تاریخ ولادت او آنچنانکه پدرش مرحوم ملّا حیدر محمد با خطّ خود در پشت قرآن نوشته اند و عکس فتوگراف آن در کتاب «نابغه علم و عرفان» آمده است؛ ۲۸ جمادى الاولى سال ۱۲۵۱ قمرى مىباشد.
چون آن جناب به سنّ سه سالگى رسید؛ پدرش به بعضى از شهرهاى ایران و سپس به هند مسافرت کرد و از او خبرى نشد. آن جناب به فراق پدر مبتلا گشت و برادرش ملّا محمد على، او را سرپرستى نمود. چون به سن ۶ سالگى رسید؛ بنا به امر مادر و برادر آموزش قرآن مجید و کتابهاى فارسى را آغاز کرد؛ و در مدّت پنج ماه توانست در آموختن آنها توفیق حاصل کند. ولى به ادامه تحصیل موفق نشد، و بنا به امر برادرش به کارهاى دنیوى مشغول گشت تا ۱۷ ساله شد؛ دوباره به تحصیل علوم دینى متداول مشغول گردید.
ابتدا در وطن خود به تحصیل علوم ادبى پرداخت، سپس به مشهد مقدّس رضوى (ع) شتافت؛ جهت تکمیل علوم دینى به نجف اشرف و آنگاه جهت درک علوم عقلى و فلسفه به سبزوار رفته و از محضر حکیم عارف و زاهد متألّه، حاج ملّا هادى سبزوارى بهرهمند شد. مدّتها بطور پیوسته و ناپیوسته در خدمت استاد به تحصیل پرداخت.
پس از آنکه در علوم ظاهرى کامل شد و در آن برترى و مهارت کامل پیدا کرد؛ جذبهاى از جذبات حقّ بوسیله حاج ملّا هادى و راهنمائى او در وى پدید آمد و جهت یافتن مقصود خویش به اصفهان مسافرت نمود و خدمت عارف جلیل محمّد کاظم سعادت على شاه (تغمّده اللّه بغفرانه) رسید. و موفّق به گرفتن ذکر قلبى از آن جناب و دخول در طریقت نعمت اللّهى شد.
در بازگشت به گناباد بنا به امر مرشد در مورد اطاعت از فرمان مادرش (که او را به ازدواج ترغیب مىنمود) با دختر حاج ملّا على بیدختى ازدواج کرد و بعد از مدّت کمى شوق تجدید دیدار شیخ را بر آن داشت که بار دیگر به اصفهان مسافرت کند.
در سال ۱۲۸۴ از طرف سعادت على شاه به اجازه ارشاد و تلقین ذکر قلبى و اوراد مأثوره مفتخر و در طریقت به لقب- سلطان على شاه- ملقّب گردید.
در سال ۱۲۹۳ شیخ او، رحلت کرد؛ آن جناب در جاى او نشست و شیخ سجّادهنشین در طریقه نعمتاللّهى گردیده، و مورد توجّه سالکان الى اللّه قرار گرفت.
مقرّ آن جناب بیدخت (از روستاهاى گناباد) محلّ اقامت روىآورندگان به آنجا شد، و نام گناباد که تا آن زمان معروف نبود بعد از اینکه، ایشان در آنجا اقامت گزیدند بتدریج در تمام ایران شهرت یافت؛ و این خود یکى از برکات وجود آن عالم و عارف بزرگوار در آن شهر بود.
سلطان على شاه «طاب ثراه» در سال ۱۳۰۵ قمرى به حج مشرّف شد و زیارت خانه خدا را انجام داد. او در بازگشت به زیارت عتبات مقدّسه (در عراق) نائل گردید و با علما و فقهاى شیعه آن بلاد، ملاقات نمود که از جمله آنان: مرحوم شیخ زین العابدین مازندرانى و فرزندان او و مرحوم مغفور حاج میرزا حسن شیرازى و دیگران بودند که همگى، آن جناب را تجلیل و تعظیم کرده با احترام با ایشان روبرو شدند.
