بالُوی / بالویی ، منسوب به بالویه ، نسبت شماری از محدّثان سده سوّم تا پنجم هجری . بیشتر این محدّثان به یک نفر نسب می رسانند و غالباً به عدالت و وثاقت مشهورند و نامشان در کتب رجالی و تذکره های حافظان حدیث ذکر شده است . خاندان بالویی از بزرگترین پایگاه حدیث آن دوران ، یعنی نیشابور، برخاستند. در این مقاله ۱) محدّثان خاندان بالویی ۲) محدّثان مشهور به بالویی معرّفی می شوند:
۱)
الف ) ابوبکر بالویی ،
محمدبن احمدبن بالویه الجلاب (متوفی ۳۴۰، در ۷۴ سالگی ) از اعیان مشایخ حدیث که ابوطاهر محمّدبن حسن محمّد آبادی ، مفسّر و محدّث نامبردار خراسانی ، او را به بغداد برد و در آنجا صحّت کتابها و سماعات او را تأیید کرد. ابوبکر از محدّثانی چون ابوجعفرمحمّدبن غالب بن حرب و محمّدبن ربع بزّاز و بشربن موسی اسدی سماع حدیث کرده و حافظ ابوعلی حسین بن علی و حافظ ابوعبداللّه محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری از او نقل حدیث کرده اند (ابن ماکولا، ج ۱، ص ۵۳۳، حاشیه ).
ب ) ابوالعباس محمّدبن احمدبن بالویه نیشابوری معروف به عَضیده (متوفی ۲۹۶).
وی از حنظلی و عمربن زراره و دیگران حدیث شنیده و ابوزکریا عنبری و علی بن عیسی حیری و دیگران از او نقل کرده اند (همان ، ج ۱، ص ۱۶۵).
ج ) ابوعلی حسین بن بالویه بن زیدبن سَیّار نیشابوری حیری ، (متوفی ۳۰۶)،
از محمّدبن حمید و محمّدبن مقاتل رازی نقل حدیث کرده و ابوسعیدبن ابی بکربن ابی عثمان از او روایت کرده است (همانجا).
د) ابوحامدالعصفی ، احمد (یامحمد)بنِبالویه (متوفی جمادی الاولی ۳۴۳).
وی از ابوعلی محمّدبن عمرو الحرَشی و احمدبن سلمه البزّاز و ابوعبداللّه بوشَنْجی و بشربن موسی و محمّدبن ایّوب و دیگران حدیث شنیده و حاکم نیشابوری و محدّثان دیگر از او روایت کرده اند. (همان ، ج ۱، ص ۱۶۶).
ه ) ابونصر بالویی ، محمّدبن احمدبن بالویه الجُلاّ ب .
با برادرش ابوبکر سالهای ۲۸۵ تا ۲۹۰ را در بغداد به سر برد. آنان از مشایخ آنجا سماع حدیث کرده اند، امّا رشته اصلی کار ابونصر حدیث نبود و بیشتر با حاکمان و والیان روزگارش معاشرت داشت . وی در اواخر عمر از این علایق چشم پوشیده و در مسجد برادرش ، ابوبکر، معتکف شد. فرزندان او هم مانند پدر سمت حکومتی داشتند. ابونصر از عبداللّه بن احمدبن حنبل روایت حدیث کرده است (همانجا).
بنا به نقل سمعانی (ج ۲، ص ۶۱ـ۶۳)، حاکم نیشابوری از او یاد کرده و گفته است که ابونصر در رمضان ۳۳۹ درگذشت و برادرش ، ابوبکر، بر او نماز خواند.
و) ابوالحسین عبدالواحدبن محمّدبن احمدبن بالویه نیشابوری (متوفی رجب ۳۷۸).
وی از محمّدبن عبدالوّهاب فرّاء و علی بن حسن دیگران حدیث شنیده و ابوسعیدبن ابی بکر و دیگران از وی روایت کرده اند (ابن ماکولا، ج ۱، ص ۵۳۳، حاشیه ؛ ابن اثیر، ج ۱، ص ۱۱۴).
ز) ابومحمد بالویی ، عبداللّه بن احمدبن عبداللّه بالویه .
