زندگینامه حضرت ابوالفضائل ابوالفضل عباس(ع)به قلم علّامه محقق حاج شیخ باقر شریف قرشی

فصل اوّل : ولادت و رشد 
پیش از پرداختن به ولادت و رشد ابوالفضل العباس ( علیه السّلام ) به اختصار از دودمان تابناک ایشان که در ساخت شخصیت و سلوک درخشان و زندگى سراسر حماسه ایشان اثرى ژرف داشتند، سخن مى گوییم .

 

دودمان درخشان 
حَسَب و نَسَبى والاتر و درخشانتر از نسب حضرت ، در دنیاى حسب و نسب وجود ندارد. عباس از بطن خاندان علوى برخاسته است ، یکى از والاترین و شریفترین خاندانهایى که بشریت در طول تاریخ خود شناخته است ، خاندانى تناور و ریشه دار در بزرگى و شرافت که با قربانى دادن در راه نیکى و سودرسانى به مردم ، دنیاى عربى و اسلامى را یارى کرد و الگوهایى از فضیلت و شرف براى همگان بجا گذاشت و زندگى عامه را با روح تقوا و ایمان منوّر ساخت . در این جا اشاره اى کوتاه به ریشه هاى گرانقدرى که ((قمر بنى هاشم )) و ((افتخار عدنان )) از آنها بوجود آمد، مى کنیم .

 

پدر 
پدر بزرگوار حضرت عباس ( علیه السّلام ) امیرالمؤ منین ، وصىّ رسول خدا( صلّى اللّه علیه و آله ) در مدینه علم نبوت ، اولین ایمان آورنده به پروردگار و مصدق رسولش ، همسر دخت پیامبرش ، همپایه ((هارون )) براى ((موسى )) نزد حضرت ختمى مرتبت ، قهرمان اسلام و نخستین مدافع کلمه توحید است که براى گسترش رسالت اسلامى و تحقق اهداف بزرگ آن با نزدیکان و بیگانگان جنگید.
تمام فضیلتهاى دنیا در برابر عظمت او ناچیزند و در فضیلت و عمل ، کسى را یاراى رقابت با او نیست . مسلمانان به اجماع او را پس از پیامبراکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) داناترین ، فقیه ترین و فرزانه ترین کس مى دانند. آوازه بزرگیش در همه جهان پیچیده است و دیگر نیازى به تعریف و توصیف ندارد.
عباس را همین سرافرازى و سربلندى بس که برخاسته از درخت امامت و برادر دو سبط پیامبر اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) است .

 

مادر 
مادر گرامى و بزرگوار ابوالفضل العباس ( علیه السّلام ) بانوى پاک ، ((فاطمه دخت حزام بن خالد)) است . ((حزام )) از استوانه هاى شرافت در میان عرب به شمار مى رفت و در بخشش ، مهمان نوازى ، دلاورى و رادمردى مشهور بود. خاندان این بانو از خاندانهاى ریشه دار و جلیل القدر بود که به دلیرى و دستگیرى معروف بودند. گروهى از این خاندان به شجاعت و بزرگ منشى ، نامى شدند، از جمله :

۱ عامر بن طفیل : عامر برادر ((عمره ))، مادر مادربزرگ ((ام البنین )) بود که از معروفترین سواران عرب به شمار مى رفت و آوازه دلاورى او در تمام محافل عربى و غیر آن پیچیده بود تا آنجا که اگر هیاءتى از عرب نزد ((قیصر روم )) مى رفت در صورتى که با عامر نسبتى داشت ، مورد تجلیل و تقدیر قرار مى گرفت وگرنه توجهى به آن نمى شد.

۲ عامر بن مالک : عامر جدّ دوّم بانو ((ام البنین )) است که از سواران و دلاوران عرب به شمار مى رفت و به سبب دلیرى بسیارش ، او را ((ملاعب الاسّنه )) (همبازى نیزه ها) لقب داده بودند. شاعرى درباره اش مى گوید:
((عامر با سرنیزه ها بازى مى کند و بهره گردانها را یکجا از آن خود ساخته است )).^(۴)
علاوه بر دلاورى ، از پایبندان به پیمان و یاور محرومان بود و مردانگى او ضعیفان را دستگیر بود که مورخان در این باب نمونه هاى متعددى از او نقل کرده اند.

۳ طفیل : طفیل پدر عمره (مادر مادر بزرگ ام البنین ) از نامدارترین دلاوران عرب بود و برادرانى از بهترین سواران عرب داشت از جمله : ربیع ، عبیده و معاویه . به مادر آنان ((ام البنین )) گفته مى شد. این چند برادر نزد ((نعمان بن منذر)) رفتند.
در آنجا ((ربیع بن زیاد عبسى )) را که از دشمنانشان بود، مشاهده کردند. ((لبید)) از خشم برافروخته شد و نعمان را مخاطب ساخته چنین سرود:
((اى بخشنده خیر بزرگ از دارایى ! ما فرزندان چهارگانه ((ام البنین )) هستیم )).
((ماییم بهترین فرزندان عامر بن صعصعه که در کاسه هاى بزرگ به دیگران اطعام مى کنیم )).
((در میدان کارزار، میان جمجمه ها مى کوبیم و از کنام شیران به سویت آمده ایم )).
((درباره او (ربیع ) از دانایى بپرس و پندش را به کار بند)).
((هشیار باش ! اگر از بدگویى و لعن بیزارى ، با او نشست و برخاست مکن و با او هم کاسه مشو)).^(۵)
نعمان از ربیع روگردان شد و او را از خود دور کرد و به او گفت :
((از من دور شو و به هر سو که مى خواهى روانه شو و بیش از این با اباطیلت مرا میازار)).
((چه راست و چه دروغ ، درباره ات چیزهایى گفته شد، پس عذرت در این میان چیست ؟)).^(۶)
این که نعمان فوراً خواسته آنان را برآورد و ربیع را از خود راند، بیانگر موقعیت والاى آنان نزد اوست .

۴ عروه بن عتبه :عروه پدر ((کبشه )) نیاى مادرى ام البنین و از شخصیتهاى برجسته در عالم عربى بود. به دیدار پادشاهان معاصر خود مى رفت و از طرف آنان مورد تجلیل و قدردانى قرار مى گرفت و پذیرایى شایانى از او به عمل مى آمد.^(۷)
اینان برخى از اجداد مادرى حضرت ابوالفضل ( علیه السّلام ) هستند که متصف به صفات والا و گرایشهاى عمیق انسانى بوده اند و به حکم قانون وراثت ، ویژگیهاى والاى خود را از طریق ام البنین به فرزندان بزرگوارش منتقل کرده اند.
پیوند امام با ام البنین 
هنگامى که امام امیرالمؤ منین ( علیه السّلام ) به سوگ پاره تن و ریحانه پیامبر اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) و بانوى زنان عالمیان ، فاطمه زهرا( علیها السّلام ) نشست ، برادرش ((عقیل )) را که از عالمان به انساب عرب بود فراخواند و از او خواست برایش همسرى برگزیند که زاده دلاوران باشد تا پسر دلیرى به عرصه وجود برساند و سالار شهیدان را در کربلا یارى کند.^(۸)
عقیل ، بانو ام البنین از خاندان ((بنى کلاب )) را که در شجاعت بى مانند بود، براى حضرت انتخاب کرد. بنى کلاب در شجاعت و دلاورى در میان عرب زبانزد بودند ولبید درباره آنان چنین مى سرود:
((ما بهترین زادگان عامر بن صعصعه هستیم )).
و کسى بر این ادعا خرده نمى گرفت . ((ابوبراء)) همبازى نیزه ها (ملاعب الاسنّه ) که عرب در شجاعت ، چون او را ندیده بود، از همین خاندان است .^(۹)
امام این انتخاب را پسندید و عقیل را به خواستگارى نزد پدر ام البنین فرستاد. پدر خشنود از این وصلت مبارک ، نزد دختر شتافت و او با سربلندى و افتخار، پاسخ مثبت داد و پیوندى همیشگى با مولاى متقیان ، امیرمؤ منان ( علیه السّلام ) بست . حضرت در همسرش ، خِرَدى نیرومند، ایمانى استوار، آدابى والا و صفاتى نیکو مشاهده کرد و او را گرامى داشت و از صمیم قلب در حفظ او کوشید.

 

 

ام البنین و دو سبط پیامبر (ص ) 
ام البنین بر آن بود تا جاى مادر را در دل نوادگان پیامبر اکرم و ریحانه رسول خدا و آقایان جوانان بهشت ، امام حسن و امام حسین ( علیهما السّلام ) پر کند؛ مادرى که در اوج شکوفایى پژمرده شد و آتش به جان فرزندان نوپاى خود زد. فرزندان رسول خدا در وجود این بانوى پارسا، مادر خود را مى دیدند و از فقدان مادر، کمتر رنج مى بردند. ام البنین فرزندان دخت گرامى پیامبر اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) را بر فرزندان خود که نمونه هاى والاى کمال بودند مقدّم مى داشت و عمده محبت و علاقه خود را متوجه آنان مى کرد.
تاریخ ، جز این بانوى پاک ، کسى را به یاد ندارد که فرزندان هووى ^(۱۰) خود را بر فرزندان خود مقدّم بدارد. لیکن ، ام البنین توجّه به فرزندان پیامبر را فریضه اى دینى مى شمرد؛ زیرا خداوند متعال در کتاب خود به محبت آنان دستور داده بود و آنان امانت و ریحانه پیامبر بودند؛ ام البنین با درک عظمت آنان به خدمتشان قیام کرد و حقّ آنان را ادا نمود.

 

اهل بیت و ام البنین 
محبت بى شائبه ام البنین در حق فرزندان پیامبر و فداکاریهاى فرزندان او در راه سیدالشهداء بى پاسخ نماند، بلکه اهل بیت عصمت و طهارت در احترام و بزرگداشت آنان کوشیدند و از قدردانى نسبت به آنان چیزى فروگذار نکردند. ((شهید)) که از بزرگان فقه امامیه است مى گوید:
((ام البنین از زنان بافضیلت و عارف به حق اهل بیت ( علیهم السّلام ) بود. محبتى خالصانه به آنان داشت و خود را وقف دوستى آنان کرده بود. آنان نیز براى او جایگاهى والا و موقعیتى ارزنده قایل بودند. زینب کبرى پس از رسیدن به مدینه نزدش شتافت و شهادت چهار فرزندش را تسلیت گفت و همچنین در اعیاد براى تسلیت نزد او مى رفت …)).
رفتن نواده پیامبر اکرم ، شریک نهضت حسینى و قلب تپنده قیام حسین ، زینب کبرى ، نزد ام البنین و تسلیت گفتن شهادت فرزندان برومندش ، نشان دهنده منزلت والاى ام البنین نزد اهل بیت ( علیهم السّلام ) است .

 

ام البنین نزد مسلمانان 
این بانوى بزرگوار، جایگاهى ویژه نزد مسلمانان دارد و بسیارى معتقدند او را نزد خداوند، منزلتى والاست و اگر دردمندى او را واسطه خود نزد حضرت بارى تعالى قرار دهد، غم و اندوهش برطرف خواهد شد. لذا به هنگام سختیها و درماندگى ، این مادر فداکار را شفیع خود قرار مى دهند.
البته بسیار طبیعى است که ام البنین نزد پروردگار مقرب باشد؛ زیرا در راه خدا و استوارى دین حق ، فرزندان و پاره هاى جگر خود را خالصانه تقدیم داشت .

 

مولود بزرگ
نخستین فرزند پاک بانو ام البنین ، سالار بزرگوارمان ابوالفضل العباس ( علیه السّلام ) بود که با تولدش ، مدینه به گُل نشست ، دنیا پرفروغ گشت و موج شادى ، خاندان علوى را فراگرفت . ((قَمَرى )) تابناک به این خاندان افزوده شده بود و مى رفت که با فضایل و خون خود، نقشى جاودانه بر صفحه گیتى بنگارد.
هنگامى که مژده ولادت عباس به امیرالمؤ منین ( علیه السّلام ) داده شد، به خانه شتافت ، او را در برگرفت ، باران بوسه بر او فرو ریخت و مراسم شرعى تولد را درباره او اجرا کرد. در گوش راستش اذان و در گوش چپ اقامه گفت . نخستین کلمات ، بانگ روحبخش توحید بود که به وسیله پدرش پیشاهنگ ایمان و تقوا در زمین ، بر گوشش نشست و سرود جاویدان اسلام ، جانش را نواخت :((اللّه اکبر… لا اله الاّ اللّه )). این کلمات که عصاره پیام پیامبران و سرود پرهیزگاران است ، در اعماق جان عباس جوانه زد، با روحش عجین شد و به درختى بارور از ایمان بدل شد تا آنجا که در راه بارورى همیشگى آن ، جان باخت و خونش را به پاى آن ریخت . در هفتمین روز تولد نیز بنا به سنّت اسلامى ، حضرت ، سر فرزند را تراشید، همسنگ موهایش ، طلا (یا نقره ) به فقیران صدقه داد و همان گونه که نسبت به حسنین ( علیهما السّلام ) عمل کرده بود، گوسفندى به عنوان عقیقه ذبح کرد.

 

سال تولد 
برخى از محققان برآنند که حضرت ابوالفضل العباس ( علیه السّلام ) در روز چهارم ماه شعبان سال ۲۶ هجرى دیده به جهان گشود.^(۱۱)

 

 

نامگذارى 
امیرالمؤ منین ( علیه السّلام ) از پس پرده هاى غیب ، جنگاورى و دلیرى فرزند را در عرصه هاى پیکار دریافته بود و مى دانست که او یکى از قهرمانان اسلام خواهد بود، لذا او را عباس (دُژم : شیر بیشه )^(۱۲) نامید؛ زیرا در برابر کژیها و باطل ، ترشرو و پرآژنگ بود و در مقابل نیکى ، خندان و چهره گشوده . همان گونه که پدر دریافته بود، فرزندش در میادین رزم و جنگهایى که به وسیله دشمنان اهل بیت ( علیهم السّلام ) به وجود مى آمد، چون شیرى خشمگین مى غرّید، گردان و دلیران سپاه کفر را درهم مى کوفت و در میدان کربلا تمامى سپاه دشمن را دچار هراس ‍ مرگ آورى کرد. شاعر درباره حضرتش مى گوید:
((هراس از مرگ ، چهره دشمن را درهم کشیده بود، لیکن عباس در این میان خندان و متبسم بود)).^(۱۳)

 

کنیه ها 
به حضرت عباس ، این کنیه ها را داده بودند:

۱ ابوالفضل :
از آنجا که حضرت را فرزندى به نام ((فضل )) بود، او را به ((ابوالفضل )) کنیه داده بودند. شاعرى در سوگ ایشان مى گوید: ((اى ابوالفضل ! اى بنیانگذار فضیلت و خویشتندارى ! ((فضیلت )) جز تو را به پدرى نپذیرفت )).^(۱۴)
این کنیه با حقیقت وجودى حضرت هماهنگ است و او اگر به فرض ‍ فرزندى به نام فضل نداشت ، باز به راستى ابوالفضل (منبع فضیلت ) بود و سرچشمه جوشان هر فضیلتى به شمار مى رفت ؛ زیرا در زندگى خود با تمام هستى به دفاع از فضایل و ارزشها پرداخت و خون پاکش را در راه خدا بخشید.
حضرت پس از شهادت ، پناهگاه دردمندان شد و هرکس با ضمیرى صاف او را نزد خداوند شفیع قرار داد، پروردگار رنج و اندوهش را برطرف ساخت .

۲ ابوالقاسم :
حضرت را فرزند دیگرى بود به نام ((قاسم ))، لذا ایشان را ((ابوالقاسم )) کنیه داده بودند. برخى از مورخان معتقدند قاسم همراه پدر و در راه دفاع از ریحانه رسول اکرم در سرزمین کربلا به شهادت رسید و پدر، او را در راه خدا فدا کرد.

 

القاب
معمولاً القاب ، ویژگیهاى نیک و بد آدمى را مشخص مى سازد و هر کس ‍ را بر اساس خصوصیتى که دارد لقبى مى دهند. ابوالفضل را نیز به سبب داشتن صفات والا و گرایشهاى عمیق اسلامى ، لقبهایى داده اند، از آن جمله :

۱ قمر بنى هاشم :
حضرت عباس با رخسار نیکو و تلا لؤ چهره ، یکى از آیات کمال و جمال به شمار مى رفت ، لذا او را قمر بنى هاشم لقب داده بودند. در حقیقت نه تنها قمر خاندان گرامى علوى بود، بلکه قمرى درخشان در جهان اسلام به شمار مى رفت که بر راه شهادت پرتو افشانى مى کرد و مقاصد آن را براى همه مسلمانان آشکار مى نمود.

۲ سقّا:
از بزرگترین و بهترین القاب حضرت که بیش از دیگر القاب مورد علاقه اش بود، ((سقّا)) مى باشد. پس از بستن راه آب رسانى به تشنگان اهل بیت ( علیهم السّلام ) به وسیله نیروهاى فرزند مرجانه ، جنایتکار و تروریست ، جهت از پا درآوردن فرزندان رسول خدا( صلّى اللّه علیه و آله ) قهرمان اسلام ، بارها صفوف دشمن را شکافت و خود را به فرات رساند و تشنگان اهل بیت و اصحاب امام را سیراب ساخت که تفصیل آن را هنگام گزارش شهادت حضرت بیان خواهیم کرد.

۳ قهرمان علقمى :
((علقمى )) نام رودى بود که حضرت بر کناره آن به شهات رسید و به وسیله صفوف به هم فشرده سپاه فرزند مرجانه ، محافظت مى شد تا کسى از یاران حضرت اباعبداللّه را یاراى دستیابى به آب نباشد و همراهان امام و اهل بیت ایشان تشنه بمانند. حضرت عباس با عزمى نیرومند و قهرمانى بى نظیر خود توانست بارها به نگهبانان پلید علقمى حمله کند، آنان را درهم شکند و متوارى سازد و پس از برداشتن آب ، سربلند بازگردد. در آخرین بار، حضرت در کنار همین رود، به شهادت رسید، لذا او را ((قهرمان علقمى )) لقب دادند.

۴ پرچمدار:
از القاب مشهور حضرت ، پرچمدار (حامل اللواء) است ؛ زیرا ایشان ارزنده ترین پرچمها؛ پرچم پدر آزادگان ؛ امام حسین ( علیه السّلام ) را در دست داشتند.
حضرت به دلیل مشاهده تواناییهاى نظامى فوق العاده در برادر خود، پرچم را تنها به ایشان سپردند و از میان اهل بیت و اصحاب ، او را نامزد این مقام کردند؛ زیرا در آن هنگام سپردن پرچم سپاه از بزرگترین مقامهاى حساس در سپاه به شمار مى رفت و تنها دلاوران و کارآمدان ، بدین امتیاز مفتخر مى گشتند. حضرت عباس نیز پرچم را با دستانى پولادین برفراز سر برادر بزرگوارش به اهتزاز درآورد و از هنگام خروج از مدینه تا کربلا، همچنان در دست داشت . پرچم از دست حضرت به زمین نیفتاد مگر پس از آنکه دو دست خود را فدا کرد و در کنار رود علقمى به خاک افتاد.

۵ کبش الکتیبه :
لقبى است که به بالاترین رده فرماندهى سپاه به سبب حسن تدبیر و دلاورى که از خود نشان مى دهد و نیروهاى تحت امر خود را حفظ مى کند، داده مى شود. این نشان دلیرى ، به دلیل رشادت بى مانند حضرت عباس در روز عاشورا و حمایت بى دریغ از لشکر امام حسین ( علیه السّلام ) بدو داده شده است . ابوالفضل در این روز، نیرویى کوبنده در سپاه برادر و صاعقه اى هولناک بر دشمنان اسلام و پیروان باطل بود.

۶ سپهسالار:^(۱۵)
لقبى است که به بزرگترین شخصیت فرماندهى و ستاد نظامى داده مى شود. و حضرت را به سبب آنکه فرمانده نیروهاى مسلح برادر در روز عاشورا بود و رهبرى نظامى لشکر امام را بر عهده داشت ، این گونه لقب داده اند.

۷ حامى بانوان :
از القاب مشهور حضرت ابوالفضل ، ((حامى بانوان (حامى الظعینه ) )) است . ((سید جعفر حلى )) در قصیده استوار و زیباى خود در سوگ حضرت به این نکته چنین اشاره مى کند:((حامى الظعینه کجا، ربیعه کجا، پدر حامى الظعینه ، امام متقیان کجا و مُکَدَّم کجا)).^(۱۶)
به دلیل نقش حساس حضرت در حمایت از بانوان حرم و اهل بیت نبوت ، چنین لقبى به حضرت داده شده است . ایشان تمام تلاش خود را مصروف بانوان رسالت و مخدرات اهل بیت نمود و فرود آوردن از هودجها یا سوار کردن به آنهارا به عهده داشت و در طى سفربه کربلا این وظیفه دشوار را به خوبى انجام داد.
لازم به ذکر است که این لقب را به یکى از جنگاوران و دلاوران عرب به نام ((ربیعه بن مُکَدَّم .)) که در راه دفاع از همسرش ، شجاعت بى نظیرى از خود نشان داد، داده بودند.^(۱۷)
در میان مردم ((باب الحوائج )) است .
آنان به این مطلب یقین دارند که دردمند و نیازمندى قصد حضرت را نمى کند، مگر آنکه خداوند حاجت او را برآورده و درد و اندوهش را برطرف مى سازد و گره مشکلات او را مى گشاید. پسرم ((محمد حسین )) نیز قصد درِ خانه حضرت کرد و رفع مشکلاتش را از او خواستار شد که دعایش برآورده شد و خداوند رنج و اندوهش را برطرف ساخت .
ابوالفضل نسیمى از رحمتهاى الهى ، درِ رحمتى از درهایش و وسیله اى از وسایل اوست و او را نزد خداوند منزلتى والاست . این موقعیت ، نتیجه جهاد خالصانه در راه خدا و دفاع از آرمانها و اعتقادات اسلامى و پشتیبانى از سالار شهیدان در سخت ترین شرایط است ؛ دفاع از ریحانه رسول خدا تا آخرین مرحله و جانبازى در راه اهداف مقدسش . اینها برخى از لقبهاى حضرت است که ویژگیهاى شخصیت بزرگ و صفات نیک و مکارم اخلاق او را بازگو مى کند.^(۱۸)

 

شمایل 
حضرت آیتى از جمال و زیبایى بود. رخساره اش زیبا، چهره اش پرشکوه ، اندامش متناسب و نیرومند بود که آثار دلیرى و شجاعت را به خوبى نمایان مى ساخت . راویان او را خوبرو و زیبا وصف کرده اند و گفته اند: ((رشادت اندام و قامت ایشان به حدى بود که بر اسب نیرومند و بزرگى مى نشست ، لیکن در همان حال پاهایش بر زمین خط مى انداخت )).^(۱۹)
به خدا مى سپارمت :
قلب مادر آکنده از محبت به عباس و از زندگى نزد او عزیزتر و گرامیتر بود. مادر از چشم حسودان بر او مى ترسید که مبادا به او آسیبى برسانند و رنجورش کنند، لذا او را در پناه خداوند متعال قرار مى داد و ابیات زیر را درباره اش مى سرود:
((فرزندم را از چشم حسودان نشسته و ایستاده ، آینده و رونده ، مسلمان و منکر، بزرگ و کوچک و زاده و پدر در پناه خداوند یکتا قرار مى دهم )).^(۲۰)

 

با پدر 
امام امیرالمؤ منین حال فرزند خود را در کودکى بشدت رعایت مى کرد و عنایتى خاص به او داشت ، خصوصیات ذاتى مبتنى بر ایمان و ارزشهاى عمیق انسانى خود را به فرزند منتقل مى کرد و در چهره فرزندش قهرمانى از قهرمانان اسلام را مشاهده مى کرد که براى مسلمانان صفحات درخشانى از سرافرازى و کرامت به یادگار خواهد گذاشت . امیرالمؤ منین پسر را غرق بوسه مى کرد و فرزند، عواطف و قلب پدر را مسخّر کرده بود.
مورخان نقل مى کنند که : ((روزى امیرالمؤ منین ، عباس را در دامان خود گذاشت ، فرزند آستینهایش را بالا زد و امام در حالى که بشدت مى گریست به بوسیدن ساعدهاى عباس پرداخت . ام البنین حیرت زده از این صحنه ، از امام پرسید:
چرا گریه مى کنى ؟
حضرت با صدایى آرام و اندوه زده پاسخ داد: به این دو دست نگریستم و آنچه را بر سرشان خواهد آمد به یاد آوردم .
ام البنین شتابان و هراسان پرسید: چه بر سر آنها خواهد آمد؟
حضرت با آوایى مملوّ از غم و اندوه و تاءثر گفت : آنها از ساعد قطع خواهند شد)).
این کلمات چون صاعقه اى بر ام البنین فرود آمد و قلبش را ذوب کرد و با دهشت و به سرعت پرسید:
((چرا قطع مى شوند؟))
امام به او خبر داد که فرزندش در راه یارى اسلام و دفاع از برادرش ، حافظ شریعت الهى و ریحانه رسول اللّه ( صلّى اللّه علیه و آله ) دستانش قطع خواهند شد. ام البنین به شدت گریست و زنان همراه او نیز در غم و رنج و اندوهش شریک شدند.^(۲۱)
سپس ام البنین به دامن صبر و بردبارى چنگ زد و خداى را سپاس گفت که فرزندش فدایى سبط گرامى رسول خدا( صلّى اللّه علیه و آله ) و ریحانه او خواهد بود.