پس از بازگشت به ایران، مدّتى در تهران توقّف نمود. در این موقع بیشتر رجال علم و فقه و سیاست به حضور ایشان رسیدند پادشاه قاجار ناصر الدّین شاه که در آن زمان در جاجرود بسر مىبرد؛ و چون شنید آن حضرت به تهران وارد شده است؛ پیکى به تهران فرستاد و اظهار علاقه نمود که با وى ملاقات نماید و خبر داد که بزودى جهت ملاقات حضرتشان به تهران خواهد آمد. ولى حضرت سلطان على شاه وقتى این سخن را شنید در حرکت از تهران شتاب نمود تا قبل از اینکه شاه وارد تهران شود، از تهران برود و گفت: ما فقیریم و همنشینان فقرائیم ما را با پادشاهان چه کار![۱] پس به گناباد بازگشت. او بعد از چند سال اقامت در گناباد؛ بار دیگر جهت زیارت مشهد مقدّس رضوى به آن آستان مشرّف گردید، و در آنجا مسموم گردید، ولى او را علاج نمودند و خطر رفع شد؛ لیکن تندرستى نخستین را باز نیافت.
حضرت سلطان على شاه جهت تحصیل وسائل معاش به امور کشاورزى مىپرداخت. زیرا او معتقد بود؛ براى تأمین وسایل زندگى و معیشت باید به کسب و کار پرداخت؛ همانطور که شاه سیّد نعمت اللّه ولى، پیروان و مریدانش را به کسب و ترک بیکارى امر مىفرمود:
در عین حال که کار مىکرد از مطالعه و تدریس و تألیف و ارشاد مردم و کمک به مساکین و بر آوردن نیازهاى محتاجان، غفلت نداشت.
بلکه او به مداواى بیماران نیز مىپرداخت تا جائى که به مهارت و توانائى در طبّ مشهور گشت. آن حضرت بسیار زاهد و عابد بود، و هیچگاه تهجّد در سحر، از او ترک نشد.
او در بپا داشتن شعائر دینى و مذهبى مانند نماز جماعت، و مجلس ذکر و قرائت قرآن و مراسم سوگوارى اهل بیت (ع) بسیار علاقمند و مشتاق بود و در امور دنیا مانند خوراک و پوشاک به حدّ اقل قانع بود و پیروان و مریدان خویش را نیز به محافظت از آداب دینى امر مىفرمود، و هرگاه مىدید یا مىشنید که بعضى از مریدانش خلاف نمودهاند؛ نمىتوانست در امر دین خشم خود را فروبرد و پنهان دارد؛ بلکه به آنان تشدّد کرده با خشونت برخورد مىکرد، تا آنجا که بعضى از مریدانش را که آداب شرع را رعایت نکرده بودند پس از تذکّر و یاد آورى آنها به رعایت و عدم تأثیر یاد آورى طرد نمود. حال که سخن بدینجا رسید اگر بخواهیم جهت تکمیل مطلب و بطریق ضمنى و استطراد خصوصیاتى از طریقه نعمتاللّهى را در اینجا ذکر کنیم جاى تعجّب نخواهد بود:
۱: سیّد نعمت اللّه ولى، و جانشینان او، تا کنون همه مریدان را به محافظت آداب شرع مقدّس نبوى از قبیل عمل به واجبات و ترک محرّمات، بلکه مکروهات امر نمودهاند، چه تخلیه دل از غیر خدا، مستلزم اطاعت از خدا و رسول خدا و اولیالامر و پیروى از احکام آنان مىباشد. زیرا جائز، بلکه ممکن نیست کسى که محبّ و دوستدار است؛ خلاف امر محبوب انجام دهد.
هر که ادّعاى دوستى خدا مىکند؛ لازم است از اوامر او، و اوامر رسول او اطاعت نماید. چه اینکه خدا فرمود: قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ[۲] زیرا مادام که ظاهر و اعضاء و جوارح انسان به حفظ حدود الهى زینت نیابد؛ دل به آداب روحانى مؤدّب نمىشود. ازاینرو، هر چه، مخالفت با شرع شریف داشته باشد از قبیل اعتقادات باطل و بدعتها و اعمال نهىشده «حتى سماع» در این طریقه راه نداشته؛ باطل و ممنوع است. مجالس ذکر هم از همه این امور پاک و منزّه مىباشد.
