳۸؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۳۳۷ش، ستون ۳۹۴ـ۳۹۵)؛ البته کسانى همچون مولا درویش‌على حائرى و محمدعلى آل‌کشکول، که بر منتهی‌المقال استدراک نوشته‌اند، این نقیصه را بر طرف کرده‌اند (آقابزرگ طهرانى، ۱۳۳۷ش، همانجا).
منتهی‌المقال در ۱۲۶۷ در تهران چاپ سنگى شد (مشار، ج ۵، ستون ۳۲۰). این کتاب به تحقیق مؤسسه آل‌البیت لاحیاءالتراث، به مناسبت دویستمین سالگرد وفات ابوعلى حائرى، در ۱۳۷۴ش/ ۱۴۱۶ در هفت مجلد در قم به چاپ حروفى رسید. بر منتهی‌المقال چندین تعلیقه و حاشیه نوشته شده که مهم‌ترین آنها تکمله رجال أبى على از مولا درویش‌على حائرى است (براى فهرستى از آنها رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۶، ص ۲۲۲ـ۲۲۳).
اثر دیگر حائرى،
العذاب الواصب علی‌الجاحد الناصب است که ردیه‌اى است بر کتاب نواقض‌الروافض میر مخدوم شریفى* (همان، ج ۱۵، ص ۲۴۰). نورى (همانجا) این کتاب را ستوده است.
کتاب دیگر او عقداللالى البَهیه فى الرّدّعلى الطائفه الغَبیه است که آن را بیست سال پیش از تألیف منتهی‌المقال نگاشته است (حائرى، ج ۷، ص ۲۱۳) و در آن به نقد دیدگاههاى اخباریان، که در آن روزگار کشمکشهاى سختى با اصولیان داشتند، پرداخته است (خوانسارى، همانجا).
چند اثر فقهى نیز از حائرى به جامانده است،
از جمله:
زهرالریاض به فارسى، که رساله‌اى است در طهارت، صلوه و صوم که منتخبى است از ریاض‌المسائل استادش سیدعلى طباطبائى (حائرى، ج ۷، ص ۲۱۴). این کتاب نسخه‌هاى خطى متعددى دارد (رجوع کنید به دانش‌پژوه، ص ۹۰؛ دانش‌پژوه و منزوى، بخش ۵، ص ۸۹؛ شیروانى، ج ۳، ص ۹۶۳ـ۹۶۴، ج ۵، ص ۱۵۶۳). زهرالریاض را مولوى مهدى حسین به زبان اردو ترجمه کرده است (آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۱۲، ص ۷۱).
حائرى دو رساله در مناسک حج، تألیف استادش وحید بهبهانى و فرزند او، آقامحمدعلى بهبهانى، را از عربى به فارسى ترجمه کرده است. همچنین رساله‌اى را در احکام حج، که خلاصه‌اى از ابواب کتاب حج ریاض‌المسائل است، تدوین کرده است (حائرى، ج ۷، ص ۲۱۳ـ۲۱۴). آقابزرگ طهرانى (۱۴۰۳، ج ۲۴، ص ۱۰۱) نام این رساله را النخبهالوجیزه ذکر کرده است. یوسف الیان سرکیس (ج ۲، ستون ۱۶۲۸) توضیح‌المقال حاج ملاعلى کنى* را به اشتباه به ابوعلى حائرى نسبت داده است.
منابع :
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الذریعه الى تصانیف الشیعه، چاپ علینقى منزوى و احمد منزوى، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) همو، مصفى المقال فى مصنفى علم‌الرجال، چاپ احمد منزوى، تهران ۱۳۳۷ش؛
(۳) امین؛
(۴) محمدبن اسماعیل حائرى، منتهی‌المقال فى احوال‌الرجال، قم ۱۴۱۶؛
(۵) محمدعلى حبیب‌آبادى، مکارم‌الآثار در احوال رجال دوره قاجار، ج ۲، اصفهان ۱۳۶۲ش؛
(۶) محمدهاشم خراسانى، منتخب التواریخ، تهران: انتشارات علمیه اسلامى، (بی‌تا.)؛
(۷) خوانسارى؛
(۸) محمدتقى دانش‌پژوه، فهرست نسخه‌هاى خطى کتابخانه دانشکده ادبیات : مجموعه امام جمعه کرمان، تهران ۱۳۴۴ش؛
(۹) محمدتقى دانش‌پژوه و علینقى منزوى، فهرست کتابخانه سپهسالار، بخش ۵، تهران ۱۳۵۶ش؛
(۱۰) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیه و المعرّبه، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰؛
(۱۱) محمد شیروانى، فهرست نسخه‌هاى خطى کتابخانه وزیرى یزد، (تهران) ۱۳۵۰ـ۱۳۵۸ش؛
(۱۲) عباس قمى، کتاب الکنى و الالقاب، صیدا ۱۳۵۷ـ۱۳۵۸، چاپ افست قم (بی‌تا.)؛
(۱۳) اعجاز حسین‌بن محمدقلى کنتورى، کشف الحجب و الأستارعن اسماء الکتب و الأسفار، قم ۱۴۰۹؛
(۱۴) خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ش؛
(۱۵) حسین‌بن محمدتقى نورى، خاتمه مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۲