 

رشد 
ابوالفضل العباس ، از بالندگى شایسته اى برخوردار بود و کمتر انسانى از چنین امکان رشدى برخوردار مى گردد. حضرت در سایه پدرش ، (پرچمدار عدالت اجتماعى بر روى زمین ) رشد کرد و از علوم ، تقوا، گرایشهاى والا و عادات پاکیزه او بهره مند گشت ، تا آنکه در آینده نمونه کامل و تصویرى گویا از امام متقیان باشد. مادرش بانو فاطمه نیز در تربیت فرزند اهتمامى شایسته داشت و بذر همه صفات کمال و فضایل و خدادوستى را در زمین بکر وجود فرزند کاشت ، که بر اثر آن ، حضرت عباس در تمام زندگى خود، طاعت خدا و جلب مرضات او را در سرلوحه کار خود قرار داد.

ابوالفضل ، ملازم برادرانش ریحانه و دو سبط گرامى رسول اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) حسن و حسین ( علیهما السّلام ) سروران جوانان بهشت بود و از آنان اصول فضیلت و بنیادهاى آداب والا را فراگرفت . مخصوصاً هماره با برادرش سیدالشهداء بود و در سفر و حضر از او جدا نمى شد و از رفتار برادرش بشدت اثر گرفت و الگوهاى رفتارى او را در جان خود استوار ساخت و صفات نیک او را در خود متمثل کرد تا آنجا که جلوه اى کامل از برادر در خصوصیات و دیدگاههایش ‍ شد. امام نیز که محبت بى شائبه و جانبازى او را نیک دریافته بود او را بر همه اهل بیت خود مقدم مى داشت و خالصانه به او محبت مى ورزید.

الگوهاى تربیتى والاى ابوالفضل العباس ، او را به سطح مصلحان بزرگ بشریت رساند، مصلحانى که با جانبازیهاى والا و تلاشهاى مستمر براى نجات بشریت از ذلّت و بندگى و احیاى آرمانهاى بلند انسانى ، مسیر تاریخ را عوض ‍ کردند.
ابوالفضل از همان آغاز، آموخت که در راه اعلاى کلمه حق و برافراشتن پرچم اسلام که خواهان آزاد کردن اراده انسانى و ایجاد جامعه برینى است که عدالت ، محبت و فداکارى و ازخودگذشتگى بر آن حاکم باشد جان بازى کند. این اعتقادات بزرگ در جان عباس ریشه داشت و با هستى اش عجین شده بود تا آنجا که با تمام قوا در راه آنها پیکار کرد. طبیعى بود که چنین باشد؛ زیرا پدرش ‍ امیرالمؤ منین ( علیه السّلام ) و برادرانش ، حسن و حسین ( علیهما السّلام ) نهال ارزشها را در جانش ‍ غرس کرده بودند؛ بزرگوارانى که مشعل حرّیت و کرامت را در دست گرفتند و افقهاى روشنى براى ملتهاى روى زمین گشودند، تا آزادى و کرامت خود را باور کنند و حق و عدالت و ارزشهاى والاى انسانى بر آنان حاکم باشد.

فصل دوّم : عباس (ع ) و دیدگاهها 
ابوالفضل ( علیه السّلام ) دل و اندیشه بزرگان را مسخّر خود کرد و براى آزادگان در همه جا و هر زمان سرودى جاودانه گشت ؛ زیرا براى برادرش دست به فداکارى بزرگى زد، برادرى که در برابر ظلم و طغیان خروشید و براى مسلمانان عزت جاودانه و عظمتى همیشگى ، به ارمغان گذاشت .
در اینجا، برخى از اظهار نظرهاى بزرگان را درباره شخصیت ابوالفضل ( علیه السّلام ) مى آوریم .

۱ امام سجّاد(ع ) 
امام على بن الحسین ، حضرت زین العابدین ( علیه السّلام ) از سروران تقوا و فضیلت در اسلام به شمار مى رود. این امام بزرگوار هماره براى عمویش عباس ‍ طلب رحمت مى کرد و از فداکاریهایش درباره برادرش حسین ( علیه السّلام ) به نیکى یاد مى کرد و جانبازیهاى بزرگش را مرتّب مى ستود. از جمله سخنان حضرت درباره عمویش ، این موارد را ذکر مى کنیم : ((خداوند عمویم عباس را رحمت کند که از خودگذشتگى کرد و نیک از عهده آزمایش برآمد. خود را فداى برادر کرد تا آنکه دستانش بریده شد، خداوند به جاى آنها چون جعفر بن ابى طالب ، دو بال عطا کرد تا بدانها با ملائکه در بهشت پرواز کند. عباس را نزد خداوند متعال منزلتى است که همه شهیدان در روز قیامت بر او غبطه مى خورند…)).^(۲۲)
این کلمات ، فداکاریهاى ابوالفضل را در راه برادرش ، پدر آزادگان ، امام حسین ( علیه السّلام ) به خوبى بیان مى کند. حضرت در ایثار و از خودگذشتگى و جانبازى تا جایى پیش رفت که زبانزد تاریخ و سَمبل فداکارى گشت ، دستان گرامى اش را روز عاشورا در راه برادر داد و تا آخرین لحظه پایدارى کرد تا آنکه به خون خود درغلتید.
این فداکاریهاى بزرگ نزد خداوند بى اجر نماند و حضرتش با پاداشها و کرامتهایش به عباس ، او را بر تمامى شهیدان راه حق و فضیلت در دنیاى اسلام و غیر آن ، برترى بخشید تا آنجا که همه بر او غبطه مى خورند.

 

۲ امام صادق (ع ) 
امام صادق ( علیه السّلام ) عقل ابداعگر و اندیشمند اسلام و چهره بى مانند دانش ‍ بشرى ، همواره از عمویش عباس تجلیل به عمل مى آورد و با درود و ستایشهاى عطرآگین از او یاد مى کرد و مواضع قهرمانانه اش در روز عاشورا را بزرگ مى داشت . از جمله سخنانى که امام درباره قمر بنى هاشم فرموده است ، بیان زیر مى باشد:
((عمویم عباس بن على ( علیهما السّلام ) بصیرتى نافذ و ایمانى محکم داشت . همراه برادرش حسین جهاد کرد، به خوبى از بوته آزمایش بیرون آمد و شهید از دنیا رفت …)).^(۲۳)
امام صادق ( علیه السّلام ) از برترین صفات مجسم در عمویش که مورد شگفتى اوست چنین نام مى برد:

الف ((تیزبینى )):
تیزبینى ، پیامد استوارى راءى و اصالت فکر است و کسى بدان دست پیدا نمى کند، مگر پس از پالودگى روان ، خلوص نیت و از خود راندن غرور و هواهاى نفسانى و عدم سلطه آنها بر درون آدمى .
تیزبینى از آشکارترین ویژگیهاى ابوالفضل العباس بود. از تیزبینى و تفکر عمیق بود که حضرت به تبعیت از امام هدایت و سیدالشهداء امام حسین ( علیه السّلام ) برخاست و بدین گونه به قله شرف و کرامت دست یافت و خود را بر صفحات تاریخ ، جاودانه ساخت . پس تا وقتى ارزشهاى انسانى پایدار است و انسان آنها را بزرگ مى شمارد، در برابر شخصیت بى مانند حضرت که بر قله هاى انسانیت دست یافته است سر بر زمین مى ساید و کرنش مى کند.

ب ((ایمان استوار)):
یکى دیگر از صفات بارز حضرت ، ایمان استوار و پولادین اوست . از نشانه هاى استوارى ایمان حضرت ، جهاد در کنار برادرش ، ریحانه رسول اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) بود که هدفش جلب رضایت پروردگار متعال به شمار مى رفت . و همانطور که در رجزهایش روز عاشورا بیان داشت از این جانبازى کمترین انگیزه مادى نداشت و همین دلیلى گویاست بر ایمان استوار حضرت .
ج ((جهاد با حسین (ع ) )):
فضیلت دیگرى که امام صادق ( علیه السّلام ) براى عمویش ، قهرمان کربلا، عباس ( علیه السّلام ) نام مى برد، جهاد تحت فرماندهى سالار شهیدان ، سبط گرامى پیامبر اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) و آقاى جوانان بهشت است . جهاد در راه آرمان برادر، بزرگترین فضیلتى بود که حضرت ابوالفضل بدان دست یافت و نیک از عهده آزمایش به درآمد و در روز عاشورا قهرمانیهایى از خود نشان داد که در دنیاى دلاورى و شجاعت بى مانند است .

 

زیارت امام صادق (ع ) 
امام صادق ( علیه السّلام ) به زیارت کربلا، سرزمین شهادت و فداکارى رفت و پس ‍ از زیارت امام حسین و اهل بیتش ( علیهم السّلام ) و اصحاب برگزیده اش با شوق به زیارت قبر عمویش ، عباس شتافت و بر سر مرقد بزرگ آن بزرگوار ایستاد و زیارت زیر را که منزلت عباس را نشان مى دهد و بر مکانت او گواهى مى دهد با این سرآغاز خواند: ((سلام خدا و سلام ملائکه مقرّب و انبیاى مرسل و بندگان صالح و همه شهیدان و صدیقان پاک ، شبانه روز بر تو باد اى پسر امیرالمؤ منین …)).
امام صادق عمویش عباس را با این کلمات که دربردارنده همه مفاهیم و معانى تجلیل و بزرگداشت است ، مورد خطاب قرار مى دهد. درود و سلام خداوند، ملائکه ، پیامبران مرسل ، بندگان صالح ، شهیدان و صدیقان را بر او مى فرستد و این بهترین و برترین سلامى است براى پرچمدار کربلا.
سپس عصاره نبوت ، امام صادق ( علیه السّلام ) زیارت خود را چنین پى مى گیرد: ((به تسلیم ، تصدیق ، وفادارى و فداکاریت در راه جانشین پیامبر مرسل ، سبط برگزیده ، راهنماى عالم ، وصّى ابلاغگر و مظلوم ستمدیده ، شهادت مى دهم …)).
در اینجا امام صادق ( علیه السّلام ) بهترین نشانه هایى که به شهیدان بزرگ تقدیم مى شود به عمویش عباس تقدیم مى دارد. افتخاراتى از این گونه :

الف تسلیم :
همه امور خود را به برادرش سیدالشهداء سپرد و در همه مراحل و مواقف ، متابعت از او را بر خود واجب کرد تا آنکه در راه او به شهادت رسید؛ زیرا به امامت برادرش که مبتنى بر ایمان استوار به خداوند است آگاهى داشت و درستى راه و نیت خالص و راءى اصیل برادر را مى دانست و بدانها باور داشت .

ب تصدیق :
عباس ( علیه السّلام ) برادرش ریحانه رسول اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) را در تمامى مواقف و دیدگاهها تصدیق کرد و هرگز در درستى و عدالت آرمان او به خود شک راه نداد و یقین داشت برادرش بر حق است و هرکه با او سر ستیز دارد در گمراهى آشکار است .
ج وفادارى :
یکى دیگر از صفات نیکى که امام صادق ( علیه السّلام ) به عمویش ابوالفضل نسبت مى دهد، وفادارى است ؛ هر پیمانى را که در راه دفاع از برادرش امام حق و حقیقت ابوعبداللّه الحسین ( علیه السّلام ) با خدا بسته بود بجا آورد و در سخت ترین شرایط و مراحل در کنار برادر ایستاد و از او جدا نشد تا آنکه دستانش قطع شد و خود در راهش به شهادت رسید. وفادارى که از والاترین صفات است ، از ویژگیهاى اساسى و عناصر حضرت ابوالفضل بود، او آفریده شده بود تا نسبت به دور و نزدیکان وفادار باشد.

د فداکارى :
امام صادق ( علیه السّلام ) به فداکارى و جانبازى عمویش در راه برادرش ‍ سیدالشهداء( علیه السّلام ) گواهى مى دهد، حضرت خالصانه براى از بین بردن باطل ، فداکارى کرد و با پیشوایان کفر و باطل به ستیز پرداخت و با برادر در جانبازیهاى بزرگ و بى نظیر تاریخ شرکت کرد. به قسمت دیگرى از این زیارت بزرگ توجه کنیم :
((پس خداوند از طرف پیامبرش و امیرالمؤ منین و حسن و حسین صلوات خدا بر آنان باد بر آنچه پایدارى ، خویشتندارى و یارى کردى ، به تو بهترین پاداش بدهد که بهشت ، بهترین فرجام است )).
این قسمت شامل تجلیل و تقدیر حضرت عباس از سوى امام صادق ( علیه السّلام ) است ؛ زیرا با فداکاریهاى بزرگ در راه سالار شهیدان و جانبازى در راه او و تحمل هرگونه سختى در کنار او، شایسته این بزرگداشت است . حضرت در این تلاشها و مقاومتها تنها رضاى خدا را مد نظر داشت و خداوند نیز عوض ‍ پیامبرش ، مولاى متقیان ، حسن و حسین سلام اللّه علیهم این جانبازیها را ارج نهاد و به او بهترین پاداشها را عطا کرد.
امام صادق ( علیه السّلام ) زیارت خود را پى مى گیرد و صفات والاى عمویش ‍ عباس و جایگاهش را نزد خداوند یاد مى کند و مى فرماید:
((گواهى مى دهم و خدا را گواه مى گیرم که تو در همان راه پیکارگران ((بدر)) و مجاهدان در راه خدا و صافى ضمیران خداخواه در جهاد دشمنانش و مدافعان استوار دوستانش و یارى کنندگان اولیایش ، پیش رفتى و چون آنان کوشیدى ، پس خداوند بهترین ، والاترین و کاملترین پاداشى که به مطیعان والیان امرش و اجابت کنندگان دعوتش مى دهد، به تو عطا کند…)).^(۲۴)

امام صادق ( علیه السّلام ) عقل ابداعگر و اندیشمند اسلام گواهى مى دهد و خدا را به شهادت مى طلبد بر اینکه عمویش عباس در جهادش دوشادوش برادرش ، پدر آزادگان ، امام حسین ( علیه السّلام ) بر همان راه شهیدان بدر پیش رفت ؛ رادمردانى که با خون پاک خود پیروزى همیشگى اسلام را مسجّل کردند و با یقین به عادلانه بودن آرمان خود و با آگاهى و بصیرت تام ، شهادت را انتخاب کردند و پرچم توحید و کلمه حق را بر بلنداى تاریخ به اهتزاز درآوردند. ابوالفضل العباس نیز در این راه درخشان پیش تاخت و براى نجات اسلام از چنگال بى سر و پاى اموى و ابوسفیان زاده که مى خواست کلمه الهى را محو کند و پرچم اسلام را درهم بپیچد و مردم را به جاهلیت نخستین برگرداند، قیام کرد و به شهادت رسید.
ابوالفضل تحت فرماندهى برادرش ، پدرآزادگان در برابر طاغوت خونریز اموى ایستاد و با پایدارى و قیام آنان بود که کلمه حق تثبیت و اسلام پیروز شد و دشمنان حق و حقیقت و امام بشدت شکست خوردند.
امام صادق ( علیه السّلام ) زیارت خود را ادامه مى دهد و صفات برگزیده عمویش ‍ عباس را برمى شمارد و پاداش او را چنین یاد مى کند:
((شهادت مى دهم (که ) حق نصیحت را بجا آوردى و نهایت تلاشت را کردى ، پس خداوند تو را در میان شهیدان مبعوث کرد و روحت را با روحهاى سعیدان همراه ساخت و در وسیعترین منزل بهشتى جاى داد و بهترین غرفه را به تو عطا کرد و نامت را در ((علّیین )) پرآوازه ساخت و با پیامبران ، شهیدان و صالحان که چه خوب رفیقانى هستند محشورت کرد.
شهادت مى دهم که تو سستى نکردى و عقب ننشستى و با بصیرت نسبت به امرت پیش رفتى در حالى که به صالحان اقتدا کرده بودى و پیامبران را پیروى مى کردى . پس خداوند ما، تو، پیامبرش و اولیایش را در جایگاه برگزیدگان و پاکان جمع کند که اوست مهربانترین مهربانان )).^(۲۵)
در قسمت پایانى زیارت ، متوجه اهمیت بى مانند و موقعیت والاى حضرت عباس نزد امام صادق ( علیه السّلام ) مى شویم ؛ زیرا این قهرمان بزرگوار با نصیحت خالصانه و فداکارى در راه ریحانه رسول خدا( صلّى اللّه علیه و آله )، امام حسین ( علیه السّلام ) از احترامى خاص نزد امام برخوردار گردید؛ لذا امام صادق دعا مى کند تا خداوند عمویش را به بالاترین درجات قرب برساند و او را با پیامبران و صدیقان محشور کند.

 

۳ حضرت حجت (ع ) 
مصلح بزرگ ، حجت خدا و بقیه اللّه الاعظم ، امام زمان عجل اللّه تعالى فرجه الشریف قائم آل محمد( صلّى اللّه علیه و آله ) در بخشى از سخنان زیباى خود درباره عمویش عباس ( علیه السّلام ) چنین مى گوید:
((سلام بر ابوالفضل ، عباس بن امیرالمؤ منین ، همدرد بزرگ برادر که جانش ‍ را فداى او ساخت و از دیروز بهره فردایش را برگزید، آنکه فدایى برادر بود و از او حفاظت کرد و براى رساندن آب به او کوشید و دستانش قطع گشت . خداوند قاتلانش ، ((یزید بن رقاد)) و ((حکیم بن طفیل طایى )) را لعنت کند…)).^(۲۶)
امام عصر عجل اللّه تعالى فرجه صفات والاى ریشه دار در عمویش ، قمر بنى هاشم و مایه افتخار عدنان را چنین برمى شمارد و مى ستاید:
۱ همدردى و همگامى با برادرش سیدالشهداء( علیه السّلام ) در سخت ترین و دشوارترین شرایط تا آنجا که این همگامى و همدلى ضرب المثل تاریخ گشت .
۲ فرستادن توشه آخرت با تقوا، خویشتندارى و یارى امام هدایت و نور.
۳ فدا کردن جان خود، برادران و فرزندانش در راه سرور جوانان بهشت ، امام حسین ( علیه السّلام ).
۴ حفاظت از برادر مظلومش با خون خود.
۵ کوشش براى رساندن آب به برادر و اهل بیتش هنگامى که نیروهاى ستمگر و ظالم مانع از رسیدن قطره اى آب به خاندان پیامبر( صلّى اللّه علیه و آله ) شده بودند.
۴ شاعران 
شاعران آزاده متمسک به اهل بیت ( علیهم السّلام ) شیفته شخصیت ابوالفضل که در اوج بزرگى و شرافت مى درخشید، بودند و تحت تاءثیر شخصیت بى مانند و صفات والاى او قصاید زیبایى سرودند که از شاهکارهاى ادب عرب به شمار مى رود. در اینجا پاره اى از آنها و شعرشان را نقل مى کنیم :

۱ کمیت :
بزرگترین شاعر اسلام ((کمیت اسدى )) دلباخته عظمت ابوالفضل بود و در یکى از ((هاشمیات )) جاودانه خود چنین سرود: ((… و ابوالفضل خاطره شیرین آنان ، درمان جانها از دردهاست )).^(۲۷)
یاد ابوالفضل و سایر اهل بیت ( علیهم السّلام ) نزد هر بزرگ منشى شیرین است ؛ زیرا یادآورى فضیلت و کمال مطلق است . همچنین داروى جانها از بیماریهاى جهل و غرور و دیگر بیماریهاى روحى است .

۲ فضل بن محمد:
فضل بن محمد بن فضل بن حسن بن عبیداللّه بن عباس ( علیه السّلام ) از نوادگان ابوالفضل ، شاعرى آسمانى و شیفته شخصیت نیاى بزرگش پرچمدار کربلاست . در قصیده اى چنین مى سراید:
((ایستادگى عباس را در کربلا روزى که دشمن از همه سو دیوانه وار هجوم مى آورد، به یاد مى آورم . حمایت از حسین ( علیه السّلام ) نموده و در نهایت تشنگى او را نگهبانى مى کرد و روى نمى گرداند، سستى نشان نمى داد و پروانه وار به گرد وجود برادر مى گشت . هرگز صحنه اى چون رفتارش با حسین فضیلت و شرف بر او باد ندیده ام . چه صحنه بى مانندى که سرشار از فضیلت بود و جانشین او کردارش را تباه نکرده است )).^(۲۸)
این ابیات شجاعت و دلیرى بى مانند ابوالفضل ( علیه السّلام ) و نقش درخشان و افتخارآمیز او را در حمایت برادرش پدر آزادگان و دفاع از او با خون خود و سقایى خاندان او را به خوبى نشان مى دهد. صحنه اى درخشانتر و زیباتر از این موضع و حضور بى مانند ابوالفضل در کنار برادرش وجود ندارد. مواضع و شخصیت ابوالفضل بر نواده اش ((فضل )) تاءثیرى شگفت آور دارد و او را شیفته کرده است ؛ پس با قلبى آتشین و جانى سوخته ، طى ابیات لطیفى جدش را چنین مرثیه مى گوید:
((شایسته ترین کس براى گریستن بر او، رادمردى است که حسین را در کربلا به گریستن واداشت ؛ برادر و فرزند پدرش على ، ابوالفضل آغشته به خون . آنکه در همه حال حق برادرى را بجا آورد و مواسات کرد که از ثناگویى او عاجزیم و در عین تشنگى ، برادر را بر خود مقدم داشت )).^(۲۹)
آرى ، شایسته ترین مردمان براى بزرگداشت و گریستن بر او به سبب مصایب هولناکش ، ابوالفضل سمبل ایستادگى و فضیلت است . امام حسین ( علیه السّلام ) با شهادت برادر، کمرش شکست و بر او به تلخى گریست ؛ زیرا مهربانترین و نیکترین برادر خود را از دست داده بود.

۳ سید راضى قزوینى :
شاعر علوى سید راضى قزوینى شیفته شخصیت ابوالفضل ( علیه السّلام ) مى شود و چنین او را مى ستاید:
((اى ابوالفضل ! اى سرور فضیلت و ایستادگى و خویشتندارى ! فضیلت جز تو را به پدرى قبول نکرد. کوشیدى و به اوج عظمت و بزرگى دست یافتى ، اما هر کوشنده اى به خواسته اش دست پیدا نمى کند. با عزّت و سرافرازى و علو همّت از پذیرفتن ظلم سرباز زدى و پیکان نیزه ها را مرکب خود کردى )).^(۳۰)
ابوالفضل ( علیه السّلام ) از بنیانگذاران فضیلت و ایستادگى در دنیاى عرب و اسلام به شمار مى رود. حضرتش مراتب کمال را پشت سر گذاشت و به قلّه شرف و کرامت دست یافت و براى رهایى از ذلّت و ظلم ، پیکان نیزه ها را برگزید.