وی معاصر حاکم نیشابوری بوده و آنچه سمعانی و دیگر مؤلّفان کتب حدیثی و رجالی درباره او و خاندان او و محدّثان همطبقه او آورده اند به حاکم نیشابوری مستند است . بنا به روایت سمعانی (ج ۲، ص ۶۱ـ۶۳) از حاکم نیشابوری ، ابومحمّد از خاندان صالحان و مجتهدان آن روزگار و بازمانده مشایخ خاندانش بوده است . هر چند هنگامی وارد بغداد شد که ابوبکربن ابی داوود و ابوالقاسم بن منیع ، دوتن از مشایخ و محدّثان بنام آن دوران ، زنده بودند، به سماع حدیث از
آنان توفیق نیافت . حاکم گوید که از او درباره اینکه آیا به سماع حدیث از محمّدبن اسحاق خزیمه و ابوالعبّاس سَرّاج توفیق یافته بوده جویا شده ، و ابومحمّد پاسخ مثبت داده است . وی گرایش عرفانی داشته و سخنان مشایخ تصوّف و انس با آنان را بر دیگر طبقات از اهل معارف ترجیح می داده است .
حاکم نیشابوری برخی از منقولات عرفانی را که از او شنیده بوده نقل کرده است . این نوع گرایش گویا موجب شد که وی هرگز بر کسی حدیث نخواند و حدیث نیز نقل نکند. در رجب ۳۷۸ درگذشت و در آرامگاه برادرش ، ابوالحسین ، مدفون شد (ابن اثیر، همانجا).
ح ) ابومحمّد بالویی ، عبدالرّحمن بن محمّدبن بالویه المُزَکّی (متوفی ۱۱ شعبان ۴۱۰).
یکی از بزرگان و ثقات مشایخ حدیث و معاصر حاکم نیشابوری بوده و، بنا به روایت سمعانی (همانجا)، حاکم نیشابوری گفته است که با ابومحمّد در حلقه درس فقه شرکت می کرده و نیز مناظره او را در مجلس ابوبکر اسحق دیده بوده است . وی اهتمام زیادی در جمع آوری احادیث عالی السَّند ( رجوع کنید به اسناد * )، که براساس شرط شیخین (مسلم و بخاری ) صحیح شمرده می شوند، داشته و، به همین جهت ، مشایخ عصرش خواهان روایت این احادیث از طریق او بوده اند و مدّت یک سال یا کمتر در نزد او به سماع این احادیث پرداخته اند (صریفینی ، ص ۴۷۱).
وی گروه کثیری از محدّثان را درک و از آنان حدیث نقل کرده است : ابوبکربن یحیی المزکّی ، ابوصالح المؤذن ، محمّدبن یعقوب الاصَمّ، ابوبکر الصِبْغی ، ابوالحسن الطرایفی ، ابومحمد الکعبی ، ابوعلی هروی ، ابومحمد ازهری ، ابوعلی صَوّاف ، ابن مَطَر و دیگر بزرگان این طبقه از مشایخ خراسان و عراق (همانجا). وی از پدر خود نیز حدیث نقل کرده و آخرین کسی است که از محمدبن الحسین القطّان نقل حدیث کرده است (ذهبی ، ۱۹۶۱، ج ۳، ص ۱۰۲، صریفینی ، ص ۴۷۱؛ ذهبی ، ۱۹۸۳، ج ۱۷، ص ۲۴۰).
ط ) ابوبکر بالویی ، علی بن احمد نیشابوری .
بنا بر تقسیم حاکم نیشابوری ، از مشایخ طبقه دوم و از محدّثان شافعی بوده است (درباره مشخصات این طبقه رجوع کنید به صریفینی ، ص ۲۳). او در نواحی جبال و عراق و نیشابور از محدّثان بسیاری حدیث شنیده و ابوحازم العبدوی ، از بزرگان مشایخ حدیث سده چهارم ، کتاب الفواید احمدبن حسین مهران را برایش استخراج کرده است . از آنجا که ابوبکر در آغاز میانسالی درگذشت ، به نقل احادیث زیادی نایل نشد. وی از نشربن احمد و ابوعمربن حمدان و حاکم ابواحمد و ابوالفضل صالح بن احمد و ابن شاهین و دارقُطَنی و ابن شاذان و ابن حبابه و دیگر مشایخ این طبقه حدیث شنیده است (همان ، ص ۵۷۴).
ی ) ابوعبداللّه بالویی حیری ، منصوربن محمدبن عبداللّه .