۲: اینکه برادران این طریقه، مأمورند که بیکارى و گوشه گیرى و رهبانیت را ترک نمایند، و به یکى از شغلهاى دنیوى که مباح باشد جهت تحصیل معاش رو آورند تا در تأمین معاش خود آنها را از دیگران بىنیاز سازد؛ چه انسان در دنیا محتاج به خوردن و آشامیدن و پوشش و مسکن است و همه اینها از ضروریّات زندگى دنیا محسوب مىگردد و رسیدن به آنها با کسب حلال یا با سرقت، یا گدائى و یا اظهار احتیاج به غیر حاصل مىشود، و هر چه بدون رضاى مالک باشد مثل غصب در حقیقت جزء سرقت محسوب مىگردد و هر چه مربوط به طمع است؛ از نوع سؤال و گدائى، به حساب مىآید.
سرقت و گدائى از نظر عقل و شرع و عرف حرام است. تنها کسب حلال و مباح باقى مىماند خواه کشاورزى باشد یا تجارت و یا صنعت یا غیر آنها از کسبهاى مختلف حلال. پس بر همه فقراء این طریقه لازم است که هر یک به کسبى حلال اشتغال ورزند تا سر بار دیگران نشوند، بلکه لازم است کار آنها طورى باشد که به دیگران نیز سود برساند.
چون برادران این طریقه مأمور به ترک انزوا و وارد شدن به اجتماع هستند؛ به اصطلاح صوفیه در آنان بسط بر قبض غالب مىگردد[۳] چه غلبه قبض بر بسط در سالک الى اللّه عموما بر اثر گوشه گیرى و کناره جوئى از خلق پدید مىآید و داخل شدن در اجتماع و جماعت مردم، موجب بسط مىشود، زیرا، براى سالک لازم است که حقّ را در همه مظاهر مشاهده کند و با همه هستى به نیکى معاشرت و همنشینى نماید؛ چه دوست داشتن مظاهر الهى سایه و ظلّ دوستى خداست.
چنانکه شیخ جلیل سعدى شیرازى گفته است:
| به جهان خرّم از آنم که جهان خرّم از اوست | عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست | |
۳: از جمله خصوصیّات این طریقه، مقیّد نبودن به پوشش مخصوص و لباس مشخّص و معیّنى در ظاهر مىباشد، مانند خرقه مخصوص و تاج و امثال آن که در بسیارى از طرق صوفیّه، معمول مىباشد، بلکه سیّد نعمت اللّه ولى و جانشینان وى گفتهاند: براى صوفى تنها لباس تقوى لازم است نه غیر از آن، لذا، تعجّبى ندارد از اینکه آنان در ظاهر لباس معیّن نمىپوشند که عبادت خدا و سلوک الى اللّه، با هر لباسى ممکن و جائز است و هیچ تفاوتى بین کسى که در لباس اهل علم یا در لباس حکومتى یا غیر آن باشد؛ نیست. به خلاف بسیارى از سلسلههاى صوفیّه که داراى خرقه مخصوص و تاج مشخّصى مىباشند. بگونهاى که هر کس داخل این سلسله شود حتما باید به لباس مخصوص مقیّد گردد.
در بعضى از طریقهها تقیّد به لباس، مخصوص مجالس ذکر است (که در آنجا، لباس مخصوص مىپوشند) ولى در طریقه نعمتاللّهى این قید در مجلس ذکر و غیر آن اصلا وجود ندارد.
حضرت مؤلّف جلیل نیز چون به این سیره و روش مقیّد بود؛ و هیچ یک از واجبات بلکه مستحبّات را ترک ننموده؛ و در ترک محرّمات بلکه مکروهات نیز ثابت قدم و استوار بود و خود در دنیا بکار اشتغال داشت لذا پیروان و مریدانش را نیز به این امور فرمان مىداد و شدیدا در رعایت و حفظ آنها کوشا بود.
سر انجام ایشان را در شب شنبه ۲۶ ربیع الاول سال ۱۳۲۷ قمرى خفه کرده و غرق ساختند، او شهید از دنیا رحلت فرمود و (در حرم مطهّر که اکنون زیارتگاه فقرا و سایرین مىباشد) در انتهاى قبرستان بیدخت بالاى تپه مدفون گشت.
پس از آن حضرت فرزند عارف کاملش مولى حاج ملّا على نور على شاه ثانى که متولّد در ۱۷ ربیع الثّانى ۱۲۸۴ هجرى قمرى مىباشد جانشین پدر گردید، و بدین ترتیب او جاى پدر نشست تا ایشان نیز در تاریخ ۱۵ ربیع الاوّل ۱۳۳۷ قمرى در کاشان مسموم شدند و فرزند جلیل ایشان پدر معظّم اینجانب، (سلطان حسین تابنده) مولى حاج شیخ محمّد حسن صالح على شاه که در ۸ ذىحجه ۱۳۰۸ قمرى زاده شده بود جانشین آن مرحوم گردید که مسند طریقه نعمتاللّهى در این زمان به وجود آن حضرت مزیّن است که خداوند عمر شریفش را طولانى گرداند[۴].