۴ محمد رضا ازرى :
حاج ((محمد رضا ازرى )) در قصیده شیواى خود به ذکر و ستایش از صفات گرامى قمر بنى هاشم که قلب و عقل آزادگان را تسخیر کرده ، پرداخته است و چنین مى سراید:
((براى کسب یاد و نام نیک بکوش که نام نیک بهترین سرمایه کریمان است .
آیا ماجراى کربلا را که غبار پیکارش آسمان را تیره و تار و نبردش گوش ‍ فلک را کر کرده است نشنیده اى ؟! روزى که خورشید از شدت گردباد آن تیره شده و امام هدایت به ابوالفضل پناهنده شده بود)).
در نخستین بیت ، ((ازرى )) آدمى را به کسب نام نیک فرامى خواند؛ زیرا تنها سرمایه ماندنى و پایدار همین ذکر جمیل است .
در دومین بیت به عبرت گرفتن از واقعه کربلا که آتش فشان فضایل و رادمردیهاى اهل بیت ( علیهم السّلام ) است ، دعوت مى کند.
در سوّمین بیت ، ((ازرى )) از پناه بردن سبط گرامى پیامبراکرم و ریحانه رسول خدا( صلّى اللّه علیه و آله ) به حضرت ابوالفضل ( علیه السّلام ) سخن مى گوید.
به ابیات دیگر ((ازرى )) که در آنها از یاریها و دلاوریهاى عباس در راه برادرش سخن مى گوید توجه کنیم :
((چون شیرى از کنام خود پاسدارى کرد و بر دشمنان شورید، آرى ، هژبر ((شرى ))^(۳۱) از بیشه خود دفاع مى کند. کوبش شمشیرها، چونان تندر و رعدهاى ابر سنگین بود، از شیرمردى که با چهره خندان با انبوه دشمنان رو به رو مى شود و با غرور سرش را تقدیم مرگ مى کند، سرافرازى که در خانه ستم جایگیر نمى شود تا آنکه بر ستارگان چیره شود.
آیا قریش نمى دانست که او پیشاهنگ هر دشوارى و آزموده سختیها است ؟!)).^(۳۲)
این ابیات بدقّت ، قهرمانیها و نقش درخشان حضرت ابوالفضل در دفاع از برادرش پدر آزادگان را تصویر مى کند و غرّیدن و هجوم چون شیر حضرت را به صفوف دشمن و درهم شکستن حیوان صفتانى را که براى دفاع از گرگان انسان نما جمع شده بودند نشان مى دهد. ابوالفضل بدون توجّه به انبوه دشمنان و سفلگان که صحرا را پرکرده بودند، با چهره اى خندان به پیکارشان مى رفت و در راه کرامت خود و عزّت برادرش به آنان جام مرگ مى نوشاند. قبایل قریش ‍ در این نبرد بود که دریافتند، عباس مرد دشواریها و فرزند و دست پرورده على ( علیه السّلام ) است ؛ آنکه بتهایشان را درهم شکسته و جاهلیتشان را نسخ کرده و به پذیرفتن اسلام وادارشان کرده بود.
نظرات امامان معصوم و برخى از بزرگان ادب عرب را درباره ابوالفضل العباس ( علیه السّلام ) در همین جا به پایان مى بریم .

 

فصل سوّم : ویژگیهاى روحى 
سرورمان عباس ( علیه السّلام ) دنیایى از فضایل و نیکى بود. هر صفت نیک و گرایش والا را که بتوان تصور کرد، جزء ذاتیات او بود و همین افتخار او را بس ‍ که زاده امیرالمؤ منین ( علیه السّلام ) داراى تمامى فضایل دنیا بود. ابوالفضل همه فضیلتها و صفات پدر را به ارث برد تا آنکه نزد مسلمانان سَمبل هر فضیلتى و نماد هر ارزشى والا گشت .
در اینجا به اختصار برخى صفات حضرت را یاد مى کنیم :

۱ شجاعت
دلیرى و شجاعت ، گویاترین نشان مردانگى است ؛ زیرا نشانه قوت و استوارى و ایستادگى در برابر حوادث مى باشد. ابوالفضل این صفت والا را از پدرش که شجاعترین انسان هستى است و داییهایش که از دلاوران نامدار عرب بودند و در میان سایر قبایل بدین صفت مشهور بودند، به ارث برده بود.
ابوالفضل دنیایى از قهرمانیها بود و آنگونه که مورخان گفته اند در جنگهاى همراه پدرش هرگز ترسى به خود راه نداد. روز عاشورا نیز آنچنان شجاعتى از خود نشان داد که زبانزد تاریخ گشت . ابوالفضل در این روز که از حماسى ترین روزهاى تاریخ اسلام است ، در برابر انبوه دشمنان که دشت را پر کرده بودند آنقدر دلاورى نشان داد که شجاعان قوم را متزلزل و عامه سپاهیان را هراسان کرد و زمین ، زیر پایشان لرزید و مرگ بر آنان سایه افکند تا آنجا که به حضرتش پیشنهاد فرماندهى کل سپاه را در صورت کناره گیرى از یارى برادرش دادند. لیکن عباس بر آن تمسخر زد و بر ایمان و عقیده اش و دفاع از آرمان مقدسش افزوده شد.
شجاعت و دلاورى حضرت عباس ( علیه السّلام ) در روز عاشورا براى به دست آوردن سودى مادى از این زندگى نبود، بلکه دفاع از مقدّسّترین آرمانهاى مجسم در نهضت برادرش سیدالشهداء بزرگترین مدافع حقوق محرومان و ستمدیدگان به شمار مى رفت .

 

با شاعران 
شاعران از شجاعت ، دلیرى ، رادمردى حضرت و شکستى که یک تنه به سپاه اموى وارد کرد، همواره در شگفت بوده اند و شیفته شخصیت والاى او گشته اند. براى مثال ، شمارى از آنان را که در این باب داد سخن داده اند مى آوریم .

الف سید جعفر حلى :
شاعر علوى ((سید جعفر حلى )) در قصیده درخشان خود، ترس و هراس ‍ سپاه اموى از پیکارهاى حضرت را چنین تصویر مى کند:
((از شیر کارآزموده نبردها، بر سپاهیان اموى ، عذاب فرو ریخت . جز هجوم شیرى خشمگین و غرّان که خواسته اش را نیک آشکار کرده بود، چیزى آنان را هراسان نکرد. ترس از مرگ ، چهره هاى آنان را اندوهگین کرده بود. اما عباس در آن میانه خندان بود.
میمنه و میسره سپاه را درهم مى ریخت ، آنان را درهم مى کوفت و سرهایشان را درو مى کرد. دلاورى به او حمله نمى کرد مگر آنکه مى گریخت و سرش ، پیشاپیش او حرکت مى کرد. اسبان را چنان با نیزه اش رنگ آمیزى کرد که سیاه و سپیدشان یکسان شدند. بر شکارش خشمناکانه هجوم نمى آورد مگر آنکه بلاى محتوم را بر او سرازیر مى کرد. پیشروى او رنگى از درنگ و هراس ‍ داشت ، گویى براى تسلیم پیش مى رود. قهرمانى که شجاعت را از پدرش به ارث برد و بدان ، دماغ پرباد گمراه زادگان را به خاک مالید)).
مى بینید چگونه ((حلى )) هراس فراگیر امویان را از هجوم قمربنى هاشم ، قهرمان اسلام وصف مى کند و آشفتگى صفوف آنان را تصویر مى نماید.
عباس با قلبى آرام و چهره اى خندان به لشکر دشمن مى تازد و از کشته ، پشته مى سازد و اسبان آنان را با خونشان رنگین مى کند. تا جایى که مى دانیم هرگز کسى شجاعت و دلیرى را چنین ترسیم نکرده است و بدون گزافگویى ، عباس همانگونه که مورخان نوشته اند خسارتهاى سنگینى به اهل کوفه وارد کرد.
((سید جعفر حلى )) همچنان در وصف شجاعت ابوالفضل ، داد سخن مى دهد و مى گوید:
((قهرمانى که هنگام سوار شدن بر اسب بزرگ ، گویى کوهى سرافراز، بر اسب نشسته است و شگفتا که اسبى ، چنین کوهى را خوب تحمل مى کند و رهوار مى تازد! سوگند به برق شمشیرش و من جز به آذرخش آسمانى ، سوگند نمى خورم اگر شهادت او مقدّر نبود، با شمشیرش هستى را مى زدود؛ لیکن این خداوند است که هرچه اراده کند، مقدر مى سازد و بر آن حکم مى راند)).^(۳۳)
تیغ ابوالفضل صاعقه اى ویرانگر بود که برکوفیان فرود آمد و اگر قضاى الهى نبود، آنان را از صفحه روزگار محو مى کرد.

 

ب کاشف الغطاء:
امام ((محمد کاشف الغطاء)) شیفته شجاعت ابوالفضل شده و طى قصیده درخشانى او را چنین مى ستاید:
((هنگامى که عباس خندان به رزمگاه پا مى گذاشت ، چهره هاى امویان را هراس از مرگ ، دژم (اندوهگین ) مى کرد.
به مرگ آورى ، آگاه بود و شمشیرش کارآزمودگان را از پا درمى آورد.
وقتى که تیرگى و سختى جنگ ، چون شبى تاریک به اوج مى رسید، مرگبارترین روز دشمنانش آغاز مى شد)).^(۳۴)
هراس از ابوالفضل چهره هاى امویان را تیره کرده ، زیرا سرهاى قهرمانان آنان را درو کرد و روحیه آنان را درهم شکست و بارانى از عذاب بر آنان فروبارید.

 

ج فرطوسى :
شاعر دلباخته اهل بیت ، شیخ ((عبدالمنعم فرطوسى )) نور به قبرش ببارد در حماسه جاویدان خود، دلیرى و شجاعت ابوالفضل در میدان نبرد را چنین مى ستاید:
((در هر هجومى در جهاد، کوه است و در استوارى هنگام رویارویى کوهى است . تمامى گُردى و عزت پدرش على در او ریشه دواند و بارور گشت . در هر دلى و جانى ، نقشى از خود به یادگار گذاشته و در هر دیدار، هراسى در روان دشمن افکنده است )).
سپس همو، شکستهاى سنگین سپاه اموى به وسیله ابوالفضل را چنین ترسیم مى کند:
((چون پرچمى برفراز دژى ، بر پشت اسب خود نشست و در تیرگى چون شب جنگ ، ماهوار درخشید. دلهاى دلاوران از دیدن هیبت او فرو ریخت و چون هوا از پهلوهایشان به درآمد و بدنهاى درهم شکسته شان بر زمین افتاد در حالى که سرهایشان پرّان بود و او انبوه لشکریان را با ید بیضاى خود به سوى مرگ مى راند)).^(۳۵)
شجاعت و دلاورى ابوالفضل ، شاعران بزرگ را شیفته خود کرد و ضرب المثل تاریخ گشت .
آنچه بر اهمیت این شجاعت مى افزاید ((للّه )) بودن آن است . حضرت ، شجاعت خود را در راه یارى حق و دفاع از آرمانهاى والاى اسلام به کار گرفت و هرگز دربند دستاوردهاى مادى زندگى زودگذر نبود.

 

۲ ایمان به خدا 
قوت ایمان به خدا و استوارى در آن ، یکى از بارزترین و بنیادى ترین ویژگیهاى ابوالفضل بود. حضرت در دامان ایمان ، مرکز تقوا و آموزشگاه خداپرستى و خداخواهى ، تربیت یافت و پدرش ، پیشواى موحّدان و سرور متقیان ، جانش را با جوهر ایمان و توحید حقیقى پرورش داد و تغذیه کرد. پدر، او را با ایمان مبتنى بر آگاهى و تعمّق در حقایق هستى و رازهاى طبیعت ، تغذیه نمود؛ ایمانى که خود چنین وصفش کرده بود:
((اگر پرده ها برایم کنار زده شوند، بر یقینم افزوده نخواهد شد)).
این ایمان ژرف و ریشه دار با ذرّات وجود حضرت عباس عجین شد و او را به یکى از بزرگان تقوا و توحید بدل ساخت . و بر اثر همین ایمان پایدار و عظیم بود که ایشان ، خود، برادران و شمارى از فرزندانش را در راه خدا و تنها براى خدا قربانى کرد.
عباس ( علیه السّلام ) با دلاورى به دفاع از دین خدا و حمایت از عقاید اسلامى که در آستانه تحریف شدن و نابودى در زمان حکومت امویان قرار گرفته بود، برخاست و در این کار فقط خداوند و رضاى حق و جایگاه اخروى را مد نظر داشت .

 

۳ خویشتندارى 
یکى دیگر از صفات برجسته ابوالفضل ( علیه السّلام ) عزّت نفس و خویشتندارى بود. حضرت از زندگى خفت بار زیر سایه حکومت اموى ابا داشت ؛ حکومتى که بندگان خدا را برده خود و اموال بیت المال را دارایى شخصى کرده بود و به دنبال برادرش ، پدر آزادگان که صلاى عزّت و کرامت در داده بود و مرگ زیر سایه هاى نیزه ها را سعادت و زندگى با ظالمان را اندوهبار اعلام کرده بود، دست به قیامى خونین زد و به میدان نبرد و جهاد پا گذاشت .
ابوالفضل ( علیه السّلام ) در روز عاشورا عزّت نفس و خویشتندارى را با تمام ابعاد و آفاقش مجسم ساخت . امویان او را به شرط کناره گیرى از برادرش ، وعده فرماندهى کل قوا دادند، لیکن حضرت بر آنان تمسخر زد و فرماندهى سپاه آنان را لگدمال کرد و با شوق و اخلاص ، به سوى آوردگاه شتافت و در راه دفاع از حرّیت ، دین و آزادگى خود، کُندآوران را به خاک انداخت و سرها را درو کرد.

 

۴ صبر 
یکى از ویژگیهاى ابوالفضل ( علیه السّلام ) شکیبایى و بردبارى در برابر حوادث تلخ و دشوار بود. مصایبى که در روز عاشورا بر سر حضرت آمد، کوهها را مى گداخت ، لیکن ایشان همچنان استوار بودند و کمترین سخنى دالّ بر دردمندى بر زبان نیاوردند. حضرت همچون برادرش ، سیدالشهداء که صبرش ‍ از صلابت و سنگینى کوههاى سر به فلک کشیده ، بیش بود و به پیروى از امامش ، خود و اراده اش را تسلیم پروردگار بزرگ کرد و هرچه را بر خود و خاندانش نازل شد با چشم رضامندى نگریست . حضرت ابوالفضل ، ستارگان تابناک و اصحاب باوفا را مى دید که بر دشت سوزان کربلا چون قربانیها به خون تپیده اند و آفتاب ، آنان را مى گدازد، مویه و فریاد کودکان را مى شنید که بانگ ((العطش )) سر داده اند، نوحه بانوان حرم وحى بر کشتگان خود را مى شنید، تنهایى برادرش ، سیدالشهداء را در میان کرکسهاى کوفه و مزدوران ابن مرجانه که براى کشتنش بر یکدیگر پیشى مى گرفتند تا به رهبرشان نزدیک شوند، مى دید. آرى ، همه این حوادث سنگین را مى دید، لیکن امر خود را به خداى متعال واگذار کرده بود و بدون کمترین تزلزلى پاداش را از پروردگارش ‍ درخواست مى کرد.

 

۵ وفادارى
یکى دیگر از صفات ابوالفضل که از برترین و برجسته ترین صفات است ، ((وفادارى )) است . حضرت در این صفت ، گوى سبقت از همگان ربود و رکوردى جاودانى برجاى گذاشت و به بالاترین حد آن رسید. نمونه هاى وفادارى حضرت را در اینجا مى آوریم .
الف وفادارى به دین :
ابوالفضل العباس ( علیه السّلام ) از وفادارترین کسان به دین خود بود و بشدت از آن دفاع کرد. هنگامى که اسلام در خطر نابودى قرار گرفت و دشمنان کمر بسته آن امویان با تمام وجود به انکار آن برخاستند و شبانه روز محو آن را وجهه نظر خود قرار دادند و با آن جنگیدند، ابوالفضل به رزمگاه پاگذاشت و در راه دین خود، مخلصانه جهاد کرد تا آنکه کلمه توحید در زمین برقرار باشد و در آرمانهاى اعتقادیش دستانش قطع گشت و به خون خود درغلتید.
ب وفادارى به امت :
سرور ما حضرت عباس ( علیه السّلام ) مى دید که امت اسلامى در زیر کابوس تیره امویان دست و پا مى زند و زندگى مرگبار سراسر ذلت و خوارى را سپرى مى کند. گروهى از مجرمان اموى سرنوشت آنان را در دست گرفته ، ثروتهاى آنان را به باد مى دهند، با مقدرات آنان بازى مى کنند و حتى یکى از سپاسگزاران اموى با وقاحت و بدون شرم و حیا اعلام مى کند که : (( (منطقه ) سواد؛ باغستان قریش است )) و چه اهانتى به امت بیش از این .
در برابر وضعیت طاقت فرسا، ابوالفضل وفادارى به امت را در قیام دید. پس همراه با برادرش و گروهى از رادمردان اهل بیت و آزادگان دلباخته آنان بپاخاست و شعار آزادى از یوغ بندگى امویان را سر داد و رهایى امت اسلامى از بردگى آنان را هدف خود کرد و جهادى مقدّس براى بازگرداندن زندگى کریمانه براى آنان را آغاز کرد و در راه این هدف والا، خود و تمامى بپاخاستگان به شهادت رسیدند. پس کدام وفادارى به امت مثل این وفادارى است ؟!
ج وفادارى به وطن :
سرزمین اسلامى در گرداب محنت و رنجهاى توانفرسا در ایام حکومت امویان ، غوطه ور بود. استقلال و کرامت خود را از دست داده بود و به باغستانى براى امویان ، سرمایه داران قریش و دیگر مزدوران بدل گشته بود.
تهیدستى و فقر، همه گیر و مصلحان و آزادگان خوار شده بودند و مجالى براى آزادى فکر و نظر نمانده بود. حضرت عباس تحت رهبرى برادرش ‍ سیدالشهداء براى درهم شکستن این حکومت سیاه و فروپاشى پایه هاى آن ، قیام کرد و بر اثر فداکاریهاى آنان بود که طومار حکومت اموى پس از چندى درهم پیچیده شد؛ در حقیقت بزرگترین وفادارى به وطن اسلامى همین است .
د وفادارى به برادر:
ابوالفضل پیمانى را که با خداوند براى حفظ بیعت خود با برادرش ریحانه رسول خدا( صلّى اللّه علیه و آله ) و اولین مدافع حقوق مظلومان و محرومان بسته بود، بدان وفادار ماند. مردمان در طول تاریخ مانند این وفادارى در حق برادر را ندیده اند و قطعاً زیباتر از این وفادارى در کارنامه وفاى انسانى به ثبت نرسیده است ؛ وفاداریى که هر آزاده شریفى را به خود جذب مى کند.

 

۶ قوّت اراده
((استوارى و قدرت اراده )) از مهمترین و بارزترین صفات بزرگان جاوید تاریخ است که در کار خود موفق بوده اند؛ زیرا محال است افراد سست عنصر و ضعیف الاراده بتوانند کمترین هدف اجتماعى را محقق کنند یا کارى سیاسى را به پایان برند.
ابوالفضل ( علیه السّلام ) در اراده نیرومند و عزم و جزم ، در بالاترین سطح قرار داشت . به اردوگاه حق پیوست و بدون تزلزل یا تردید، پیش رفت و در عرصه تاریخ به عنوان بزرگترین فرمانده بى مانند شناخته شد و اگر این صفت در او نبود، افتخار و جاودانگى در طول تاریخ برایش ثبت نمى شد.

 

۷ مهربانى 
محبت و مهربانى به محرومان و ستمدیدگان بر وجود ابوالفضل مستولى بود و این پدیده به زیباترین شکل خود در کربلا آشکار شد و جلوه کرد؛ سپاه امویان آبشخور فرات را بر اهل بیت بستند تا آنان بر اثر تشنگى بمیرند یا تسلیم گردند. ابوالفضل که لبهاى خشکیده و چهره هاى رنگ پریده فرزندان برادرش ‍ و دیگر کودکان را از شدت تشنگى دید، قلبش فشرده گشت و از عطوفت و مهربانى دلش آتش گرفت . سپس به مهاجمان حمله کرد، راهى براى خود گشود و براى کودکان آب آورد و آنان را سیراب کرد. در روز دهم محرم نیز بانگ ((العطش )) کودکان را شنید، دلش به درد آمد و مهر به آنان ، او را از جا کند. مشکى برداشت و در میان صفوف به هم فشرده دشمنان خدا رفت ، با آنان درآویخت و از فرات دورشان ساخت ، مشتى آب برداشت تا تشنگى خود را برطرف کند، لیکن مهربانى او اجازه نداد قبل از برادر و کودکانش سیراب شود، پس آب را فرو ریخت . حال در تاریخ امتها و ملتها بگردید آیا چنین محبت و رحمتى را جز در قمر بنى هاشم و افتخار عدنان خواهید یافت ؟!
اینها پاره اى از صفات و فضایل ابوالفضل است که با داشتن آنها چون پدرش به بالاترین قلّه مجد و کرامت دست یافت .

 

 

فصل چهارم : با رویدادها 
ابوالفضل ( علیه السّلام ) از همان کودکى به بعد، همگام حوادث بزرگى بود که تنشى عمیق در بنیادهاى فکرى مسلمانان ایجاد کرد؛ حوادثى نه خرد و نه ساده بلکه بس پیچیده و ریشه دار که دقیقاً دور کردن اهل بیت از مراکز سیاسى جامعه و به زیر سلطه درآوردن آنان را هدف قرار داده بود. در این دوران ، اعمالى در زمینه هاى اقتصادى و سیاسى صورت گرفت که با بسیارى از اصول و دستورات اسلامى مغایرت داشت . جلوه آشکار این سیاستگذارى در حکومت عثمان بود که بخشیدن مناصب ادارى و امور دولتى به امویان و ((آل معیط)) و راندن بنى هاشم و یاران آنان از فرزندان صحابه از هرگونه مشاغل کلیدى را وجهه همت خود کرد.

امویان بر تمامى دستگاههاى دولتى مسلّط شدند و خواسته و ناخواسته ، بحرانهاى حادى در میان مسلمانان به وجود آوردند. به طور قطع اکثر آنان نه گرایشى به اسلام داشتند و نه کمترین شناختى نسبت به قوانین اسلامى براى ساختن جامعه اى بالنده و مبتنى بر محبت و همکارى و دورى از درجا زدن ، به دست آورده بودند. حکومت عثمان ، سرمایه دارى را در جامعه حاکم کرد، به امویان و برخى از فرزندان قریش امتیازات ویژه عطا کرد و راه گردآورى و انباشتن اموال به طور غیرمشروع را بر آنان گشود. این سیاست کجروانه موجب تنشهایى فراگیر، نه تنها در زندگانى اقتصادى مردم ، بلکه در تمام جلوه هاى زندگى مردم گشت و تمام محافل اسلامى را به خرده گیرى از این سیاست واداشت تا آنکه گروههایى از ارتش که در عراق و مصر به مرزدارى مشغول بودند راه مدینه را پیش گرفتند و از عثمان اعتدال در سیاست ، دور کردن امویان از دستگاه حکومت و مخصوصاً برکنارى مستشار و وزیرش مروان بن حکم را که به صورت آشکار آتش فتنه را در جامعه برمى افروخت خواستار شدند.

عثمان خواسته هاى انقلابیون را برآورده نکرد، تن به راءى اندرزدهندگان و دلسوزانش نداد، همچنان دست به دامان خاندانش شد و نزدیکانش را در پناه گرفت و خود تحت اختیار آنان ماند. اخبار کجروى و انجام محرمات الهى توسط دست نشاندگانش ، پیاپى به او مى رسید، اما عثمان راه عذرتراشى را باز کرده بود و اعمال هر یک را به گونه اى توجیه مى کرد و پندگویان را به دشمنى با خاندان خود متهم مى کرد.
هنگامى که تمامى راههاى مسالمت آمیز براى بازداشتن عثمان از ادامه سیاستهایش بسته شد، انقلابیون ناچار به کشتن او شدند و عثمان به بدترین شکلى به قتل رسید.

مورخان مى گویند بهترین فرزندان صحابه ((از جمله محمد بن ابوبکر)) و بزرگان اصحاب و در راءس آنان صحابى بزرگوار و یار همراه رسول اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) عمار یاسر، کشتن او را تاءیید کردند و بر عمل آنان صحه گذاشتند.
بدین گونه حکومت عثمان که از بزرگترین حوادث آن روزگار بود، در برابر چشمان باز و گوشهاى شنواى ابوالفضل به پایان رسید. حضرت در آستانه شکوفایى و جوانى بود که دید چگونه فرصت طلبان اموى قتل عثمان را دستاویز تبلیغاتى خودقراردادند،در بوق و کرنا کردند، پیراهن خونین او را بالا بردند و آن را شعارى براى قیام علیه حکومت حق و عادلانه امام امیرالمؤ منین قرار دادند.