وی از محدّثان طبقه دوّم و از نوادگان دختری ابوبکر حیری است و از دو جانب (پدر و مادر) اصالت شخصی و اعتبار و وثاقت در فن حدیث دارد، از خَفّاف و سیدابوالحسن و ابوالحسن بن اسحاق و دیگر مشایخ این طبقه سماع حدیث کرده است (همان ، ص ۶۷۶).
ک ) ابواسحاق ، ابراهیم بن علی بن بالویه .
وی از محمّدبن عقیل بلخی و محمدبن عبداللّه سمرقندی و دیگران روایت و نیز احادیثی «غریب » از عبداللّه بن وَهْب دینوری نقل کرده است . ابوعلی حسین بن محمّد ماسرجیسی احادیثی برایش برگزید (ابن ماکولا، ج ۱، ص ۱۶۵).
ل ) ابوالقاسم ، عبیداللّه بن ابراهیم بن بالویه المزکّی .
وی از احمدبن یوسف و محمّدبن یزید و اسحاق بن عبداللّه سماع حدیث کرده و ابوبکراحمدبن اسحاق بن ایوب و حافظ ابوعلی و محدّثان پس از این دو، در سلسله روایت ، همه از عبیداللّه بن ابراهیم نقل حدیث کرده اند (همانجا).
م ) ابوابراهیم ، محمدبن الحسین بن محمّد بالویی .
وی از ابواسحاق ابراهیم بن محمد اسفراینی حدیث نقل کرده و ابوبکر محمّدبن منصور السمعانی از او روایت کرده است (همان ، ج ۱، ص ۵۳۳، حاشیه ).
۲)
الف ) ابوسعیدبالویی ،
عبدالرّحمن بن احمدبن حامدبن محمودبن محمدبن عبدالرحمن بن سعدبن ابی وقّاص زُهْری نیشابوری (متوفی ۳۷۴). وی در بخارا سکونت گزید و از ابوحامد یحیی بن بلال و محمدبن قطّان حدیث نقل کرد و تا سالهای آخر عمر در اِشتیخنِ سمرقند دیوان مظالم را سرپرستی می کرد (یاقوت حموی ، ج ۱، ص ۲۷۷؛ سمعانی ، ج ۲، ص ۶۱ـ۶۳؛ ابن ماکولا، همانجا).
ب ) ابوسعید بالویی ،
عبدالرّحمن بن سعیدبن عبدالرّحمن از محدّثان طبقه دوم نیشابور. وی از نوادگان ابوحسین کیالی (از مشایخ نامبردار طبقه سوم محدّثان نیشابور بنا بر تقسیم حاکم نیشابوری ) و از خاندانی است که به عدالت و وثاقت شهرت داشت . به گفته حاکم نیشابوری ، وی ، با راهنمایی و افادت جدّش ، از مشایخ طبقه دوّم نیشابور حدیث بسیار شنید لیکن ، از آنجا که در آغاز میانسالی درگذشت ، بر نقل احادیث توفیق نیافت (صریفینی ، ص ۴۹۲).
ج ) ابوالعباس احمدبن محمّدبن اسحاق بالویی .
وی از محمّدبن اسحاق بن خزیمه و ابوقریش و محمّدبن جمعه بن خلف قهستانی و محمّدبن سَرّاج و محمّدبن مسیّب ارغیانی حدیث نقل کرده و ابوسعید، محمّدبن عبدالرّحمن گنجرودی از وی روایت کرده است (ابن ماکولا، ج ۱، ص ۵۳۲، حاشیه ).
منابع :
(۱) ابن اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب ، بغداد ( بی تا. ) ؛
(۲) ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف فی الاسماء و الکنی و الانساب ، چاپ عبدالرّحمن بن یحیی معلمی یمانی ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(۳) محمدبن احمد ذهبی ، سیر اعلام النبلاء ، ج ۱۷، بیروت ۱۹۸۳؛
(۴) همو، العبر فی خبر من غبر ، ج ۳، چاپ فؤاد سید، کویت ۱۹۶۱؛
(۵) عبدالکریم بن محمد سمعانی ، الانساب ، ج ۲، چاپ عبدالرّحمن بن یحیی معلمی یمانی ، حیدرآباد دکن ۱۳۸۳/۱۹۶۳؛
(۶) ابراهیم بن محمد صریفینی ، تاریخ نیشابور: المنتخب من السیاق ، تألیف عبدالفاخربن اسمعیل فارسی ، قم ۱۳۶۲ ش ؛
یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناد ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۲