مولى حاج سلطان محمّد تألیفات بسیارى دارد که بیشتر آنها در احکام و آداب شرع و اخلاق است که با اصول عرفان مطابقت مىکند؛ مانند: سعادتنامه، مجمع السّعاده، بیان السّعاده، ولایتنامه، بشاره المؤمنین، تنبیه النائمین، التوضیح و الایضاح.
دو تألیف از آنها که بیان السعاده و ایضاح به عربى مىباشد و آثار دیگر به زبان فارسى است. وى غیر از کتب نام برده، تألیفات دیگرى هم دارد که در منطق و نحو مىباشد؛ مثل «تذهیب التهذیب» که حاشیه و شرحى است بر تهذیب المنطق، و حاشیههائى بر اسفار که همه آنها به عربى است. مهمترین تألیف آن جناب، تفسیر قرآن مجید است که «بیان السّعاده فى مقامات العباده» نام دارد و آن از مهمترین تفسیرهایى است که در قرن اخیر نوشته شده است تا آنجا که فقیه کامل مرحوم حاج آقا محسن مجتهد عراقى و حکیم جلیل مرحوم مغفور آخوند ملّا محمّد کاشانى درباره آن گفتهاند:
«تفسیر سلطان، سلطان التّفاسیر است» در این تفسیر نکات دقیق عرفانى و فلسفى و ادبى در بیان آیات ذکر شده است که هیچ کس پیش از او یادآور نشده است؛ همانطور که خود وى، در مقدّمه تفسیر نیز به صراحت بیان نموده است.
همه آنچه در تفسیر آیات ذکر شده است کلّا مستند به احادیث و اخبارى مىباشد که از مصادر عصمت (ع) روایت شده است.
سلطان على شاه چون به شیخ و مرشدش حاج محمّد کاظم سعادت على شاه، علاقه و ارادت بسیار داشت؛ سه اثر از آثار خود: «سعادتنامه، بیان السّعاده، مجمع السّعادات» را به نام ایشان نمود؛ همانطور که مولوى بلخى خراسانى، دیوان خویش را به اسم مرشدش شمس تبریزى نام نهاد، مولى محمّد تقى کرمانى- مظفّر على شاه- دیوان اشعارش را به نام مرشدش مشتاق على شاه پایان بخشید- که خدا ایشان را بیامرزاد.
_____________________________________________________________________________________
پاورقی
[۱] رسول خدا( ص) فرمود: همنشینى با فقرا از تواضع است( نهج الفصاحه)
[۲] آل عمران- ۳۱
[۳] قبض نتیجه واردى است که بعد و انذار و حجاب را نزد سالک ظهور دهد و حالت گرفتگى و اندوه دل را سبب شود بسط عکس قبض و نتیجه واردى است که قرب و بشارت و رفع حجاب و شهود را در دل ارائه دهد و شادمانى آن، وجود را گسترده سازد.
[۴] حضرت شیخ محمّد حسن صالح على شاه در تاریخ ششم مرداد ۱۳۴۵ هجرى شمسى مطابق با نهم ربیع الثّانى سال ۱۳۸۶ هجرى قمرى در زادگاهش بیدخت خرقه تهى کرد و دعوت حق را لبیک گفت و فرزند مقدسش حضرت حاج سلطان حسین تابنده نویسنده این مقدّمه با لقب رضا على شاه بر مسند ارشاد نشست- آن جناب نیز در تاریخ هیجدهم شهریور ماه ۱۳۷۱ هجرى شمسى خرقه تهى کرد و عالم عرفان را با رحلت خود عزا دار ساخت و اکنون حضرت آقاى حاج على تابنده( محبوبعلى شاه) بموجب فرمانى که پدر بزرگوارشان حضرت آقاى رضا على شاه قدس سرّه در حیات خود صادر فرموده بود بر مسند هدایت و ارشاد فقراى این سلسله جلوس فرمودهاند.
مقدمه ترجمه تفسیر بیان السعاده فى مقامات العباده، ج۱، ص: ۵۸