بدترین میراث حکومت وى ، ایجاد فتنه میان مسلمانان و حصر ثروت میان امویان و آل معیط و قرشیان دست نشانده آنان دشمنان و مخالفان عدالت اجتماعى بود. آنان به اتکاى همین ثروت بود که دست به شورشى مسلحانه علیه حکومت امام امیرالمؤ منین که دنباله طبیعى و امتداد حقیقى حکومت پیامبر بزرگوار( صلّى اللّه علیه و آله ) بود زدند. به هر حال ، ماجراى عثمان را وامى گذاریم و به ذکر بقیه حوادثى که در زمان ابوالفضل ( علیه السّلام ) روى داد، مى پردازیم .

 

حکومت امام 
مساءله قطعى و مورد قبول همگان انتخابى بودن امیرالمؤ منین به خلافت است . حضرت از طرف تمامى طبقات مردم به خلافت برگزیده شد و در راءس ‍ آنان نیروهاى مسلحى بودند که حکومت عثمان را سرنگون کردند. آنان با شوق تمام به سوى امام شتافته و ایشان را خلیفه بلامنازع معرفى کردند و زمام امور را بدیشان سپردند. این انتخاب مورد قبول مردم تمامى شهرها و مناطق اسلامى واقع شد، تنها اهل شام و چند تن از اهل مدینه مانند ((سعد بن ابى وقاص ، عبداللّه بن عمر)) و برخى امویان که حکومت امام را آغاز عدالت اجتماعى و پایان انحصار قدرت و ثروت خودشان مى دانستند و سیاستهاى امام را مغایر با مطامع خود مى شناختند، از بیعت سرباز زدند و حکومت حضرت را نپذیرفتند. امام نیز طبق فرمان اسلام مبتنى بر آزادى همه مردم چه موافق حکومت و چه مخالف آن به شرط آنکه از این آزادى سوء استفاده نکنند و دست به فساد و فتنه انگیزى نزنند، بر آنان سخت نگرفت و در تنگنا نگذاشت و از قوه قضائیه و اجرائیه اتخاذ تصمیماتى قاطع علیه آنان را خواستار نشد. این آزادى را بلوا و آشوب طلبى ، شورش مسلحانه علیه دولت و هرگونه توطئه محدود مى کند و در آن صورت است که دولت اسلامى ملزم به مهار آنان و به کارگیرى قوانین خاص علیه سوء استفاده کنندگان است .
به هر حال ، انتخاب امیرالمؤ منین و بیعت با ایشان با رضایت کامل قاطبه مردم و فرزندان ملتهاى اسلامى روبه رو شد و همگان خشنودى خود را از این انتخاب و بیعت به گونه اى آشکار کردند که هیچ یک از خلفاى پیشین یا پس ‍ از حضرت از آن بهره مند نشدند.
به مجرد به دست گرفتن حکومت ، حضرت به شکلى مثبت و فراگیر، عدالت خالص و حق ناب را عرضه کرد و هرگونه مصلحت شخصى را که سود آن به خود یا بستگانش مى رسید کنار گذاشت و مصالح تهیدستان و بینوایان را بر تمام مصالح دیگر مقدم داشت . خرسندى و سعادت حضرت آن بود که اقشار مردم را در خیر و سعادت و دور از فقر و درماندگى ببیند. در تاریخ شرق هرگز حکمرانى بدین پایبندى به حق و حقیقت و دلسوزى و محبت به محرومان و بینوایان دیده نشده است .
در اینجا ناگزیریم برخى مسایل حکومت امام ( علیه السّلام ) را بیان کنیم ؛ زیرا ارتباطى استوار با سیره و روش فرزندش ابوالفضل ( علیه السّلام ) دارد. از این زاویه مى توان چشمه جوشانى که ابوالفضل را سیراب کرد، بهتر شناخت و تربیت والاى فرزند را در دامان چنین پدرى پیشاهنگ عدالت اجتماعى در زمین نیکتر دریافت . در دامان پدر بود که قربانى شدن در راه خدا و فداکارى را آموخت . همچنین با نگاهى به کارنامه حکومت امیرالمؤ منین ، انگیزه هاى سر باز زدن نیروهاى آزمند و منحرف ، از بیعت با حضرت و ایستادن در برابر ایشان و جنگ با ایشان و پس از شهادتشان با فرزندانش را دریافت .

 

 

شیوه حکومت امام (ع ) 
روش و فلسفه حکومت نزد امام ( علیه السّلام ) درخشان بود و بر اساس رشد و پیشرفت و جان گرفتن ملتهاى اسلامى قرار داشت . به اعتقاد من ، بشریت در هیچ یک از دوره هاى خود، حکومتى مانند حکومت حضرت را که تا این حد، عدالت اجتماعى ، سیاسى و اقتصادى را وجهه نظر خود قرار داده باشد، به خود ندیده است و همسنگ شیوه هاى بى نظیرى که حضرت در این زمینه ها ایجاد کرده ، شاهد نبوده است . در اینجا به برخى از آنها اشاره مى کنیم :

 

۱ گسترش آزادیها:
امام ( علیه السّلام ) به ضرورت دادن آزادیهاى عمومى به همه فرزندان امت ، ایمان داشت و آن را از حقوق اولیه آنان مى شمرد و دولت را مسؤ ول ایجاد آزادى و گسترش آن براى یکایک فرزندان ملت مى دانست و گرفتن آزادى را از آنان موجد عقده هاى روانى ، مانع پیشرفت فکرى و اجتماعى مردم ، در جا زدن و سستى و زیانهاى بسیار دیگرى براى آنان مى شناخت . اما حد و وسعت این آزادیها و ابعاد آنها بدین شرح است :

الف ((آزادى دینى )):
امام ( علیه السّلام ) بر آن است که مردم در اعتقادات مذهبى و افکار دینى خود آزاد هستند و دولت نباید آنان را از اعتقادات و سنتهاى مذهبى خود بازدارد. مردم ملزم نیستند در همه امور با مسلمانان همگامى کنند، بلکه در مسایل مدنى خاص و احکام مذهبى ، مى توانند از فقها و شریعت خود پیروى کنند.

ب ((آزادى سیاسى )):
مراد ما از این آزادى ، دادن آزادى کامل به مردم براى تن دادن به مکاتب سیاسى مورد علاقه و میل خود است .
دولت نمى تواند نظر سیاسى مخالف اعتقادات سیاسى مردم را بر آنان حتم کند و آنان را مجبور به دست کشیدن از نظریات سیاسى خاص خود بنماید، لیکن وظیفه دولت در این میان آوردن و بیان کردن دلایلى است که نادرستى و فساد آن عقیده خاص را آشکار مى کند، حال اگر مردم از آن نظر روگردان شدند و به شاهراه حقیقت رو آوردند که چه بهتر وگرنه دولت آنان را به خود وامى گذارد، تا وقتى که دست به فساد و افساد در زمین و ایجاد خلل در آزادى عمومى نزده اند، همان طور که درباره خوارج این مطلب اتفاق افتاد؛ آنان تمام بنیادهاى فکرى و بدیهیات علمى را زیرپا گذاشتند و در تیرگى و ظلمت جهل و گمراهى فرو رفتند و مردم بى گناه را کشتند و رعب و وحشت ایجاد کردند. امام که مدتها آنان را به خود واگذاشته بود، پس از اتمام حجت و بستن راه عذر، راه بر آنان بست و چشم فتنه را همانگونه که خود فرمود برکند و سرچشمه آن را خشکاند. سزاوار یاد کردن است که از پیامدهاى آزادى سیاسى ، آزادى انتقاد از رئیس دولت و تمام اعضاى آن است .
مردم در دلبستگیها و انتقادات خود آزاد هستند. خوارج سخنان امام ( علیه السّلام ) را قطع مى کردند و با انتقادات بى پایه و مبتنى بر جهل و مغالطه خود، دیگران را رنجور مى کردند و حضرت را مورد هجوم تبلیغاتى قرار مى دادند، لیکن حضرت علیه آنان دستورى صادر نمى کرد و آنان را به محاکم قضایى نمى فرستاد تا جزاى اعمال خود را ببینند.
بدین گونه بود که امام گسترش آگاهى عمومى و ساختن شخصیت شکوفاى انسان مسلمان را بر همگان فرض کردند.
اینها برخى جلوه هاى آزادى بودند که امام امیرالمؤ منین در ایام حکومت درخشان خود ایجاد و تضمین کردند و به خوبى اصالت روش سیاسى حضرت را که همپاى ابداع و پیشرفت است ، نشان مى دهد.

 

۲ نشر آگاهى دینى :
امام امیرالمؤ منین به گونه اى مثبت و فعال به نشر آگاهى دینى و گسترش ‍ ارزشهاى اسلامى میان مسلمانان توجه کرد؛ زیرا سنگ بناى اصلاح جامعه و پایه بهبود روابط همین است . از نخستین دستاوردهاى آگاهى دینى ، از بین رفتن جنایت و دور شدن انحرافات و کجروى از جامعه است . و اگر جامعه از این انحرافات پاک شود به نهایت شکوفایى و پیشرفت دست یافته است .
به طور قطع ما هیچ یک از خلفا و حاکمان اسلامى را ندیده ایم که این چنین تربیت دینى و اخلاقى را مدنظر داشته باشند، تنها امام امیرالمؤ منین ( علیه السّلام ) است که هماره و در اوضاع مختلف ، این مهم را فراموش نمى کرد؛ بسیارى از خطبه هاى نهج البلاغه بر ژرفاى جان اثر مى گذارد، آن را مى لرزاند، به راه نیک خویى و نیک جویى سوق مى دهد، زیبایى ، فضایل را در برابر آدمى مى آراید و زشتى رذایل را عیان مى کند و در نهایت ، پاکباختگانى خداجو مى پروراند. همانگونه که نیک نفسانى از پاکان و صالحان مسلمان پرورش داد که در برابر بحران ارزشها و سقوط اخلاقى ایستادند و با تفکر اباحى گرى که در زمان حکومت امویان شایع شده بود پیکار کردند و بر سر آرمانهاى اسلامى جان باختند؛ از این سازندگان اندیشه اسلامى ، مى توان ((رشید هَجَرى )) و ((عمرو بن الحمق خزاعى )) را یاد کرد.

 

۳ نشر آگاهى سیاسى :
یکى از مهمترین اهداف سیاسى مورد نظر امام در ایام حکومتش ، نشر آگاهى سیاسى در میان طبقات مختلف جامعه اسلامى بود. مقصود ما از آگاهى سیاسى ، آگاه کردن جامعه با تمام وسایل نسبت به مسؤ ولیت الهى ، هشیارى در برابر کل مسایل اجتماعى و اوضاع عمومى است ؛ مسلمانان نسبت به امور اجتماعى که به نحوى بر سیر جامعه و پیشرفت آن اثر دارد، مسؤ ولند تا کندى در حرکت و تفرقه در صفوف آنان به وجود نیاید و زندگى فردى و اجتماعى آنان دچار رکود نگردد.
این مسؤ ولیت را اسلام بر دوش همگان گذاشته و همه را ملزم به آن دانسته است ؛ پیامبر اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) فرمود:((کلکم راع و کلکم مسؤ ول عن رعیته )).^(۳۶)
پیامبر خدا( صلّى اللّه علیه و آله ) مسؤ ولیت سلامت جامعه ، دور داشتن فساد از آن و عمل براى حفظ مسلمانان را بر دوش یکایک مسلمین گذاشته است . از جمله احادیث مهمى که به ایستادگى در برابر پیشوایان ظلم و ستم ، فرامى خواند، این حدیث نبوى است که سرور آزادگان براى مزدوران ، بندگان و اوباش ابن مرجانه مى خواند:
((اى مردم ! پیامبر خدا( صلّى اللّه علیه و آله ) فرمود: هر کس حاکمى جائر و ستمگر را ببیند که حرام الهى را حلال کرده ، پیمان خدایى را شکسته ، با سنت پیامبر خدا( صلّى اللّه علیه و آله ) مخالفت کرده و در میان بندگان خدا با گناه و تجاوز و حق کشى رفتار مى کند، اگر با گفتار یا کردارى او را انکار نکند، پس حق خداوند است که او را به جایگاه بایسته اش درآورد (و به عاقبت زشتش دچار سازد)…)).^(۳۷)
این حدیث شریف از انگیزه هاى سیدالشهداء( علیه السّلام ) براى اعلام جهاد مقدس بر ضد حکومت ستمگر اموى بود که حرام خدا را حلال کرده ، پیمان الهى را شکسته ، با سنت پیامبر خدا مخالفت کرده بود و در میان بندگان خدا با جور و حق کشى حکم مى راند.
بیدارى سیاسى که امام امیرالمؤ منین در ایام حکومت خود میان مسلمانان گسترده بود، شعور و آگاهى انقلابى بر ضد ظالمان و خودکامگان ایجاد کرد و مجاهدان دست پرورده حضرت و آموخته این روحیه را به نبرد با طاغیان برانگیخت و در راءس آنان پدر آزادگان ، سیدالشهداء و برادرش ، قهرمان بى همتا، ابوالفضل العباس ( علیهما السّلام ) و گروهى تابناک از جوانان اهل بیت ( علیهم السّلام ) و اصحاب گرانمایه آنان قرار داشتند که براى رهایى مسلمانان از ذلّت و بندگى و بازآوردن زندگى با کرامت میان مسلمانان بر طاغوت زمان ، یزید بن معاویه شوریدند.
پیش از این بزرگان نیز، مصلح بزرگ ((حصیر بن عدى کندى ، عمرو بن الحمق خزاعى ، رشید هَجَرى ، میثم تمار)) و دیگر بزرگان آزادیخواه و دعوتگران اصلاح اجتماعى ، همین راه را رفتند؛ آنان بر معاویه بن ابى سفیان ، نماینده جاهلیت زمان و سردمدار مخالفان اسلام ، شوریدند و درسى را که از امامشان آموخته بودند، به کار بستند.
به هر حال ، امام امیرالمؤ منین ( علیه السّلام ) بذر عصیان و شورش علیه ظلم و طغیان را در جانهاى مسلمانان پاشید و آنان را بر آن داشت تا در برابر سیرى ظالم و گرسنگى مظلوم ، ساکت نمانند و تن ندهند.

 

۴ حذف نورچشمى ها:
امام ( علیه السّلام ) در ایام حکومت خود انواع نورچشمى ها و پارتى بازیها را از میان برد و براى هیچ کس امتیازى خاص قایل نشد. نزدیکان با افراد معمولى یکسان بودند و از حقوق و امتیازات یکنواختى برخوردار مى شدند. حضرت به گونه اى بى طرفانه میان عرب و موالى ، مساوات برقرار ساخت و همه را به یک چشم نگریست . همین باعث شد تا موالى ، دل به حضرت بستند و به امامت ایشان ایمان آوردند. امام انواع تبعیضات نژادى و نورچشمى گرى را برانداخت و میان مسلمانان بدون توجه به نژاد و قومیت ، مساوات عادلانه قایل شد. این گونه برابرى در تاریخ ملتها و امتها بى مانند بوده است . مساوات امام ، روح حقیقت و جوهر اسلام را که از نزد پروردگار عالمیان نازل شده بود در خود داشت ؛ اسلامى که براى وصل کردن آمده است نه فصل کردن ، اسلامى که اجازه نمى دهد در میان صفوف مسلمانان رخنه اى براى تسلط دشمنان و تفرقه مسلمین و سست شدن وحدت آنان به وجود بیاید.

 

۵ نابود کردن فقر:
فلسفه امام ( علیه السّلام ) در حکومت ، مبتنى بر پیکار با فقر و دور کردن شبح منفورش از مردم است ؛ زیرا فقر، فاجعه اى است که اخلاق و موهبتهاى انسانى را ویران مى کند و امت ، هیچ یک از اهداف فرهنگى و بهداشتى خود را با وجود فقر نمى تواند تحقق بخشد. فقر، سدّى است میان امت و خواسته هایى چون پیشرفت ، تحول و آسایش در جامعه . لازم به ذکر است که از جمله برنامه هاى اسلامى براى حل بنیادى مساءله فقر که موجب بهزیستى مردم مى گردد، موارد ذیل است :
الف ایجاد مسکن .
ب تاءمین اجتماعى .
ج ایجاد کار.
د از بین بردن استثمار.
ه بستن راههاى رباخوارى .
و از بین بردن احتکار.
اینها برخى از روشهایى است که اسلام در اقتصاد خود مورد توجه قرار داده است و امام در ایام حکومتش آنها را به کار بست . سرمایه داران قریش تمام امکانات خود را به کار گرفتند تا حکومت امام را که منافع و مصالح ناچیز و محدود آنان را از بین برده بود، واژگون کنند. در اینجا سخن از روش و فلسفه حکومتى امام را به پایان مى بریم .

 

 

مخالفان امام (ع ) 
در اینجا درنگى کوتاه داریم براى شناخت دشمنان حکومت امام که هدفى والا نداشتند، بلکه تنها انگیزه آنان از مخالفت ، دستیابى به حکومت براى بهره ورى از ثروتهاى کشورها و حاکمیت به ناحق بر گرده مسلمانان بود.

عایشه :
متاءسفانه ، عایشه از امام ، کینه اى ویرانگر و نفرتى سخت داشت . شاید علت آن تا آنجا که مى دانیم به علاقه همسرش پیامبر اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) به امام امیرالمؤ منین ( علیه السّلام ) و پاره تن و دخت گرامى و محبوبش بانوى زنان عالم فاطمه زهرا( علیها السّلام ) و دو ریحانه حضرت ، سروران جوانان اهل بهشت امام حسن و امام حسین ( علیهما السّلام ) و ستایش مکرر پیامبر از آنان و منزلت والاى آنان نزد خداوند، برمى گردد. خداوند متعال محبت آنان را بر همه مسلمانان واجب کرد و در قرآن کریم فرمود: ((اى پیامبر! بگو: بر رسالتم از شما جز محبت به قربى چیزى نمى خواهم ))، لیکن در همان وقت با عایشه رفتارى معمولى مى شد و در موارد بسیارى ، حضرت رسول ( صلّى اللّه علیه و آله ) عواطف او را جریحه دار مى کرد؛ حضرت به همسرانش فرمود: ((سگهاى حواءب ، بر کدام یک از شما پارس ‍ خواهند کرد تا از صراط بلغزد)).
همچنین حضرت با اشاره به خانه عایشه فرمود:((شرّ، اینجا زاده مى شود و از اینجا پا مى گیرد)) و موارد دیگرى که عواطف او را برمى انگیخت .

علت دیگرى که مى توان براى نفرت عایشه از امام ( علیه السّلام ) یاد کرد، موضع قاطع حضرت در قبال خلافت پدر عایشه ، ابوبکر و تحریم انتخاب او و خوددارى از بیعت با او بود. عایشه پس از سقوط حکومت عثمان قصد آن داشت تا خلافت را مجدداً به قبیله خود (تیم ) بازگرداند و بدین ترتیب بر کل سیاست دولت و دستگاههاى آن مسلط گردد و خلافت را تابع خواست و آرزوى خود بگرداند؛ زیرا یقین داشت در صورت دستیابى امام ( علیه السّلام ) به خلافت ، با او چون دیگر شهروندان رفتار خواهد شد و از امتیازى ویژه بهره اى نخواهد داشت ؛ چونکه حکومت حضرت بر طبق کتاب و سنت است و این معیارها در تمام امور سیاسى و اقتصادى در نظر گرفته خواهد شد و حضرت ، مجالى براى اجراى عواطف و هواها نخواهد داد.

عایشه همه این مسایل را مى دانست ، پس تمرد و عصیان خود را بر ضد حکومت حقِ امیرالمؤ منین اعلام کرد و ((طلحه و زبیر)) و دیگر آزمندان و منحرفان از راه حق از قبایل قریش که از آغاز تابش نور اسلام با دعوت اسلامى به نبرد پرداخته بودند، با او همدست شدند. به هر حال ، عایشه از مهمترین عوامل سرنگونى حکومت عثمان بود و فتوا به وجوب قتلش داده بود. هنگامى که عثمان در آستانه هلاکت بود، عایشه راه مکه را پیش گرفت ، ولى همچنان در جریان اخبار بود و خبر کشته شدن عثمان را با خوشحالى بسیارى دریافت کرد، لیکن ناگهان با خبر خلافت امام ( علیه السّلام ) شوکه شد و فوراً موضع خود را عوض ‍ کرد و شعار خونخواهى عثمان را سر داد و با حرارت ، فریاد کشید: ((عثمان مظلومانه کشته شد!! به خدا به خونخواهى او برخواهم خاست !!)) و ریاکارانه براو مویه کرد و پیراهن خونین او را برگرفت و آن را شعارى براى شورش بر حکومت مشروع و حق طلبانه امام که حقوق انسان را مطمع نظر قرار داده بود و مصالح محرومان و ستمدیدگان را وجهه همت ساخته بود و ادامه حقیقى حکومت رسول اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) به شمار مى رفت قرار داد.

عایشه در مکه با اعضاى برجسته حزب خود چون طلحه و زبیر و دیگر امویان ، انجمنها کرد و به تبادل آرا پرداخت تا کدام شهر را مورد تعرض قرار دهند و در آن پایه حکومت خود را بریزند و از آنجا جنک را علیه امام و سرنگونى حکومت حضرت ، آغاز کنند. پس از کنکاشها و دقت در امور شهرهاى اسلامى ، نظرشان بر آن قرار گرفت تا شهر ((بصره )) را که در آن یارانى هم داشتند، اشغال کنند. پس از آن ، شورش مسلحانه خود را اعلام کردند و به سوى بصره پیشروى کردند و حیوانهاى آدم نما و واماندگان جامعه که کمترین آگاهى و شعورى ندارند بدانها پیوستند و یکسره خود را به بصره رساندند. پس از درگیرى سختى میان آنان و نیروهاى حکومت مرکزى در آنجا، توانستند شهر را اشغال کنند و حاکم آنجا ((سهل بن حنیف )) را دست بسته نزد عایشه بیاورند.

عایشه دستور داد محاسن سهل را بتراشند و اوباشان و عوانان نیز دستور او را اجراکردندو((سهل ))پس از کهولت سن و بلندى محاسن ،به جوانى بى مو بدل شد.
همین که خبر شورش عایشه و اشغال بصره به وسیله افرادش به امیرالمؤ منین ( علیه السّلام ) رسید، حضرت براى جلوگیرى از گسترش فتنه به دیگر شهرهاى اسلامى ، به سرعت با سپاهیانش راه بصره را پیش گرفت تا کانون فتنه را درهم بکوبد و شورشیان را درهم بشکند. سپاه امام از افراد آگاه و بابصیرتى چون صحابى بزرگ ((عمار یاسر، مالک اشتر، حجر بن عدى ، ابن التیهان )) و کسانى تشکیل شده بود که در بناى اسلام و استوارسازى پایه هاى آن در زمین ، نقشى شایسته داشتند.

سپاهیان امام ، راه بصره را پیش گرفتند و هنگامى که بدانجا رسیدند، شهر را به وسیله لشکریانى انبوه ، اشغال شده دیدند که اطاعت و پیروى خود را از عایشه اعلام داشته بودند. حضرت پیکهایى نزد فرماندهى لشکر عایشه چون طلحه و زبیر فرستاد و بر آنان صلح را عرضه داشت و براى حفظ خون مسلمانان از آنان خواست تا تن به مذاکراتى با امام بدهند، لیکن شورشیان طرح صلح را رد کردند و بر عصیان خود پافشارى نمودند و با وقاحت اعلام کردند که به خونخواهى عثمان برخاسته اند، در صورتى که خودشان حکومت عثمان را واژگون کرده و او را کشته بودند.

هنگامى که تمامى راههاى صلح و آشتى بسته شد، حضرت ناچار شد آنان را به جنگ بخواند و میان دو لشکر، جنگ سختى درگرفت که بر اثر آن ، بیش از ده هزار سپاهى کشته شدند. در فرجام کار، خداوند، امام را بر دشمنانش پیروز کرد، طلحه و زبیر کشته شدند، میدان رزم از کشته هاى دشمن انباشته شد و خداوند در دل زندگان آنان ترسى افکند که بر اثر آن با خفت و سرشکستگى از میدان کارزار گریختند.

لشکریان امام ( علیه السّلام ) بر عایشه ، فرمانده کل شورشیان دست یافتند و او را با احترام به یکى از خانه هاى بصره بُردند. امام بدون گرفتن تصمیمى خشن علیه عایشه با او به نیکى رفتار کرد و او را (به خوبى همراه عده اى از زنان ) به مدینه فرستاد تا طبق دستور خدا و رسولش در خانه خود بنشیند و از دخالت در امورى که در برابرش مسؤ ولیت ندارد، خوددارى کند.

این فتنه که مورخان بدان ((جنگ جمل )) نام داده اند به پایان رسید و در پس ‍ خود، اندوه و سوگى عظیم در میان مسلمانان بجا گذاشت ، صفوف متّحد آنان را به هم ریخت و آنان را دچار شرّى بزرگ کرد. به طور قطع انگیزه هاى این جنگ سالم نبودند و دلایل عایشه و حزبش ، منطقى نبود، بلکه آنان براى بهره ورى مادى و به دلیل نفرت شدیدشان از حکومت امام که در آن امتیازات ویژه خود را از دست داده بودند و با آنان چون دیگر مسلمانان رفتار مى شد، دست به این جنگ نافرجام و فاجعه آمیز زدند.
ابوالفضل ( علیه السّلام ) این جنگ خونین را شاهد بود و به اهداف آن که براندازى حکومت پدرش پیشاهنگ عدالت اجتماعى در زمین بود واقف شد و کینه هاى قبایل قریش بر او آشکار گشت و دانست که دین در اعماق جان آنان نفوذ نکرده است ، بلکه آنان براى حفظ جان و مصالح خود به زبان ایمان آورده اند.

 

معاویه و بنى امیه :
در راءس مخالفان حکومت امام و معاندان او، ((معاویه بن ابى سفیان )) و بنى امیه قرار داشتند. خداوند قلوب آنان را از ایمان تهى کرده و آنان را در فتنه درافکنده بود، پس ، از سرسخت ترین دشمنان امام بودند. بنى امیه قبلاً نیز با پیامبر و دعوت او به دشمنى برخاسته بودند و به رسالت حضرت کفر ورزیدند و شبانه روز به توطئه گرى علیه پیامبراکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) دست زدند، تا آنکه خداوند پیامبرش را عزّت و نصرت داد و آنان را خوار کرد و مغلوب ساخت .

آنان با اکراه نه با ایمان قلبى مسلمان شدند و پیامبر اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) با بلند نظرى و راءفت و رحمت عظیم خود آنان را پذیرفت و بخشید و با آنان همچون با دیگر دشمنان رفتار کرد و اگر این اخلاق والاى حضرت نبود، آنان را از صفحه روزگار محو مى کرد. بنى امیه در دوران پیامبر اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) قدر و منزلتى شایان ذکر نداشتند، با خوارى مى زیستند و مسلمانان با چشم دشمنى به آنان مى نگریستند و زشتکاریها، دشمنیها و جنگهاى آنان با پیامبر( صلّى اللّه علیه و آله ) و نبوتش را بازگو مى کردند. متاءسفانه پس از فاجعه وفات پیامبر اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) امویان در صحنه اجتماعى ظاهر شدند و بلند آوازه گشتند. این ظهور و اعتلا به دلایل سیاسى خاصى صورت گرفت . ابوبکر، ((یزید بن ابى سفیان )) را به امارت دمشق گماشت و خود تا بیرون مدینه براى بدرقه و تودیع او خارج شد.

مورخان مى گویند: ((ابوبکر تنها براى یزید، این کار را کرد و براى دیگر کارگزاران خود چنین احترامى قایل نمى شد)). خود همین مطلب گواه ارزشى است که ابوبکر به یزید و خاندانش داده بود. هنگامى که یزید هلاک شد، امارت دمشق به برادرش معاویه واگذار شد. معاویه بسیار مورد توجه عمر بود و اخبار بسیارى را که درباره انحرافات و کجرویهایش به خلیفه مى رسید، به هیچ مى گرفت . به عمر خبر دادند که معاویه اعمالى مغایر اسلام مرتکب مى شود؛ حریر و دیبا به تن مى کند و در ظروف طلا و نقره غذا مى خورد در حالى که این کارها در اسلام حرام است خلیفه در توجیه اعمال او و دفاع از او دست به عذرتراشى زد و گفت : ((معاویه کسراى عرب است !!)). کى این بى سر و پاى راهزن پست ، کسراى عرب بود؟! و به فرض هم که چنین باشد، آیا او مجاز بود محرمات الهى را مرتکب شود و حسابى پس ندهد؟! خداوند با کسى خویشى و پیوندى ندارد و با همه یک نسبت دارد؛ هر که از حدود شریعت الهى خارج شود و اعمال ناشایست مرتکب گردد، کیفر خواهد دید. پیامبر اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) در این باره مى فرماید: ((اگر عصیان کنم ، سقوط خواهم کرد)).^(۳۸)

و امام چهارم زین العابدین مى فرماید: ((خداوند متعال بهشت را براى مطیعان خود آفرید، اگرچه بردگان حبشى باشند و دوزخ را براى عاصیان خلق کرد، اگرچه سروران قرشى باشند)).

به هر حال ، عمر، معاویه را مشمول انواع الطاف و مزایا ساخت و دامنه حکومتى او را گسترش داد و روح بلند پروازى را در او دمید. معاویه نیز در خطه حکومتى خود، سلطنت خواهانه به امارت پرداخت ، بزرگان و سرشناسان را به خود نزدیک مى کرد و با انواع بخششها دل و عقل و ایمان آنان را مى خرید و دوستى خود را در دلهاى سفلگان مى نشاند.
عایشه با شورش علیه حکومت امام ( علیه السّلام ) زمینه را براى شورش مسلحانه معاویه علیه حکومت امام که درخشانترین حکومتى است که در طول تاریخ در شرق عربى به وجود آمده است آماده کرد و معاویه این گرگ جاهلى از آن دستاویزى براى تمرد خود ساخت .

معاویه ، خونخواهى عثمان را وسیله اى براى فریب بى سر و پاها قرار داد و امام را متهم کرد که مسؤ ول خون عثمان است و در همان وقت به دستگاههاى تبلیغاتى خود دستور داد بانگ مظلومیت عثمان را سردهند و او را از اعمالى که خلاف اسلام بود و مرتکب شده بود چه در زمینه هاى اقتصادى و چه سیاسى تبرئه کنند.
معاویه با دیپلماتهاى بزرگ و سیاست بازان کارآزموده جهان عرب مانند ((مغیره بن شعبه و عمرو بن عاص )) و مانند آنان مجهز شده بود و این مشاوران با شناخت عمیقى که از جامعه و احوال آن داشتند، برایش برنامه هاى پیچیده اى ارائه مى کردند تا بر حوادث دشوار، پیروز شود.

 

 

اعلان جنگ
معاویه رسماً از بیعت با امام سرباز زد و اعلان جنگ کرد. در حالى که مى دانست با برادر رسول خدا( صلّى اللّه علیه و آله ) وصى ، باب مدینه علم حضرت و کسى که منزلتش نزد پیامبر همچون منزلت هارون نزد موسى است ، مى جنگد. او با امیرالمؤ منین به جنگ برخاست همانطور که پدرش ابوسفیان با پیامبر اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) جنگ کرد. سپاهیان معاویه که راه جنگ با حضرت را پیش گرفته بودند، از عناصر ذیل تشکیل مى شدند:

الف سفلگان :
بى سر و پاها، بى خردان ملتها هستند و مانند چهارپایان و حتى بدتر در هر زمانى مورد استفاده و بهره گیرى حکومت قرار مى گیرند تا اهدافش را برآورده سازند و سرهاى خود را بر باد مى دهند تا پایه هاى حکومت استوار گردد. اکثریت قاطع سپاهیان معاویه همین افراد فریب خورده بودند که حق را از باطل تشخیص نمى دادند و تبلیغات ، آنان را به هر رنگى که مى خواست درمى آورد. معاویه از آنان پلى ساخت ، تا به مقاصد شریرانه خود دست یابد.

ب منافقان :
منافقان به زبان ، اسلام آورده و کفر و دشمنى با اسلام را در دل خود پنهان کرده بودند و شبانه روز به فتنه انگیزى و توطئه چینى علیه اسلام مشغول بودند، اسلام و مسلمانان بشدت از دست این تیره ، رنج و محنت کشیدند؛ زیرا آنان همیشه کانون خطر علیه مسلمانان و اسلام بودند. سران و پیش کسوتان منافقان مانند مغیره بن شعبه ، عمرو بن عاص ، مروان بن حکم و دیگر باغیان که هماره مترصد فرصتى مناسب براى نابودى اسلام و کندن ریشه هاى آن بودند، به لشکر معاویه ملحق شدند و به معاویه که بزرگترین دشمن اسلام به شمار مى رفت ، پیوستندو او را یارى کردند و همراه سپاهش به جنگ برادر رسول خدا( صلّى اللّه علیه و آله ) و بزرگترین مدافع اسلام شتافتند. تمام منافقینى که با پیامبر اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) جنگیده بودند، به معاویه ملحق شدند و از یاران و اعضاى حزب او گشتند و براى جنگ با امیرالمؤ منین ( علیه السّلام ) همدست شدند.

ج سودپرستان :
سودپرستان ؛ یعنى کسانى که امتیازات و منافع نامشروع خود را در حکومت امام پیشاهنگ عدالت انسانى از دست داده بودند، بخش دیگرى از سپاهیان معاویه بودند. در راءس این قشر،کارگزاران ، کارمندان و حکام دوران عثمان بودند که امام به مجرد به دست گرفتن حکومت ، معزولشان کرده بود. آنان که منافع خود را از دست داده بودند و مى ترسیدند اموال نامشروعى که از بیت المال اختلاس کرده بودند، مصادره شود، با معاویه همگام شدند تا با حکومت عادلانه امام بجنگند.
اینان برخى از عناصر تشکیل دهنده سپاه معاویه بودند که مى رفتند تا با فرمانده اسلام و پیشاهنگ عدالت انسانى ، پیکار کنند.

 

 

اشغال فرات
سپاهیان معاویه راه عراق را پیش گرفتند و در منطقه ((صفین )) اردو زدند و آنجا را مرکز جنگى خود قرار دادند. فرماندهى کل ، به گروهى از لشکریان دستور داد فرات را اشغال کنند و بر آبشخور آن موانعى قرار دهند تا لشکر امام از دستیابى به آب محروم گردند و از تشنگى بمیرند. معاویه این حرکت را سرآغاز پیروزى مى دانست ؛ حرکتى که خبث ذاتى و دنائت طبع او را به خوبى نشان مى دهد. از نظر تمام ملتها و امتها، استفاده از آب ، حق طبیعى هر انسان و حتى حیوان است ، لیکن معاویه و بنى امیه از تمامى سنتها روى گرداندند و آب را به عنوان سلاحى در جنگهاى خود به کار گرفتند. آنان ریحانه رسول خدا و اهل بیت نبوت را در واقعه کربلا از آب منع کردند تا آنکه از شدت تشنگى در آستانه مرگ قرار گرفتند.

هنگامى که خبر حرکت لشکر معاویه به صفین ، به حضرت رسید، ایشان نیز همان راه را پیش گرفتند همینکه به فرات رسیدند، آنجا را اشغال شده به وسیله سپاهیان معاویه دیدند و نتوانستند به آب دست پیدا کنند.
فرماندهان سپاه حضرت ، نزد ایشان رفتند و از امام اجازه پیکار با دشمن خواستند. حضرت بر آن بود که قبل از پیکار با سپاهیان معاویه ، آزادى دستیابى به آب را خواستار شوند؛ زیرا ((آب )) در تمام شرایع و ادیان براى همگان مباح است و نمى توان از آن منع کرد، لیکن دشمن از پذیرش درخواست امام سرباز زد و بر گمراهى خود پافشارى کرد.

پس از آن ، امام ناگزیر به نیروهاى مسلح خود اجازه گشودن آتش جنگ بر دشمن را صادر کرد و آنان با یک حمله ، دشمن را به شکستى سخت دچار کردند و آنان سنگرها و مواضع خود را ترک نمودند و سپاهیان امام ، فرات را اشغال کردند. گروهى از فرماندهان سپاه نزد حضرت رفتند و از ایشان اجازه خواستند تا با دشمن مقابله به مثل کنند و آب را بر آنان ببندند، لیکن امام درخواست آنان را رد کرد و آب را براى آنان مباح ساخت ، همانگونه که در شریعت الهى براى همگان مباح است . امویان پست این عمل کریمانه امام را ناسپاسى کردند و پاسخى زشت دادند. آنان آب را بر فرزندان حضرت در کربلا قطع کردند تا آنکه تشنگى ، آنان را از پا انداخت و جگرهایشان آتش ‍ گرفت .

دعوت امام (ع ) به صلح 
امام بشدت از جنگ و خونریزى بیزار بود، لذا به صلح و موافقت دعوت مى کرد، هیاءتهایى نزد پسر هند فرستاد و از او خواست در زمره دیگر مسلمانان درآید و آنان را از جنگ باز دارد، لیکن معاویه این درخواست والا را نپذیرفت و بر کجروى و نادرستى خود پافشارى کرد و به دروغ ادعاى خونخواهى عثمان که بر اثر رفتارهاى نادرست سیاسى و ادارى خود به قتل رسیده بود نمود.

 

 

جنگ  
پس از آنکه تمامى تلاشهاى امام براى صلح و حفظ خون مسلمانان شکست خورد، ایشان ناگزیر از در جنگ وارد شد؛ جنگى ویرانگر که غیر از معلولان دهها هزار کشته از دو طرف بجا گذاشت و دو سال طول کشید. گاهى جنگ به اوج خود مى رسید و زمانى فروکش مى کرد و برخوردهاى کوچکى رخ مى داد. در خاتمه جنگ ، حضرت در آستانه پیروزى کامل و کنترل میدان نبرد قرار گرفت و آثار شکست در سپاهیان معاویه آشکار گشت و تمامى پایگاههاى نظامى او پراکنده شدند و معاویه قصد گریز داشت که ابیات ((عمرو بن اطنابه )) به مضمون ذیل به یادش آمد:
((عفت و آزرمم ، پیکارم با قهرمان نیرومند، بخششهایم به آسیب دیدگان و ستایش فزونى که دریافته ام و سخنم به قلبم هنگامى که از هراس ، جاکن مى شد و بشدت مى تپید این بود: آرام باش ، که یا پیروز مى شوى و مورد ستایش قرار مى گیرى و یا کشته مى شوى و آرامش مى یابى ، همه اینها مرا به ثبات و پایدارى واداشتند)).^(۳۹)
این شعر همان طور که خود پس از آن واقعه و در زمان قدرت مى گفت او را به ثبات و ایستادگى فراخواند. البته به نظر ما این شعر او را به ثبات و صبر فرانخواند؛ زیرا پسر هند، بویى از عفت و آزرم و دیگر مفاهیم ابیات فوق نبرده بود، بلکه ترفندى که سپاه عراق را دچار تفرقه کرد و ما از آن سخن خواهیم راند او را به پایدارى واداشت .

 

نیرنگ بزرگ
زمان پیروزى حتمى سپاه امام فرا رسیده بود و حضرت در آستانه پیروزى بود و همان طور که فرمانده کل نیروهاى مسلح سپاه امام ، مالک اشتر مى گفت به اندازه دوشیدن شیر گوسفندى فرصت باقى بود تا معاویه کشته شود یا اسیر گردد. متاءسفانه در همین لحظات حساس و تعیین کننده ، در لشکر امام ، کودتاى نظامى رخ داد و بخش بزرگى از سپاهیان تمرد کردند. سپاه معاویه قرآنهایى بر سر نیزه ها کرده بودند و مردم را به داورى قرآن ، پایان دادن به جنگ و حفظ خون مسلمانان فرامى خواندند. قسمتى از سپاه امام این دعوت ویران کننده حکومت امام وافول دولت قرآن را پذیرفتند و پاسخ مثبت دادند. شگفتا! معاویه و پدرش نخستین کسانى بودند که با قرآن جنگیدند، حال چه شده است که سپاه معاویه تن به داورى قرآن مى دهد؟!
آیا پسر هند که براى ارضاى آرزوهاى جاهلى خود و انتقام از اسلام ، شط خون جارى مى کرد و مسلمانان را مى کشت . به قرآن ایمان آورده است و براى حفظ خون مسلمین مى کوشد؟!

نخستین کسى که این دعوت فریبکارانه را پذیرفت ، مزدور اموى ((اشعث بن قیس )) بود که چون سگى پارس کنان به طرف امام دوید و با صداى بلندى که سپاهیان بشنوند حضرت را مخاطب ساخت و گفت : ((مى بینم مردم از دعوت قوم براى پذیرش داورى قرآن خشنود و راضى هستند، پس چه بهتر که بنگرى معاویه چه مى خواهد …)).
امام از پاسخ به این مزدور منافق که ذاتاً با اسلام سرجنگ داشت ، خوددارى کرد. گروهى از خائنان ، گرد اشعث جمع شدند و در حالى که حضرت را محاصره مى کردند فریاد مى زدند: ((حرف اشعث را بپذیر)).
حضرت ناگزیر به خواسته آنان تن داد و آن خائن ، نزد معاویه رفت و از او پرسید:((چرا این قرآنها را سر نیزه ها کرده اید؟)).
معاویه فریبکارانه پاسخ داد:((براى اینکه ما و شما به فرمان خداوند متعال در کتابش گردن نهیم . مردى را که از او خشنودید برمى گزینید و ما نیز مرد مورد رضایت خود را انتخاب مى کنیم ، سپس با آنان عهد مى کنیم تا بر طبق کتاب خداوند رفتار کنند و از آن عدول نکنند، آنگاه هر تصمیمى را متفقاً گرفتند، به کار مى بندیم و از آن متابعت مى کنیم )).
اشعث بانگ برداشت و گفت : ((حق همین است )).

اشعث ، در حالى که بر ضرورت آتش بس و بازگشت به کتاب خدا تاءکید مى کرد و آن را بازمى گفت ، از نزد معاویه خارج شد. به طور قطع ، شورشى که این منافق مزدور، سردمدار آن بود، نتیجه بر سر نیزه کردن قرآن ها نبود، بلکه به زمانى نه چندان کوتاه قبل از آن بازمى گشت . پیوندهاى نهانى میان اشعث و معاویه و وزیر زیرک و فریبکارش ((عمرو بن عاص )) براى تحقق این توطئه به وجود آمده بود. یکى از دلایلى که این نکته را مسجل مى سازد، عدم وجود یک سازمان اطلاعاتى و بازرسى در میان لشکر امام براى کنترل کسانى که با لشکر معاویه رفت و آمد دارند، بود. راه باز بود و زد و بندهاى زیادى میان معاویه با اشعث و برخى از فرماندهان سپاه عراق صورت گرفته بود. معاویه با دادن رشوه هاى کلان و وعده منزلتهاى والا و اموال بسیار، آنان را فریفته و با خود همراه کرده بود.
به هر حال ، امام مجبور به پذیرش ((تحکیم )) گشت . بخشهایى از سپاه حضرت با شمشیرهاى برکشیده و نیزه هاى آماده امام را در میان گرفتند و فریاد مى زدند: ((حکم تنها از آن خداست )). به تدریج این ندا، بدل به شعارى براى تمردشان از دستور امام و ایستادن در برابر ایشان گشت . خیلى زود تمرد به شورش تبدیل گشت و فتنه ها و تنشهاى بسیارى را موجب شد.

در هر صورت ، امام خودشان یا به وسیله پیکهاى خود درصدد قانع کردن آنان و بازگرداندنشان به راه حق برآمد، لیکن موفق نشد و دید که آنان آماده جنگ با حضرت و سرنگونى حکومت مشروع ایشان هستند. ناگزیر به خواسته آنان تن درداد و به فرمانده نیروهاى نظامى خود، سردار بزرگ ، ((مالک اشتر)) دستور داد عملیات نظامى را متوقف و از میدان نبرد عقب نشینى کند. مالک که میدان را در کنترل خود داشت و با پیروزى کامل فاصله بسیار کمى داشت . از انجام دستور خوددارى کرد و بر ادامه جنگ تاءکید ورزید، لیکن به او خبر دادند که امام در خطر است و متمردان ایشان را محاصره کرده اند، پس ‍ ناگزیر شد که جنگ را متوقف کند.
بدین گونه مقصود معاویه براندازى حکومت امام برآورده شد و در همان لحظات ، پیروزى بر امام برایش ثبت گشت و به گفته یکى از نویسندگان معاصر، با پیروزى معاویه ، بت پرستى قرشى نیز پیروز شد و پا گرفت .

 

 

تحکیم 
مشکلات و بحرانهاى پیاپى در برابر امام قد برمى افراشتند در حالى که ماهیت شورشیان مزدور را آشکار مى کردند.
آنان بر انتخاب ((ابوموسى اشعرى )) به عنوان نماینده عراقیان پافشارى مى کردند. اشعرى ، علاوه بر نفاق و خبث و پلیدى و دشمنى بى مانند با امام ، از کمترین آگاهى و درک وقایع ، نصیبى نداشت و کودن بود. منافقان و شورشیان سپاه امام از او چون پلى براى رسیدن به مقاصد خود؛ یعنى برکنارى امام از زمامدارى و تثبیت معاویه در جایگاه خود، استفاده مى کردند.

امام نتوانست گسترش این توطئه را در سپاه متوقف کند تا آنجا که فرماندهان سپاه حضرت ، دستورات و رهنمودهاى لازم را از طرف معاویه و وزیرش عمرو بن عاص دریافت مى کردند و حضرت بکلى از عرصه سیاسى کنار گذاشته شد؛ امام دستور مى داد اما کسى اطاعت نمى کرد، سپاه را فرامى خواند، اماپاسخى دریافت نمى داشت و بالا خره سکّان کشتى حکومت در اختیار معاویه قرار گرفت .
((ابوموسى )) به برکنارى امام حکم کرد و عمرو بن عاص به ابقا و تثبیت معاویه دستور داد و بدین گونه بازى تحکیم با برکنارى امام از حکومت و سپردن زمام کار به معاویه ، به پایان رسید.

مقدس ترین حکومتى که در شرق پا گرفته بود و امید مى رفت عدالت سیاسى و اجتماعى را میان مردم حاکم کند، درهم پیچیده شد و گرگهاى خونخوار و درندگان اموى و دیگر قبایل قریش ، آن را برنتافتند و مانع تحقق اهداف و آرمانهاى والاى آن شدند.
ابوالفضل ( علیه السّلام ) در دوران جوانى ، پرده هاى این تراژدى بزرگ را مشاهده کرد، قلبش فشرده گشت ، عواطفش لرزید و اثرى ماندگار بر او گذاشت . مصایبى سنگین براى اهل بیتش به وجود آمده بود و محنتها و دشواریها براى آنها بجا گذاشته بود.

 

شورش خوارج 
یکى دیگر از مصایب امام که حضرت را رنجور کرد، شورش خوارج بود. اکثریت آنان از بهایم بشر بودند که معاویه برگرده آنان سوار شد و بدون آنکه خود بدانند از آنان پلى ساخت براى دستیابى به اهداف و آرزوهاى خود، آنان حضرت را وادار به قبول ((تحکیم )) کردند و خواستار توقف جنگ شدند و بر انتخاب ابوموسى اشعرى منافق ، پافشارى کردند. پس از پذیرش تحکیم ، ابوموسى امام را از منصب خود عزل کرد و در همان حال عمرو عاص اربابش ‍ معاویه را در جایگاه خود ابقا کرد. تازه آنان متوجه نیرنگى شدند که از عمرو عاص و قرآن سر نیزه کردن او، خورده بودند و کوتاهیشان در امر جامعه اسلامى بر آنان آشکار گشت . در حقیقت آنان خود مسؤ ول تمام این پیامدها بودند، لیکن بر حضرت خرده گرفتند و به خاطر پذیرفتن تحکیم ، امام را تکفیر کردند!!

هنگامى که لشکر امام از صفین حرکت کرد و به سوى کوفه آمد، خوارج از همراهى با آن خوددارى کردند و راه ((حروراء)) را در پیش گرفتند و به ((حروریه )) منسوب شدند. آنانکه تعدادشان به گفته مورخان به دوازده هزار تن مى رسید، ((شبث بن ربعى منافق )) را که بعدها یکى از سرداران ابن زیاد در کربلا شد و با ریحانه رسول خدا( صلّى اللّه علیه و آله ) امام حسین ( علیه السّلام ) جنگید به فرماندهى جنگ و ((عبداللّه بن الکواء عسکرى )) را به امامت جماعت برگزیدند و کار را پس از پیروزى به شورا و بیعت با خدا واگذاشتند و از مهمترین احکامى که برایش مى جنگیدند، امر به معروف و نهى از منکر معرفى کردند و شعارشان را ((لاحکم الاللّه )) انتخاب نمودند. اما چه زود شعار خود را فراموش کردند و با کشتار بى گناهان و خونریزى و ایجاد خوف و هراس میان مسلمانان ، حکومت را به شمشیر واگذاشتند و تیغ بران را حاکم شناختند.

امام پیکى نزدشان فرستاد و آنان را بر اندیشه ناصوابشان سرزنش کرد و راه حق را بدانان نشان داد. اما پیک به نتیجه نرسید. امام خود، همراه بزرگان اصحابش نزد آنان رفت و با آنان مناظره و محاجه کرد و با دلایل استوار، نادرستى و فساد اندیشه و تباهى راهشان را ثابت کرد.

گروهى سخنان حضرت را پذیرفتند و گروهى دیگر بر عقاید خود پافشارى کردند. اعمال فسادآمیز آنان روز به روز آنان را از امام دورتر مى کرد و کارها دشوار مى شد. ((خوارج )) دست به ویرانگرى و ایجاد رعب و وحشت و فسادانگیزى زدند، کوفه را ترک کردند و در ((نهروان )) اردو زدند.

صحابى بزرگوار ((عبداللّه بن خباب بن الارت )) که از صحابیان بزرگوار و جلیل القدر بود، بر آنان گذشت و با آنان سخنانى رد و بدل کرد. آنان بر او تاختند و عبداللّه و همسرش را کشتند. شر و فساد آنان در همین حد توقف نکرد، بلکه دست به ایجاد ترس و وحشت میان مسلمانان زدند.

امام ، ((حارث بن مرّه عبدى )) را نزد آنان فرستاد تا از سبب این فساد انگیزى پرسش کند، لیکن آنان قصد پیک کردند و او را کشتند. پس از آن ، حضرت دید که آنان خطر بزرگى براى حکومت و سرچشمه فتنه و ویرانگرى میان مسلمانانند پس باید با آنان پیکار کرد. امام با لشکرى به مصاف آنان رفت و در نبردى هولناک همه را از پا درآورد و تنها نُه نفر جان بدر بردند^(۴۰) و بالا خره جنگ نهروان پایان یافت . ابوالفضل العباس ( علیه السّلام ) شاهد این جنگ بود و انگیزه هاى آن از جمله ناخشنودى آنان از عدالت امام و ذوب شدن حضرت در اقامه حق میان مردم را دریافت .

ناگفته نماند که ابوالفضل ( علیه السّلام ) در جنگ صفین و نهروان شرکت نکرد؛ امام ، او را مانند برخى از فرزندان و اصحاب بزرگ خود براى حفظ جان آنان از رفتن به میدان بازداشت . یکى از دلایل این مطلب آن است که مورخانى که در باب جنگ صفین و نهروان قلم زده اند، کمترین نقشى براى حضرت عباس در آنها ذکر نکرده اند.

 

 

پیامدهاى دهشتناک
جنگهاى جمل و صفین پیامدهاى بسیار ناخوشایندى براى امام داشت و ایشان را بشدت رنجور کرد که از جمله موارد ذیل را مى توان نام برد:
۱ سرپیچى و نافرمانى کامل در سپاه امام تا آنجا که هیچ یک از بخشهاى آن مطیع اوامر حضرت نبودند. خودباختگى و شکست روحى ، سراسر سپاه را دربرگرفته بود و آنان در قبال حوادثى که روى مى داد بشدت زبون شده بودند.
۲ معاویه پس از واقعه صفین به تقویت و حفظ لشکر خود کمر بست و در آن روح عزم و اخلاص دمید و یقین پیدا کرد که بر سپاه امام پیروز خواهد شد.
۳ شهرهایى که تابع حکومت امام بودند در معرض حملات تروریستى گروههاى جنایتکارى قرار گرفتند که معاویه براى ایجاد ترس در میان مردم آنان را فرستاده بود. شهرهاى نزدیک به پایتخت امام نیز مورد حملات سگهاى تروریست معاویه قرار گرفتند در حالى که امام نمى توانست از آنها دفاع کند و امنیت و استقرار را در آنها حفظ نماید، حضرت با حرارت ، سپاهیان را براى حراست از حدود و ثغور وطن از تجاوز فرا مى خواند، لیکن هیچ یک از آنان لبیک نمى گفتند.
۴ سپاهیان معاویه ، مصر را اشغال نظامى کردند و آن را از تحت حکومت امام خارج ساختند. حکومت امام دچار شکست و عقبگرد شده و پس از این حوادث ، شکلى میان تهى در عرصه حکومت پدیدار گشت .

 

 

شهادت امام (ع )
امام محنت کشیده در حومه کوفه ، در میان انبوه مشکلات و بحرانهایى که به دنبال یکدیگر فرا مى رسیدند، مى دید که باطل و تباهى معاویه در حال استوار شدن و نیرومندى است و شر و ناراستى او فراگیر مى شود، لیکن او نمى تواند دست به کارى زند تا اوضاع نابسامان اجتماعى را که هشدارى بود براى غروب حکومت حق و پاگرفتن حکومت ظلم و جور، بهبود بخشد.

رنج و اندوه ، قلب امام را درهم فشرده بود. پس دستان مشتاق را به دعا بلند کرد و با حرارت از خداوند خواست تا او را از این جهان پرفتنه و باطل راحت کند و به جوار خود منتقل کند. خداوند نیز دعاى حضرت را اجابت کرد؛ گروهى از جنایتکاران خوارج ، در مکه کنفرانسى تشکیل دادند و پس از یادآورى کشته هایشان که شمشیر حق در نهروان ، سرهاى آنان را درو کرده بود و اظهار تاءسف و دریغ بر آنان ، به بحث از مشکلات و فتنه هاى عالم اسلامى و شکافى که رخ داده بود، پرداختند و به گمان خود، عامل آنها را امام على ( علیه السّلام )، معاویه و عمرو عاص دانستند. پس تصمیم گرفتند آنان را ترور کنند و براى این کار، زمان خاصى در نظر گرفتند. ((عبدالرحمن بن ملجم یهودى زاده )) به شهادت رساندن امام امیرالمؤ منین را به عهده گرفت . ناگفته نماند که این کنفرانس در برابر چشم و گوش حکومت محلى مکه تشکیل شد و به احتمال زیاد با آن در ارتباط بود و نیروهاى منحرف و مخالف امام ، به ابن ملجم کمک مالى دادند تا حضرت را به شهادت برساند.

به هر حال ، ابن ملجم با انبانى از شر براى اهل زمین و حوادثى ویرانگر براى مسلمانان ، راه کوفه را در پیش گرفت و به مجرد ورود، با مزدور امویان ((اشعث بن قیس منافق )) تماس گرفت و ماءموریت خود را با او درمیان گذاشت . اشعث او را به ارتکاب این جنایت تشویق کرد و انواع کمکها را براى انجام مقصود، در اختیارش گذاشت .
در بامداد شب نوزدهم ماه رمضان ماه مبارک خداوند پیشواى موحدان و سید متقیان ، راه مسجد را درپیش گرفت تا نماز صبح را ادا کند. به خداوند روى آورد. به نماز خواندن پرداخت و هنگامى که سر از سجده برداشت ، آن یهودى زاده بر او تاخت و سر مبارکش را با شمشیر شکافت ؛ سرى که گنجینه اى از علم و حکمت و ایمان بود و در آن جز اندیشه خیرخواهى براى محرومان و درماندگان و گسترش حق و عدالت میان مردم و نشر احکام الهى ، چیزى نبود.
هنگامى که حضرت سوزش شمشیر را حس کرد، لبخند پیروزى و خرسندى بر لبانش ظاهر شد و گفت :((به خداوند کعبه ، رستگار شدم !)).^(۴۱)

اى امام مصلحان ! به راستى که رستگار شدى ، زندگیت را براى خداوند بخشیدى و خالصانه و موحدانه در راهش جهاد کردى ، آرى ، اى امام متقیان ، رستگار شدى ؛ زیرا در تمامى زندگیت ، نه نیرنگ زدى ، نه فریب دادى و نه مداهنه کردى ، بلکه به سید رسولان ، پسر عمّت ( صلّى اللّه علیه و آله ) اقتدا کردى و با بصیرتى تمام پیش رفتى ، حقا که رستگارى بزرگ همین بود.
اى امام فرزانه ! تو رستگار شدى ؛ زیرا دنیا را آزمودى و آن را سراى ناپایدار و فناپذیر یافتى ، پس سه طلاقه اش کردى و از لذات زودگذر آن و خوشیهایش روگرداندى و به سوى خداوند شتافتى و آنچه را مى پسندیدى و تو را به آستانش نزدیکتر مى کرد، انجام دادى .
حضرت را به خانه اش رساندند، چشمان مردم گریان و دلهایشان پریشان گشت و غم و اندوه وجودشان را فراگرفت .
امام با آرامش و سکینه خاطر، متوجه مبداء هستى شده و در راز و نیاز با حضرت حق ، فرو رفته بود و از آن درگاه ، همنشینى و مرافقت پیامبران و اوصیا را خواستار شده بود. سپس حضرت یکایک فرزندان را از نظر گذراند و توجه و محبتى خاص به فرزندش ((ابوالفضل ( علیه السّلام ) )) کرد؛ زیرا از پس پرده غیب دریافته بود که عباس از برافرازندگان پرچم قرآن خواهد بود و به یارى برادرش ریحانه رسول خدا( صلّى اللّه علیه و آله ) و بزرگترین مدافع رسالت اسلام برخواهد خاست .

وصیتهاى جاودانه 
هنگامى که امام ( علیه السّلام ) نزدیک بودن اجل حتمى را دریافت ، فرزندانش را نصیحت نموده و به کار بستن مکارم اخلاق و اعمال نیک را بدانان سفارش کرد و به آنان دستور داد اسلام را در رفتار و روش خود مجسم سازند.
در اینجا برخى از بندهاى وصیت امام را نقل مى کنیم :
الف آراستگى به تقواى الهى که اساس بناى شخصیت اسلامى است و موجب شکوفایى و آگاهى کامل فرد مى گردد.
ب پایبندى به حق در گفتار و کردار که بدین وسیله حقوق حفظ مى گردد و عدالت اجتماعى میان مردم حاکم مى شود.
ج ستیز با ظالم و ایستادگى در برابر او و یارى مظلوم ، که بدین ترتیب یکى از بزرگترین اهداف اسلام که آن را دنبال مى کند؛ یعنى ، اقامه عدل ، محقق مى گردد.
د تلاش براى اصلاح ذات البین ، بهبود رابطه میان اشخاص ، زدودن کینه و نفرت از دلها و آشتى دادن مخالفان که از برترین و مهمترین اعمال اسلامى است ؛ زیرا بدین گونه جامعه اى مبتنى بر محبت و دوستى ، پا مى گیرد.
ه رعایت حال یتیمان ، پیوند با آنان و برآورده ساختن خواسته هاى آنان ؛ این اصل از اصول تاءمین اجتماعى و مسؤ ولیت اسلامى است که اسلام آن را در نظام اقتصادى خود ابداع کرده است .
و نیکى به همسایگان و کمک رسانى به آنان ؛ زیرا این کار موجب گسترش محبت میان مسلمانان مى گردد و در عین حال از مهمترین روشهاى حفظ وحدت و یگانگى جامعه اسلامى است .
ز عمل کردن به احکام ، سنن و آداب قرآن ، که بهترین ضامن سلامتى رفتار آدمى و پالایش روح و بالابردن سطح اندیشه و عمل اوست .
ح برپاداشتن نمازها در وقت خود به بهترین شکل ؛ زیرا نماز ستون دین و معراج مؤ من است و آدمى را به آفریدگار هستى و بخشنده زندگى ، شرف اتصال مى دهد و در نتیجه او را به بالاترین مرحله کمال مى رساند.
ط حفظ و زنده داشتن مساجد با یاد خدا، اعم از علم یا عبادت ؛ زیرا مساجد از مهمترین مراکز گسترش آداب و فضیلتها میان مسلمانان است .
ى جهاد در راه خدا با جان و مال براى برپاداشتن بنیادهاى دین ، زنده کردن سنت و میراندن بدعت .
ک گسترش محبت و دوستى میان مسلمانان با پیوندها و نیکى کردن و کنار گذاشتن هر آنچه موجب از میان رفتن وحدت میان آنان مى گردد، مانند قطع رابطه و پشت کردن به هم .
 برپاداشتن سنت امر به معروف و نهى از منکر؛ زیرا این عمل به ایجاد جامعه سالمى که عدالت بر آن حاکم است مى انجامد. ولى ترک آن ، پیامدهاى ناگوارى دارد که جامعه را به گرداب فتنه و بلا مى اندازد،مانندحاکم شدن فاسقان و اشرار بر مردم که در آن صورت ، دیگر دعاى مردم به اجابت نخواهد رسید.
اینها برخى از وصیتهاى حضرت بود که در بستر مرگ به فرزندانش ‍ سفارش کردند.^(۴۲)

 

 

به سوى فردوس برین 
ضربه ناجوانمردانه شمشیر ابن ملجم یهودى زاده که به زهر آغشته بود، در حضرت کارگر افتاد و سمّ در تمام بدن حضرت رخنه کرد. مرگ به سرعت به حضرت نزدیک مى شد و امام متقیان با چهره اى خندان ، نفسى آرام ، قلبى تشنه دیدار حق تعالى و روحى راضى به قضا و قدر الهى و بدون آنکه لحظه اى از ذکر خدا و تلاوت قرآن بازایستد، به استقبال آن مى رفت .
فرزندان با قلبهایى شرحه شرحه از مصیبت و با چشمانى خونبار به گرد پدر حلقه زده بودند. امام رو به قبله شد و خدا را ستایش کرد که روح بلندش در میان استقبال ملائکه رحمان و ارواح پیامبران و اوصیا، نزد پروردگار شتافت و بهشت از آن شکوفا شد.
این اندیشه والا و عقل محض انسانى و پیشاهنگ عدالت اجتماعى در زمین ، درگذشت . این امام بزرگوار در جامعه ، غریب زیست و کسى قدر او را نشناخت و به اهداف و آرمانهاى والایش واقف نشد؛ اهدافى که کمترین آنها، از بین بردن فقر و تهیدستى در زمین و زدودن حاجت و بى نوایى همه انسانها و توزیع نعمتهاى الهى بر آنان بود. گروه جنایتکار از سرمایه داران قریش و دیگر او باش بنى امیه که نعمتهاى الهى را بازیچه خود و بندگان خدا را برده خود کرده بودند تاب اهداف حضرت را نیاوردند و بر او شوریدند، لیکن امام از اهداف خود بازنگشت و در برابر آنان ایستاد و در راه دفاع از ارزشها و اهدافش به شهادت رسید.

 

 

کفن و دفن 
امام حسن ( علیه السّلام ) با دیگر برادران بزرگوارش ، از جمله ابوالفضل ، با چشمانى خونبار، پیکر مطهر پدر را غسل دادند، کفن کردند و آن را تشییع کردند و در آخرین منزل در نجف به خاک سپردند. خداوند متعال نیز آنجا را قبله زایران و مشتاقان قرار داد و آنجا را به یکى از مقدس ترین مشاهد متبرک تبدیل کرد. اینک آن مرقد مبارک با هاله اى از بزرگداشت ، پوشیده شده است و مورد تکریم تمام مسلمانان است .
حضرت ابوالفضل ( علیه السّلام ) خلافت پدر، مصایب و مشکلات او و حوادث سنگین دوره زمامدارى امام را شاهد بود و دید که پدرش براى اجراى عدالت اجتماعى در زندگى عامه مسلمانان چه رنجها کشید و منحرفان از اسلام و دشمنان اصلاحات اجتماعى چگونه با حضرتش به ستیز برخاستند و با حکومت مشروعش جنگیدند.
عباس ، اهداف درخشان پدر را که آنها را اعلام داشته بود، نیک دریافت و بدانها ایمان آورد و در راه آنها جهاد کرد. حضرت همراه برادرش سیدالشهداء به سوى میدانهاى شرافت و جهاد تاخت ، تا آنکه سیره پدر را براى مسلمانان بازگرداند وروش درخشان امیرالمؤ منین را در عرصه سیاست وحکومت زنده کند.

 

 

خلافت امام حسن (ع ) 
امام حسن ( علیه السّلام ) پس از وفات پدر، در حالى که اوضاع سیاسى و اجتماعى بر ضد او بودند، رهبرى دولت اسلامى را به عهده گرفت . اکثریت قاطع سران و فرماندهان نظامى در نهان و آشکار به معاویه گرایش داشتند و او با زر به جنگشان رفته و با اموال خود برده شان کرده بود. اندیشه خوارج نیز بسان خوره در میان بخشهاى مختلف سپاه حضرت ، در حال پیشروى بود و شعار نامشروع بودن حکومت امام حسن و حکومت امام ، امیرالمؤ منین را اعلام مى کرد. لذا مردم چندان استقبالى از بیعت با حضرت نکردند و نیروهاى مسلح نیز از خود حرارتى نشان ندادند، بلکه مجبور به بیعت شدند. این مساءله امام را نسبت به آنان اندیشناک ساخت و به عقیده ناظران سیاسى در سپاه امام ، سپاه فرورفته در گرداب فتنه و بددلى بود و خطر آن براى امام بیش از خطر معاویه به شمار مى رفت و به هیچ وجه مصلحت نبود که امام با چنین سپاه آشفته و ناهمراه به هیچ یک از میادین نبرد پاگذارد.

به هر حال ، امام زمام حکومت را که دچار سستى ، آشفتگى ، ضعف ، فتنه و تنش بود، به عهده گرفت . تسلط بر اوضاع اجتماعى و به زیر سُلطه درآوردن شهرها به وسیله سپاه ، تنها از دو راه ممکن بود:

راه اول :
برقرارى حکومت نظامى در شهرها، سلب آزادیهاى عمومى ، گسترش ‍ ترس و وحشت و بازداشت مردم با تهمت و گمان ؛ روشى که شیفتگان قدرت مى پویند و امروزه در میان ملتهاى خود اجرا مى کنند، این روش از نظر امامان اهل بیت ( علیهم السّلام ) کمترین مشروعیتى نداشته اگرچه به پیروزى منجر گردد. آنان معتقد به ایجاد و گسترش زندگى آزاد و کریمانه براى مردم و راندن روشهاى انحرافى از آنان بودند.

راه دوم :
برکشیدن طبقه سرمایه دارى و صاحبان نفوذ و دادن امتیازات خاص و پستهاى حساس و بخشیدن اموال به آنان و مقدم داشتن آنان بر گروههاى ملت . اگر امام این کار را مى کرد و این راه را برمى گزید، همه مشکلات حل مى شد، کارها به روال عادى برمى گشت و سپاهیان از تمرّد و سرپیچى دست مى کشیدند، لیکن حضرت از این روش بکلى دور بود؛ زیرا شریعت خدا آن را روا نمى دارد. روش سیاسى امام حسن ( علیه السّلام ) روشن و بدون ابهام بود؛ تمسک به حق و دورى کردن از بیراهه ها اگرچه به پیروزى منجر گردد، راه و رسم آن حضرت بود.

 

 

اعلان جنگ به وسیله معاویه 
معاویه با شناختى که از لشکر امام و تفرقه و تشتت در آن داشت ، براى اعلان جنگ به ریحانه رسول خدا( صلّى اللّه علیه و آله ) پیشقدم شد؛ او پیشاپیش ، بیشتر فرماندهان سپاه امام را با تطمیع و وعده هاى خوشایند، از قبیل مقامات بالا و داماد خلیفه شدن و غیره ، فریفته و همدست کرده بود و با استفاده از رشوه در سطح وسیع ، موافقت آنان را جلب کرده بود، تا آنجا که به او قول دادند، امام را هر وقت معاویه بخواهد اسیر کنند و به او تحویل دهند، یا حضرت را ترور کنند. این عوامل او را به پیش انداختن جنگ و حل معضل به سود خود برانگیخت .

معاویه با سپاهیان یکپارچه و سر به فرمان خود راه عراق را در پیش گرفت . امام که از ماجرا با خبر شد، نیروهاى مسلح خود را جمع کرد و قضیه را به آنان گفت و از آنان خواست براى جهاد و دفع تجاوز به راه بیفتند، لیکن آنان خاموش ماندند و ترس و هراس بر آنان چیره گشت . کسى پاسخ حضرت را نداد؛ زیرا عافیت را برگزیده و از جنگ بیزار بودند. سردار بزرگ ((عدى بن حاتم )) که در جازدن آنان را دید از خشم برافروخته شد و به سوى آنان شتافت و آنان را بر این زبونى ، سرزنش کرد و فرمانبرى مطلق خود را از امام اعلام داشت . سرداران بزرگوارى چون ((قیس بن سعد بن عباده ، معقل بن قیس ریاحى و زیاد بن صعصعه تمیمى )) نیز همبستگى خود را با امام اعلام کردند و سپاهیان را بر روش غیرمنصفانه و به دور از شرافتشان سرزنش کردند و آنان را به جهاد برانگیختند.

امام حسن ( علیه السّلام ) همراه گروههاى مختلف براى مقابله با معاویه خارج شد و در ((نخیله )) اردو زد. در آنجا بخشهایى از سپاه که جامانده بودند به او پیوستند و حضرت به راه افتاد تا آنکه به ((دیر عبدالرحمان )) رسید و در آنجا سه روز توقف کرد و سپس یکسره مسیر خود را پیش گرفت و راه را ادامه داد.

 

 

در مدائن :
امام همراه قسمتهایى از سپاه خود به ((مدائن )) رسید و در همانجا اردو زد. بحرانها و مشکلات متعدد، حضرت را در بر گرفته بودند. و از سپاه آشفته و خیانتکار خود مصیبتهایى کشید که هیچ یک از فرماندهان و خلفاى مسلمین نکشیدند، از جمله :

۱ خیانت فرمانده کل :
یکى از بزرگترین مشکلات حضرت در آن شرایط حساس ، خیانت عموزاده اش ((عبیداللّه بن عباس )) فرمانده کل نیروهاى مسلح بود. معاویه قریب یک میلیون درهم به او رشوه داد و این خائن ترسو نیز با ننگ و خوارى ، شبانه گریخت و به اردوگاه معاویه پیوست . خبر خیانت عبیداللّه ، لشکر را دچار آشفتگى بى مانندى کرد و روح خیانت را در آنان دمید سپس گروهى از سران و فرماندهان نظامى نیز با دریافت رشوه هایى ، به معاویه پیوستند.
خیانت عبیداللّه از بزرگترین ضربه هایى بود که به سپاه امام خورد و پس از آن ، باب خیانت براى افراد سست عنصر باز شد تا وجدانهاى خود را به معاویه بفروشند. همچنین موجب تضعیف روحیه و خودباختگى سپاهیان گشت . در همان حال ، بزرگترین صدمه اى بود که به امام خورد؛ زیرا حضرت متوجه شد که فرماندهان سپاه گروهى خیانتکارند و کمترین پایبندى به دین و وطن ندارند.

۲ کوشش براى ترور امام (ع ):
گرفتارى و مصیبت امام از سپاهش در همین حد باقى نماند، بلکه به مراحل بسیار دشوارترى رسید؛ مزدوران اموى و جانوران خوارج ، دست به عملیات متعددى براى به شهادت رساندن امام زدند که تمام آنها شکست خورد، این توطئه ها عبارت بودند از:
الف امام را در حال نماز با تیر زدند که اثرى بر حضرت نداشت .
ب امام را در هنگام نماز خواندن با خنجرى زخم زدند.
ج ران امام را با خنجرى زخمى کردند.
دنیا بر پسر رسول خدا تنگ شده بود و انبوه مشکلات و بحرانها را گرداگرد خود مى دید و یقین نمود که یا ترور خواهد شد و خونش به هدر خواهد رفت و یا آنکه حضرت را بازداشت کرده به اسارت نزد معاویه خواهند فرستاد. این اندیشه هاى دور، امام را به شدت نگران کرد.

۳ تکفیر امام (ع ):
خائنان و مزدوران در سپاه امام همچنان به فتنه گرى و خیانت ادامه مى دادند و امام را با کلماتى گزنده که بر حضرت گرانتر از زخم شمشیر و نیزه بود، مورد اهانت قرار مى دادند. ((جرّاح بن سنان )) چونان سگى پارس کنان به طرف حضرت آمد و با صداى بلند گفت : ((اى حسن ! تو نیز چون پدرت مشرک شدى !!)).
هیچ یک از سپاهیان براى کیفر دادن این مجرم از جا نجنبید. این خائنان از حق روى گردان شدند و راه مستقیم را ترک کردند و به نواده پیامبرشان و فرزند وصى او نسبت کفر و خروج از دین دادند.
چه گمراهى از این بالاتر؟!

۴ غارت وسایل امام (ع ):
اوباش در برابر چشم سپاهیان به حضرت حمله کردند، حتى فرش زیر پاى ایشان را کشیدند، رداى حضرت را کندند و دیگر وسایل حضرت را به یغما بردند؛ اما سپاهیان هیچ عکس العملى نشان ندادند.
اینهاپاره اى از حوادث دهشتبارى بودندکه امام را رنجاندند و ایشان را ناچار از پذیرش صلح و کناره گیرى از آن جامعه بیمار در اخلاق و عقیده ساختند.

 

ضرورت صلح 
بر اساس منطق سیاست ، صلح امام با معاویه ضرورى بود، همچنانکه از نظر شرعى بر حضرت واجب بود تن به صلح بدهد و در برابر خداوند مسؤ ول اجراى آن بود. اگر حضرت با لشکر شکست خورده روحى و متشتت خود به جنگ معاویه مى رفت ، در اولین تهاجم ، دشمن پیروز مى شد و حضرت موفق نمى شد هیچ پیروزى کسب کند. در آن صورت دو حالت ممکن بود پیش ‍ بیاید:
الف یا آنکه امام شهید مى شد و یا اسیر مى گشت ؛ اگر شهیدمى شد آرمان اسلامى از آن سود نمى برد؛ زیرا معاویه با دیپلماسى پیچیده و مکارانه اش امام را مسؤ ول قتل خودمعرفى مى کردو هرنوع مسؤ ولیتى را ازگردن خود ساقطمى نمود.

ب و اگر امام شهید نمى شد و به اسارت نزد معاویه مى رفت ، قطعاً معاویه او را مى بخشید و بدین گونه خاندان نبوت را رهین منت خود مى ساخت و مهر ((آزاد شده )) را که پیامبر( صلّى اللّه علیه و آله ) بر پیشانى معاویه و خاندانش زده بود، پاک مى کرد.
به هر حال ، امام حسن ( علیه السّلام ) ناگزیر به صلح شد و راهى براى سرباز زدن از آن نماند. صلح بر طبق شرایطى که به تفصیل همراه با تحلیل آن در کتاب دیگرمان ((حیاه الامام الحسن ( علیه السّلام ) ))^(۴۳) بیان کرده ایم ، برقرار شد. به طور قطع بر اساس معیارهاى علمى و سیاسى ، امام در عقد صلح پیروز شدند و آن سوى چهره معاویه را آشکار ساختند.

پس از صلح ، اندیشه ها و مقاصد نهفته معاویه عیان گشت و او کینه و دشمنى خود با اسلام و مسلمانان را به همه نشان داد. همینکه کارها بر او راست شد، آشکارا به جنگ اسلام آمد و از بزرگان دین چون صحابى بزرگ ((حجر بن عدى )) انتقام گرفت .
معاویه با جنایاتش حوادث جانفرسا و فجایعى براى مسلمانان بجا گذاشت و آنان را به شرّى فراگیر دچار ساخت که در بحثهاى آینده از آن سخن خواهیم گفت .

امام حسن ( علیه السّلام ) بعد از صلح ، کوفه را که به او و به پدرش نیرنگ زده بود، ترک کرد تا منتظر معاویه و ظلم او باشد و خود با اهل بیت ، برادران و بخصوص بازوى توانمندش ابوالفضل ، یکسره راه مدینه را در پیش گرفت . بازماندگان از صحابه و فرزندانشان به استقبال تازه واردان آمدند و آنان را به گرمى پذیرفتند. امام در آنجا ماندگار شد و علما و فقها گرد ایشان جمع شدند و از سرچشمه معرفت و حکمت ایشان به فراخور حال خود بهره مند شدند. فیض ‍ و بخشش امام ، تهیدستان و بینوایان را نیز فراگرفت و هر یک ، از نعمات حضرت ، نصیبى بردند، مدینه بار دیگر به حالت دوران امیرالمؤ منین ( علیه السّلام ) بازگشت و رهبرى روحى را که با ترک شهر به وسیله مولاى متقیان از دست داده بودند، بازیافتند.

به هر حال ، ابوالفضل ( علیه السّلام ) آنچه را از سختى و محنت بر برادرش گذشت شاهد بود، غدر و خیانت و پیمان شکنى اهل کوفه را نسبت به برادرش دریافت و این اوضاع سیاسى و اجتماعى ، حقیقت جامعه را بر او آشکار کرد؛ اکثریت قاطع آنان در پى منافع خود گام مى زدند و اثرى از ارزشهاى دینى در وجودشان نبود. در اینجا سخن از برخى از حوادث دهشتناکى را که ابوالفضل ( علیه السّلام ) شاهد بود، به پایان مى بریم .

فصل پنجم : کابوس هولناک 
پس از صلح با امام حسن ( علیه السّلام ) معاویه که آمال پلید خود را برآورده مى دید، رهبرى دولت اسلامى را به عهده گرفت . هدف معاویه از میان برداشتن حکومت علوى ؛ یعنى حکومت محرومان و ستمدیدگان و نمونه زنده و گویاى حکومت پیامبر اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) بود و با به دست گرفتن خلافت ، تمامى ارزشهاى اسلامى و اهداف والاى این دین مبین را زیر پا گذاشت و آرمانهاى بلند اسلام ، قربانى مطامع بى شرمانه او گشت .
جهان اسلامى ، آسایش ، آرامش و امنیت را از دست داد و دچار کابوس ‍ هولناکى شد که محنتها و فجایعى در خود داشت و عبودیت و خوارى بر آن سایه افکند. معاویه از همه ارزشها و سنتها روى گرداند و بر مسلمانان به گونه بى سابقه اى حکومت کرد. ناظران سیاسى ، پیروزى او را پیروزى بت پرستى با تمام پلیدیهایش مى دانند.

((سید على میرهندى )) مى گوید:((با رسیدن معاویه به خلافت در شام ، حکومت به نخبگان بت پرست پیشین بازگشت و جاى حکومت دموکراسى اسلامى را اشغال کرد و بت پرستى با همه وقاحت و پلیدیهایش جان گرفت ، گویى که رستاخیزى تازه و آغازى دوباره براى بت پرستى بود. پرچم حکام اموى و فرماندهان سپاه شام هرجا برافراشته شد، رذالت ، انحراف اخلاقى و کجروى در فضایى وسیع گسترش یافت …)).^(۴۴)
مسلمانان در آن حکومت سیاه ، دچار مصایب و مشکلات وصف ناپذیرى شدند که به اختصار، برخى از آنها را یاد مى کنیم :

 

 

نابود کردن آگاهان 
پسر هند به نابود کردن نیروهاى آگاه اسلامى کمر بست و دست به تصفیه هاى خونینى زد و گروهى از آنان را رهسپار میدانهاى اعدام کرد، از جمله :

۱ حجر بن عدى :
((حجر بن عدى کِنْدى )) از بزرگان اسلام و قهرمانان عرصه جهاد و از برجسته ترین طلایگان مجد و سربلندى امت عربى و اسلامى است . او از دست پروردگان زبده و درخشان مکتب امیرالمؤ منین و پایبندان به اهداف و ارزشهاى آن بود. این یگانه و بزرگ ، زندگى خود را براى خدا فدا کرد و هنگامى که زیاد بن ابیه جنایتکار و تروریست ، رسماً ناسزاگویى به امیرالمؤ منین ( علیه السّلام )، سپیده اندیشه و فروغ در اسلام و دومین بنیانگذار بناى اعتقادى اسلام پس از پسر عم و رهبرش پیامبر عظیم الشاءن ( صلّى اللّه علیه و آله ) را برقرار کرد، بر او شورید.
زیاد طاغى و مجرم که مخالفت ((حجر)) را با سبّ امام دریافت ، خون این مجاهد بزرگ را مباح کرد و دستگیرش ساخته همراه گروهى دیگر از بزرگان مجاهد اسلام ، تحت الحفظ نزد برادر و همکیش جنایتکارش معاویه پسر هند فرستاد.
دستور اعدام این رادمردان صادر شد و جلاّدان آن را اجرا کردند و پیکرهاى معطّر از خون شهادت آنان بر ((مرج العذراء)) به زمین افتاد و راه را براى مردم به سوى زندگى کریمانه اى که ظالمان و خودکامگان در آن سرورى نداشته باشند، روشن کرد.

۲ عمرو بن الحمق :
یکى دیگر از شهیدان جاودانه اسلام ، صحابى جلیل القدر ((عمرو بن الحمق خزاعى )) است که از احترام بسیارى نزد پیامبر اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) برخوردار بود و حضرت در حق او دعا کردند تا خداوند از جوانى بهره مندش سازد. خداوند متعال دعاى پیامبر را اجابت کرد و عمرو در حالى که به هشتاد سالگى رسیده بود در رخسار مبارکش یک تار موى سپید نیز دیده نمى شد.^(۴۵)
عمرو، به ارزشهاى اسلامى واقف و عمیقاً به آن مؤ من بود و در راه آنها با تمام وجود، جهاد مى کرد.
هنگامى که زیاد بن ابیه جلاد از طرف برادر نامشروعش ، معاویه ، به امارت کوفه منصوب شد، به جاسوسان و اعوان خود دستور داد تا عمرو را تعقیب و بازداشت کنند؛ زیرا از شیعیان برجسته امام امیرالمؤ منین ( علیه السّلام ) به شمار مى رفت . عمرو با یار خود ((رفاعه بن شدّاد)) به طرف موصل گریختند و قبل از رسیدن به آنجا در کوهى پنهان شدند تا استراحت کنند. پلیس محلى به آنان مشکوک شد و عمرو را دستگیر کرد، لیکن رفاعه فرار نمود. پلیس ، عمرو را تحت الحفظ نزد عبدالرحمن ثقفى حاکم موصل فرستاد و او نیز از معاویه در باب عمرو دستور خواست . پسر هند دستور داد تا عمرو را با نه تیر پیکان پهن (مخصوص شکار جانوران ) از پا درآورند. مزدوران حاکم نیز دستور را اجرا کردند و با اولین تیر عمرو به شهادت رسید، سرش را بریدند و معاویه دستور داد تا آن را در شهر دمشق به گردش درآورند؛ و این نخستین سرى بود که در اسلام به گردش ‍ درآمد. سپس پسر هند دستور داد سر عمرو را نزد همسرش ، ((آمنه بنت شرید)) که در زندان معاویه به سر مى برد ببرند. آمنه ناگهان به خود آمد و سر بریده همسر را در دامان خود یافت ، از هوش رفت و نزدیک بود جان بسپارد.
پس از آن او را نزد معاویه بردند و گفتگوى شدیدى میان آنان درگرفت که دلیل مسخ معاویه و تهى شدن او از هر ارزش انسانى است . این مطلب را به تفصیل در کتابمان ((حیاه الامام الحسن ( علیه السّلام ) )) آورده ایم .

۳ رشید هَجَرى :
((رشید هجرى )) از بزرگان اسلام و اقطاب ایمان است . به شدت نسبت به امیرالمؤ منین و وصى و باب مدینه علم رسول اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) اخلاص مى ورزید. مزدوران ((زیاد)) او را دستگیر کرده و دست بسته نزد او آوردند.هنگامى که رشید در برابر آن جنایتکارباغى قرا گرفت ،زیاد براوبانگ زد:
((دوستت امیرالمؤ منین درباره رفتار ما با تو چه گفته است ؟)).
رشید بدون توجه به او و با صدق و ایمان پاسخ داد:
((گفته است که دست و پایم را قطع مى کنید و مرا دار خواهید زد)).
آن خبیث پلید براى تکذیب گفته امام ، گفت :
((هان ! به خدا قسم چنان مى کنم که گفته اش دروغ گردد، او را آزاد کنید…)).
اعوان زیاد، رشید را آزاد کردند، لیکن مدت کمى نگذشت که زیاد از گفته اش پشیمان شد و دستور داد او را احضار کنند، هنگامى که رشید حاضر شد بر او بانگ زد:
((بهتر از آنچه که دوستت به تو گفته است ، نمى یابیم ، تو اگر بمانى همچنان براى بدخواهى ما مى کوشى . دستها و پاهایش را قطع کنید!…)).
جلادان به سرعت دستها و پاهاى او را قطع کردند، لیکن این رادمرد بزرگ بدون توجه به درد جانکاه خود، شروع به برشمردن پلیدیهاى امویان و ستمهایشان نمود و توده ها را تشویق به شورش بر ضد آنان کرد. ماءموران ، شتابان نزد زیاد رفتند و ماجرا را با وى در میان گذاشتند، او نیز دستور داد زبان رشید را قطع کنند، زبانش را بریدند و در حالى که این مجاهد بزرگ تا آخرین لحظه حیات از اعتقادات و دوستى با اهل بیت دفاع مى کرد، جان سپرد.
اینها پاره اى از بزرگان اسلام بودند که به وسیله معاویه تصفیه فیزیکى شدند؛ زیرافضایل اهل بیت را که سرچشمه آگاهى واندیشه اسلامى هستند،نشر مى دادند.

 

 

ستیز با اهل بیت (ع ) 
هنگامى که کارها براى معاویه راست شد، تمامى سازمانهاى دولتى و وسایل تبلیغى خود را براى ستیز با اهل بیت که میراث و ودیعه گرانبهاى پیامبر در امت و عصب حساس جامعه اسلامى هستند، به کار گرفت . این گرگ جاهلى ، خطرناکترین وسایل را براى ستیز با آنان به کار بست از جمله :

۱ جعل اخبار:
معاویه شبکه اى از مزدوران خود در زمینه جعل اخبار و نسبت دادن آنها به پیامبر، براى کاستن از منزلت و اهمیت اهل بیت ، تشکیل داد. جاعلان نیز گاهى اخبارى در فضیلت صحابه براى علم کردن آنان در برابر خاندان وحى مى ساختند که امام محمد باقر( علیه السّلام ) بیش از صد حدیث را در این زمینه برشمرده است .گاهى اخبارى در مذمت اهل بیت ( علیهم السّلام ) جعل مى کردند.
آنان همچنین احادیثى در مدح و ستایش امویان که همیشه با اسلام سرستیز داشتند جعل کردند و فضایل دروغینى به آنان نسبت دادند. این شبکه ویرانگر به همین مقدار اکتفا نکرد، بلکه اخبارى در زمینه احکام اسلامى جعل کردند و متاءسفانه این مجعولات به کتابهاى صحاح و سنن نیز راه یافت و بخشى از شریعت اسلامى گشت و مصنفان کتب ، متوجه جعلى بودن آنها نگشتند.
گروهى از محققان در این زمینه دست به تاءلیف کتبى زدند، از جمله ((محقق مدقق ؛ جلال الدین سیوطى )) کتابى دارد به نام ((اللئالى المصنوعه فى الاخبار الموضوعه )) و در آن ، احادیث زیادى از این قبیل را نام برده است .
((علامه امینى )) نیز در اثر ماندگار خود، ((الغدیر)) تعداد این احادیث را تا نیم میلیون ثبت مى کند.
به هر حال ، بزرگترین فاجعه اى که جهان اسلامى را رنجانیده و مسلمانان را دچار شرى بزرگ کرده ، همین احادیث مجعول است که چهره تابناک اسلام را مخدوش کرده است و پرده اى میان مسلمانان و امامان و احادیث صحیح آنها که از ذخیره هاى اسلام مى باشد، آویخته است .

۲ ناسزاگویى به امیرالمؤ منین (ع ):
معاویه رسماً دستور داده بود که امیرالمؤ منین را سبّ کنند و از کارگزاران و والیان خود خواسته بود آن را میان مسلمانان اشاعه دهند و این کار را عنصرى اساسى در استوارى و ماندگارى حکومت خود مى پنداشت .
وابستگان حکومت و وعّاظ السلاطین در پى اجراى خواسته معاویه نه تنها در محافل خصوصى و عمومى ، بلکه در خطبه هاى نماز جمعه و دیگر مناسبتهاى دینى ، به سبّ امام پرداختند، با این اعتقاد که شخصیت امام را نابود و نام او را محو کنند، غافل از آنکه :

چراغى را که ایزد برفروزد

 

هر آن کس پف کند ریشه اش بسوزد

این سبّ و لعنها به خودشان و یاورانشان و آنانکه بر مسلمانان مسلطشان کرده بودند، بازگشت و امام در گستره تاریخ به عنوان درخشانترین انسانى که بنیادهاى عدالت اجتماعى را استوار کرد و ارکان حق را در زمین برقرار ساخت ، ظاهر شد. از نظر تمام عرفهاى بین المللى و سیاسى ، امام به عنوان بزرگترین حاکم شرق و اولین بنیانگذار حقوق محرومان و ستمدیدگان و اعلام کننده حقوق بشر، شناخته شد، لیکن دشمنان حضرت ، تفاله هاى بشریت و بدترین آفریدگان بودند که جنایتشان بر انسانیت نظیر ندارد، آنان مانع از آن شدند که امام نقش ‍ خود را در زمینه بناى تمدن انسانى و تحول زندگانى عامه در تمام زمینه هاى اقتصادى ، اجتماعى و سیاسى ، ایفا کند.

 

 

۳ آموزشگاههاى کینه پرورى :
معاویه آموزشگاهها و سازمانهاى تعلیمى خاصى به کار گرفت تا نوباوگان را با بغض نسبت به اهل بیت ( علیهم السّلام ) که مرکز حساس اسلام هستند، بپرورند. این دستگاهها نیز به فرزندان نوپاى مسلمین دشمنى با عترت پیامبر( صلّى اللّه علیه و آله ) و خاندان وحى را مى آموختند. ولى این کارها نتایج زودگذرى داشت و خداوند بر عکس ‍ خواسته معاویه اراده کرده بود و آرزوهاى او را به باد داد.

اینک این امیرالمؤ منین ( علیه السّلام ) است که وصف او زبانزد دنیاست و مکارمش ‍ درهمه زبانها بازگو مى شود و سرود آزادگان در هر زمان و مکانى است . ستاره درخشانى است در آسمان شرق که به نورش مصلحان راه مى پویند و بر طریقش ‍ پرهیزگاران گام مى زنند. و این معاویه و امویان هستند که چون جرثومه فساد، بدانها نگریسته مى شود و جز با خذلان و خوارى و عاقبت به شرّى ، از آنان یاد نمى شود.

معاویه در میدان سیاسى و اجتماعى شکست خورد و برنامه هاى اهل بیت ستیزش ، درون آلوده به گناهان و جنایات او را آشکار کرد و بر همگان روشن شد که او پلیدترین حاکمى است که در شرق عربى و اسلامى ظاهر شده است .

 

 

گسترش ظلم 
معاویه ظلم و جور را در تمام نقاط عالم اسلامى گسترد، حاکمانى خونخوار بر مسلمانان مسلط کرد و آنان بى رحمانه در ارتکاب جنایت و مردم آزارى پیش رفتند. از همه آنان پلیدتر، سنگدلتر و خونخوارتر، ((زیاد بن ابیه )) بود که بر مردم عراق رگبارى از عذاب بارید. زیاد همانگونه که در یکى از خطبه هایش گفته بود با کمترین شک و گمان و اتهامى ، حکم مى کرد و متهمان را بدون هیچ گونه تحقیق به طرف مرگ و اعدام مى راند و در خونریزى به ناحق ، هراسى نداشت و از گستردن سایه هاى هراس و وحشت میان مسلمانان احساس گناه نمى کرد. در یک جمله ، او در ارتکاب همه محرّمات الهى چون برادر نامشروعش بود.

ظلم و ستم در مناطق اسلامى بیداد مى کرد، تا آنکه مى گفتند:((اگر سعد رها شد، سعید از پا درآمد)).^(۴۶) بیش از همه ، شیعیان اهل بیت ( علیهم السّلام ) در تنگنا بودند. حکومت ، آنان را مخصوصاً مورد ظلم و تجاوزگرى خود قرار مى داد، بسیارى از آنان را در زندانهاى تاریک و اتاقهاى شکنجه محبوس کرد، چشمهاى آنان را از حدقه درآورد و به انحاى مختلف آنان را شکنجه داد. تنها جرم آنان دوستى اهل بیت ( علیهم السّلام ) و دلبستگى به آنان بود.

ابوالفضل ( علیه السّلام ) شاهد ستمها و انتقام گیریهاى وحشتناکى بود که شیعیان اهل بیت متحمل مى شدند. این مشاهدات ، بر ایمان او به ضرورت جهاد و قیام مسلحانه بر ضد امویان براى نجات امت ، از محنت و بازگرداندن حیات اسلامى میان مسلمانان ، افزود.

خلافت بخشى به یزید:
معاویه بزرگترین جنایت را در اسلام مرتکب شد و خلافت اسلامى را به فرزندش یزید که به اجماع مورخان از همه ارزشهاى انسانى عارى بود و سرسپرده گناه و بى بند و بارى و به معناى واقعى کلمه فردى ((جاهلى )) بود، سپرد. یزید همان طور که در شعرش گفته بود، نه به خدا ایمان داشت و نه به روز جزا و هنگامى که اسیران خاندان پیامبر را در دمشق بر او وارد کردند، گفت :
((کلاغ بانگ زد، بدو گفتم چه بانگ زنى و چه بانگ نزنى ، من تقاصم را از پیامبر گرفتم )).^(۴۷)
آرى ، طلبهاى امویان را از فرزند فاتح مکه بازپس گرفت ؛ فرزندانش را کشت و خاندانش را اسیر کرد.
دفعه دیگر همو گفت : ((از خندف نیستم ، اگر از فرزندان پیامبر انتقام آنچه انجام داده بود، نگیرم )).^(۴۸)
آرى ، این یزید است که با الحاد و بى دینى خود، معاویه او را بر گرده مسلمانان سوار مى کند و او نیز با احیاى زندگى و فرهنگ جاهلى ، اسلام زدایى فکرى و اعتقادى از زندگى اجتماعى را مد نظر قرار مى دهد و با کشتن و نابود کردن عترت پیامبر( صلّى اللّه علیه و آله ) و اسیر کردن خاندان عصمت ، حوادثى جانکاه را براى همیشه در میان مسلمانان به جا مى گذارد.

 

 

ترور شخصیتهاى مسلمان 
معاویه براى هموار کردن زمینه خلافت یزید و از میان بردن کسانى که مى توانستند مورد توجه مسلمانان قرار بگیرند، دست به ترور شخصیتهاى مسلمان که داراى منزلت والایى میان مسلمین بودند، زد و افراد ذیل را بر همین اساس ازپا درآورد.

۱ سعد بن ابى وقاص :
((سعد بن ابى وقاص )) فاتح عراق و یکى از اعضاى شوراى شش نفره که عمر آنان را براى خلافت اسلامى کاندید کرده بود، وجودش بر معاویه گران آمد، پس با دادن زهر او را کشت .^(۴۹)

۲ عبدالرحمان بن خالد:
((عبدالرحمان بن خالد)) از پایگاه توده اى وسیعى میان شامیان برخوردار بود و هنگامى که معاویه با آنان مشورت کرد که خلافت را پس از خود به چه کسى بسپارد، عبدالرحمان را معرفى کردند. معاویه به روى خود نیاورد و در نهان براى او توطئه اى چید. چندى بعد عبدالرحمان بیمار گشت و معاویه به طبیبى یهودى اشاره کرد تا معالجه او را به عهده گیرد و به او زهر دهد. طبیب نیز دستور را به کار بست و عبدالرحمن بر اثر زهر، درگذشت .^(۵۰)

۳ عبدالرحمن بن ابى بکر:
((عبدالرحمان بن ابى بکر)) از برجسته ترین مخالفان معاویه در زمینه بیعت گرفتن براى یزید بود و مخالفت خود را آشکار کرده بود. خبر مخالفت او در مدینه و دمشق پیچیده بود. معاویه یک صد هزار درهم براى کسب رضایت عبدالرحمن به عنوان رشوه برایش فرستاد، لیکن او از پذیرفتن رشوه خوددارى کرد و گفت : ((دینم را به دنیایم نمى فروشم )). برخى از منابع برآنند که معاویه او را مسموم کرد و از پا درآورد.^(۵۱)

۴ امام حسن (ع ):
وجود امام حسن ( علیه السّلام ) بر معاویه سنگین شده و او به دنبال راهى براى رهایى از آن حضرت بود؛ زیرا در بندهاى پیمان صلح ، عهد کرده بود که خلافت ، پس از مرگش ، به امام واگذار شود، لذا نزدیکان امام را از نظر گذراند تا وجدان یکى از آنان را خریده و او را به کشتن حضرت برانگیزد.
در این کاوش ، کسى جز همسر امام ، ((جعده بنت اشعث )) خائن را نیافت . این زن به خاندانى تعلق داشت که هرگز نجیب زاده اى به عرصه ظهور نرسانده بود و هیچ یک از آنان به ارزشهاى انسانى ، ایمان نداشتند. پس معاویه با عامل خود در مدینه ، مروان بن حکم تماس گرفت و اجراى توطئه را از او خواستار شد. مروان نیز با دادن اموال و وعده ازدواج با یزید، او را به انجام این جنایت برانگیخت . ((جعده )) در پى اجراى خواسته جنایتکارانه معاویه ، حضرت را با زهرى قتّال ، مسموم کرد.
حضرت روزه بود و هنگامى که زهر در ایشان اثر کرد، آن زن خبیث را مخاطب قرار داد و فرمود:
((مرا کشتى ، خداوند تو را بکشد، به خدا! کسى جاى مرا براى تو نخواهد گرفت ، او معاویه تو را فریفت و بازیچه قرار داد، خداوند تو و او را خوار کند…)).
نواده و ریحانه پیامبر اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) زیر بار دردهاى سنگین ، فرسوده شده بود، زهر کارگر افتاده ، چهره حضرت پژمرده و رخسارش زردرنگ شده بود، لیکن همچنان به ذکر خدا و تلاوت آیات قرآن مشغول بود تا آنکه روح عظیم حضرت در میان استقبال ملائکه رحمان و ارواح پیامبران به سوى پروردگارش ‍ عروج کرد.
امام در حالى درگذشت که مصایب ومشکلات ،جانشان را رنجور کرده بودند.
پسر هند به حضرت ظلم کرد. خلافت او را غصب کرد، شیعیان او و پدرش ‍ را به زندان افکند یا کشت ، او و پدرش را علناً ناسزا گفت و در پایان با شرنگ ، احشاى امام را پاره پاره کرد.

 

 

غسل و کفن 
سیدالشهداء پیکر مقدس برادر را غسل داد و کفن کرد و تشییع کنندگان و در راءس آنان علویان با چشمانى خونبار جسد مقدس امام را برگرفتند و تا آرامگاه پیامبر تشییع کردند. در آنجا مى خواستند پیکر حضرت را در جوار جدّ بزرگوارش به خاک بسپارند.

 

 

فتنه امویان 
پیکر مقدس را نزدیک قبر پیامبر اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) آوردند، تا آنکه در کنار ایشان به خاک سپرده شود، لیکن امویان و در راءسشان قورباغه فرزند قورباغه ، مروان بن حکم برشوریدند و مقابل تشییع کنندگان فریاد سر دادند: ((آیا حسن در جوار جدش دفن شود، اما عثمان در آن سوى بقیع دفن گردد، محال است چنین باشد…)) و چون سگان به سوى عایشه که انحراف او را از اهل بیت مى دانستند، شتافتند و بدین گونه او را تحریک کردند:
((اگر حسن در کنار جدش دفن شود، افتخار پدرت و یاورش از بین خواهد رفت …)).
عایشه نیز از جا جهید، به راه افتاد و در حالى که صفوف مردم را از هم مى شکافت فریاد مى زد:
((اگر حسن در کنار جدش دفن شود، هر آینه این ، بریده خواهد شد و به گیسوى خود اشاره کرد…)).
سپس متوجه تشییع کنندگان شد و گفت :
((آن که را دوست ندارم ، به خانه ام وارد مکنید…)).
و بدین ترتیب ، کینه خود را نسبت به اهل بیت ( علیهم السّلام ) آشکار کرد.
حال جاى این پرسش است که این خانه از کجا به ملکیت عایشه درآمد، مگر پدرش از پیامبراکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) نقل نکرد که مى گفت : ((ما گروه پیامبران نه طلایى به میراث مى گذاریم و نه نقره اى ))، پس خانه پیامبر بر طبق این روایت خانه اى از خانه هاى خداست ، کسى مالک آن نمى شود و متعلق به همه مسلمانان است .
بنابراین ، چگونه عایشه اجازه مى دهد پدرش و یاور او (عمر) را در آنجا دفن کنند و اگر عایشه به این روایت عمل نمى کند و پیامبر چون دیگر پیامبران فرزندانش از او ارث مى برند، در آن صورت این امام حسن است که ارث مى برد؛ زیرا نواده پیامبر است ، ولى زنان پیامبراکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) از خانه ارث نمى برند و از بنا هم آن مقدار که فقها ذکر کرده اند، ارث مى برند.

به هر حال ، امویان بر فتنه انگیزى و ایجاد بلوا پافشارى کردند و باطن کینه توزانه خود را نسبت به اهل بیت نشان دادند و به مزدوران خویش دستور دادند تا پیکر امام را تیرباران کنند، آنان نیز با کمانهاى خود شروع به تیراندازى کردند و نزدیک بود جنگى میان بنى هاشم و امویان دربگیرد. ابوالفضل العباس ( علیه السّلام ) براى پیکار با امویان و پراکندن آنان پیش تاخت ، لیکن برادرش امام حسین ( علیه السّلام ) براى حفظ وصیت امام حسن ( علیه السّلام ) مبنى بر آنکه نباید قطره اى خون ریخته شود، او را از انجام هرگونه حرکتى بازداشت . پیکر مقدس را به بقیع بردند و در آنجا همراه صفات برجسته بردبارى ، شرف و فضیلت به خاک سپردند و بدین گونه صفحه درخشانى از صفحات نبوت و امامت ، ورق خورد.

ابوالفضل العباس ( علیه السّلام ) شاهد حوادث هولناکى بود که بر سر برادرش امام حسن ( علیه السّلام ) آمد و باعث دل کندن از دنیا و سیر شدن از زندگى حضرت گشت و به قیام و جهاد در راه خدا دل بست .

 

 

مخالفت امام حسین (ع ) با معاویه 
هنگامى که معاویه سیاست انحرافى خود و مخالف مصالح مسلمانان و مغایر اهداف آنان را همچنان ادامه داد، سرور آزادگان ، امام حسین ( علیه السّلام ) اعمال معاویه را تقبیح کرد و در تمام ابعاد به رسوا کردن او دست زد و مسلمانان را به قیام بر ضد حکومت او فرا خواند.

سازمان جاسوسى معاویه ، فعالیتهاى سیاسى حضرت بر ضد حکومت را به شام گزارش دادند. معاویه به شدت هراسان شد و یادداشت شدیداللحنى براى بازداشتن امام از مخالفت و تهدید به اتخاذ تصمیمات شدید و سخت در صورت ادامه مخالفت ، به سوى حضرت فرستاد. امام او را با لحنى شدید پاسخ گفت و سیاستهایش را یکایک باز نمود و عملکرد مخالف کتاب خدا و سنت پیامبر را بر او خرده گرفت و جنایتهایش نسبت به آزادگان و مصلحانى چون ((حجر بن عدى ، عمرو بن حمق خزاعى و رشید هَجَرى )) را که از بزرگان اندیشه اسلامى بودند، محکوم کرد.

پاسخ امام از درخشانترین اسناد سیاسى است که در آن هرگونه ابهامى را برطرف کرد، حوادث هولناکى را که در آن زمان رخ داده بود به تفصیل بیان داشت و موضع انقلابى خود را علیه حکومت معاویه آشکار کرد.^(۵۲)

 

 

کنفرانس امام حسین (ع ) در مکه 
امام حسین ( علیه السّلام ) در مکّه کنفرانسى سیاسى منعقد ساخت و در آن جمعیت کثیرى از مهاجران ، انصار و تابعین که در موسم حج حاضر شده بودند، شرکت کردند. امام در این کنفرانس بپاخاست و با بیانى رسا یکایک محنتها و مصایب خود و شیعیان خود را در عهد معاویه ، طاغوت اموى ، برشمرد.
((سلیم بن قیس )) قسمتى از خطابه امام را پس از حمد و ستایش خداوند متعال چنین نقل مى کند:
((اما بعد: به درستى که این طاغوت معاویه با ما و شیعیان ما رفتارى داشته است که مى دانید و دیده اید و شاهد بوده اید. من از شما چیزى مى خواهم ، اگر راست بگویم ، تصدیقم کنید و اگر دروغ بگویم ، تکذیبم کنید. گفته ام را بشنوید، سخنم را بنویسید، سپس به شهرها و قبایل خود بازگردید. در آنجا هر کس را مورد اعتماد خود یافتید، به سوى آنچه از حق ما مى دانید دعوت کنید. من مى ترسم این دیانت مندرس گردد و مغلوب شود و خداوند، نور خود را تمامیت خواهد بخشید اگرچه کافران خوش نداشته باشند …)).
سلیم مى گوید: ((امام در این خطابه تمام آیاتى را که خداوند در حق اهل بیت نازل کرده بود، تلاوت نمود و تفسیر کرد و همه گفته هاى پیامبر اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) را در حق خود و خاندانش یکایک برخواند و نقل کرد و پس از هر یک ، صحابه مى گفتند: ((آرى ، به خدا آن را شنیده ایم و گواهى مى دهیم )) و تابعین مى گفتند: ((آرى ، به خدا! آن را صحابى مورد اعتماد و وثوقم ، برایم روایت کرده است )).
سپس حضرت فرمود: ((خدا را بر شما شاهد مى گیرم که گفته هایم را براى افراد متدین و مورد وثوق خود بازگویید…)).^(۵۳)
این نخستین کنفرانسى بود که در آن هنگام ، تشکیل شد. حضرت در آن مَجمع ، سیاست معاویه مبنى بر جدا کردن مردم از اهل بیت و پوشاندن فضایل خاندان وحى را محکوم کرد و حاضران کنفرانس را به نشر فضایل و گسترش ‍ مناقب و نقل روایاتى که از پیامبر( صلّى اللّه علیه و آله ) در حق آنان صادر شده است ، دعوت کرد تا مردم نیتهاى پلید معاویه را بر ضد اهل بیت ( علیهم السّلام )؛ این قلب تپنده امت اسلامى ، بشناسند.

 

 

هلاکت معاویه
معاویه در اضطراب از جنایاتى که مرتکب شده بود و زیر بار سنگین گناهان ، به استقبال مرگ رفت ، در حالى که افسوس مى خورد و مى گفت : ((واى بر من ! از ابن ادبر مقصودش حجر بن عدى بود به خاطر او روز دشوارى در پیش خواهم داشت )).
آرى او، روزى دشوار و حسابى سخت در پیشگاه خداوند دارد؛ نه تنها به خاطر حُجر، بلکه به سبب به ناحق ریختن خون مسلمانان .

او دهها هزار تن از مسلمانان را به کشتن داد و سوگ و اندوه را در خانه ها برقرار کرد.
او بود که با حکومت اسلامى جنگید و دولت امویان را که بندگان خدا را برده خود کرد و بیت المال را اموال شخصى خود ساخت ، به وجود آورد.

او بود که شریرترین بندگان خدا را چون زیاد بن ابیه بر مسلمانان مسلط کرد تا بر آنان ظلم روا دارد و آنان را لگدمال کند. او بود که پس از خود، یزید را به خلافت برگزید تا آن حوادث دهشتناک را در اسلام بیافریند و در ضدیت با اسلام و پیامبر چون نیاى خود ابوسفیان رفتار کند. او بود که امام حسن ( علیه السّلام ) را مسموم کرد. و همو بود که دستور سبّ اهل بیت ( علیهم السّلام ) بر منابر را صادر کرد و آن را بخشى از زندگى عقیدتى مسلمانان قرار داد. به اضافه اعمال نارواى دیگرى که حساب او را نزد خداوند، سنگین و سخت خواهد کرد.

به هر حال ، معاویه هلاک شد؛ هلاکتى خوار و مورد استقبال دیگران . دیوار ظلم شکست و پایه هاى ستم به لرزه درآمد و سردار بزرگ عراقى ((یزید بن مسعود نهشلى )) هلاکت معاویه را به مسلمانان شادباش گفت . ولیعهد معاویه ؛ یعنى یزید هنگام مرگ پدر، در آنجا نبود، بلکه در شکارگاهها با عربده هاى مستانه و در میان نغمه هاى خنیاگران و نوازندگان از همه جا بى خبر بود.

در اینجا سخن از حکومت معاویه را که سنگین ترین کابوس در آن زمان به شمار مى رفت و عالم اسلامى را دچار مصایبى تلخ کرد، به پایان مى بریم .
ابوالفضل العباس ( علیه السّلام ) شاهد فجایع وحشتناکى بود که سایه هاى آن ، حکومت مسلمانان را فراگرفته بود.

فصل ششم : با نهضت حسینى 
ابوالفضل العباس ( علیه السّلام ) با نهضت بزرگ اسلامى که برادرش سرورآزادگان و سیدالشهداء امام حسین ( علیه السّلام ) آغاز کرد، همگام و همراه شد؛ نهضت عظیمى که از بزرگترین نهضتهاى جهانى و پرثمرترین آنها براى ملتهاى روى زمین به شمار مى رود. این نهضت ، سیر تاریخ را دگرگون کرد، همه عالم را تکان داد، انسان مسلمان را آزاد نمود و گروههاى ملى مسلمان را به سرپیچى از حکومت ظلم و ظالم ستیزى ، برانگیخت .
قمر بنى هاشم و افتخار عدنان در این نهضت ، فعالانه شرکت کرد و نقشى مثبت ایفا نمود، در تمام مراحل آن با برادرش حسین ( علیه السّلام ) همکارى کرد، تمام اهداف و خواسته هاى رحیمانه و خیرخواهانه اش را براى محرومان و ستمدیدگان ، دانست و به آنها ایمان آورد.
عباس ، برجسته ترین عضو این نهضت درخشان بود. مطیعانه ملازمت برادر را پى گرفت ، خواسته هاى او را برآورد، بازوى توانمند او گشت ، به گفته اش ‍ ایمان آورد، مواضع و آرمانهایش را تصدیق کرد و در سیر جاودانه اش از مدینه به مکه و سپس به سرزمین کرامت و شهادت ، از برادر جدا نشد. در هر موقف و موضعى از نهضت امام حسین ( علیه السّلام ) عباس همراه و شریک او بود.
در اینجا به اختصار از برخى فصلهاى تاریخى این نهضت بزرگ که عباس ‍ چهره برجسته آن بود، سخن مى گوییم .

 

 

حسین (ع ) بیعت نمى کند 
امام حسین ( علیه السّلام ) رسماً از بیعت کردن با یزید سر باز زد و آن هنگامى بود که حاکم مدینه ((ولید بن عقبه )) حضرت را شبانه فراخواند. حضرت که خواسته ولید را مى دانست بازوى توانمندش ، عباس و دیگر جوانان بنى هاشم را براى حمایت خود فراخواند و از آنان خواست بر در خانه ولید بایستند و همینکه صداى حضرت بلند شد، براى نجات حضرت ، داخل خانه شوند. امام وارد خانه ولید شد و مورد استقبال گرم او قرار گرفت . پس از آن ، ولید خبر مرگ معاویه را به حضرت داد و گفت که یزید بیعت اهل مدینه عموماً و بیعت امام را خصوصاً خواستار شده است . امام تا صبح و تا آنکه مردم جمع شوند مهلت خواست . حضرت مى خواست در برابر آنان مخالفت کامل خود را با خلافت یزید اعلام کند و آنان را به سرپیچى از حکومت و قیام علیه آن دعوت کند. ((مروان بن حکم )) که از سران منافقین و پایه هاى باطل بود، حضور داشت و براى آتش افروزى و فتنه انگیزى از جا جهید و بر ولید بانگ زد:
((اگر حسین اینک بدون بیعت از تو جدا شود، دیگر به چنین فرصتى دست نخواهى یافت ، مگر پس از کشته هاى بسیار میان شما، او را باز دار و بیعت بگیر و اگر مخالفت کرد، گردن او را بزن …)).
نگهبان حرم نبوت ، امام حسین با تحقیر در چهره مروان خیره شد و فرمود:
((اى پسر زرقاء! آیا تو مرا مى کشى یا او؟ به خدا سوگند! دروغ گفتى و خوار شدى …)).
سپس پدر آزادگان متوجه ولید گشت و عزم و تصمیم خود مبنى بر عدم بیعت با یزید را چنین اعلام کرد:
((اى امیر! ما اهل بیت نبوت ، معدن رسالت ، محل آمد و رفت ملائکه و جایگاه رحمت هستیم . خداوند نبوت را با ما آغاز کرد و با ما ختم کرد. اما یزید، مردى فاسق ، مى خواره ، کشنده نفس به ناروا و متجاهر به فسق است . کسى چون من با مثل او بیعت نمى کند؛ به زودى خواهیم دید و خواهید دید که کدام یک از ما به خلافت و بیعت سزاوارتریم …)).^(۵۴)
امام در دارالاماره و دژ قدرت حاکم ، بدون توجهى به آنان ، عدم بیعت خود را با یزید اعلام کرد. حضرت خود را آماده کرده بود تا براى رهایى مسلمانان از حکومت جبار و تروریستى یزید که خوار کردن آنان را هدف خود کرده و واداشتن آنان را به آنچه نمى پسندند، وجهه نظر خود قرار داده بود، جانبازى و فداکارى کند.
امام به فسق و بى دینى یزید، دانا بود و اگر حکومت او را امضا مى کرد، مسلمانان را به ذلت بندگى دچارمى ساخت واعتقادات اسلامى را در درّه هاى عمیق گمراهى نهان مى کرد، لیکن حضرت سلام اللّه علیه در برابر طوفانها ایستاد، بر زندگى تمسخر زده ، به مرگ خندید و براى مسلمانان ، عزتى استوار و کرامتى والا به ارمغان گذاشت و پرچم توحید را در آسمان جهان به اهتزاز درآورد.

 

 

به سوى مکّه 
سرور آزادگان تصمیم گرفت مدینه را ترک کند و به سوى مکه برود و آنجا را پایگاهى براى گسترش دعوت و تبیین اهداف نهضت خود قرار دهد و مسلمانان را به قیام علیه حکومت اموى که جاهلیت را با تمام ابعاد پلید خود مجسم کرده بود، برانگیزد.
حضرت قبل از حرکت نزد قبر جدش پیامبر اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) رفت و با صدایى اندوهباردرحالیکه بار مشکلات و بحرانها را بر دوش مبارک داشت ، به گفتگو با روح مطهر ایشان پرداخت و از فتنه هاى روزگار شکایت کرد. سپس براى آخرین دیدار نزد قبر مادر بزرگوار و برادرش امام حسن رفت و با آنان وداع کرد.

اینک کاروان حسینى با تمام افراد خانواده رهسپار مکه شده اند تا به خانه خدا که باید براى همگان جاى امن باشد، پناهنده شوند. ابوالفضل سرپرستى تمام کارهاى امام و خاندان او را به عهده دارد و نیک از پس آنها برمى آید. عباس در کنار برادر، پرچم را به اهتزاز درآورده است و مصمم ، پیش مى رود. امام جاده عمومى را پیش گرفت ، یکى از همراهان به حضرت پیشنهاد نمود مانند ((ابن زبیر)) از بیراهه حرکت کند و بدین ترتیب از تعقیب نیروهاى دولتى در امان ماند، لیکن حضرت با شجاعت و اعتماد به نفس پاسخ داد:
((به خدا سوگند! این راه را همچنان ادامه مى دهم ، تا آنکه خانه هاى مکه را ببینم ، تا خداوند در این باب آنچه را اراده کند و مرضىّ اوست ، انجام دهد…)).
کاروان امام ، شب جمعه سوم شعبان به مکه رسید و در خانه ((عباس بن عبدالمطلب )) فرود آمد. اهل مکه استقبال گرمى از حضرت به عمل آوردند و صبح و شام براى به دست آوردن احکام دین خود و احادیث پیامبرشان به دیدار حضرت مى شتافتند. حُجاج و دیگر زایران بیت اللّه از همه نقاط نیز براى زیارت امام نزد ایشان مى رفتند. حضرت براى نشر آگاهى دینى و سیاسى در میان بازدیدکنندگان خود چه مکّى و چه غیر آن لحظه اى فروگذار نمى کرد و آنان را به قیام علیه حکومت اموى که قصد به بندکشیدن و خوار کردن آنان را داشت ، دعوت مى کرد.

 

 

هراس حاکم مکّه 
قدرت محلى در مکه از آمدن امام به آنجا و تبدیل شهر به مرکزى براى دعوت و اعلام نهضت خود، هراسان شد. حاکم مکه ((عمرو بن سعید اشدق )) طاغوتى که خود شاهد ازدحام مسلمانان به گرد امام بود و گفته هاى آنان مبنى بر اولویت امام به خلافت و ناشایستگى خاندان ابوسفیان که حرمتى براى خداوند قایل نبودند، مشاهده مى کرد شتابان نزد حضرت رفت و خشمگین گفت :
((چرا به بیت الحرام آمده اى ؟)).
گویى خانه خدا ملک بنى امیه است و نه متعلق به همه مسلمانان ! حضرت با آرامش و اعتماد به نفس ، پاسخ داد:
((من به خداوند و این خانه پناهنده شده ام )). آن طاغوت هم فوراً نامه اى به اربابش یزید نوشت و او را در جریان آمدن امام به مکه ، رفت و آمد مردم با ایشان و تجمع آنان به دور حضرت ، قرار داد و گوشزد کرد که این مساءله خطرى جدّى براى حکومت یزید، دربردارد.
هنگامى که یزید، نامه ((اشدق )) را خواند، به شدت هراسان شد و یادداشتى براى ((ابن عباس )) فرستاد و در آن ، حضرت امام حسین را به سبب تحرکش ‍ تهدید کرد و از ابن عباس خواست براى بهبود امور و بازداشتن امام از ستیز با یزید، دخالت کند. ابن عباس در پاسخ ، نامه اى به یزید نوشت و در آن یزید را به عدم تعرض به امام نصیحت کرد و توضیح داد که امام براى رهایى از قدرت محلى مدینه و عدم رعایت مکانت و مقام حضرت ، توسط آنان به مکه هجرت کرده است .
امام در مکه توقف کرد، مردم همچنان به دیدار حضرت مى رفتند و از ایشان مى خواستند تا علیه امویان قیام کند.
نیروهاى امنیّتى ، به شدت مراقب حضرت بودند، تمام تحرکات و فعالیتهاى سیاسى ایشان را ثبت مى کردند، آنچه را میان ایشان و دیدار کنندگان مى گذشت ، مى نگاشتند و همه را براى یزید به دمشق مى فرستادند تا در جریان امور قرار گیرد.

 

 

تحرّک شیعیان کوفه 
خبر هلاکت معاویه ، شیعیان کوفه را خشنود کرد و آنان شادمانى خود را از این واقعه ابراز کردند و کنفرانسى مردمى در خانه بزرگترین رهبر خود، ((سلیمان بن صرد خزاعى ))، تشکیل دادند و در آن با ایراد خطابه هاى حماسى به تفصیل ، رنج و محنت خود را در ایام حکومت معاویه برشمردند و متفقاً تصمیم گرفتند با امام حسین بیعت کرده و بیعت با یزید را رد کنند.
فوراً هیاءتى که یکى از افراد آن ((عبداللّه بجلى )) بود، برگزیدند تا نزد امام رفته ایشان را به آمدن به کوفه و تشکیل حکومت در آن شهر تشویق کنند. آنان مى خواستند که امام با حکومت خود، امنیت ، کرامت و آسایش از دست رفته شان در حکومت اموى را به آنان بازگرداند و شهرشان را همانطور که در زمان امیرالمؤ منین ( علیه السّلام ) بود به پایتخت دولت اسلامى بدل کند.
هیاءت نمایندگى به سرعت به مکه رفته و شتابان به حضور امام ( علیه السّلام ) شرفیاب شده و خواسته هاى اهل کوفه را عرضه کرد ومصرّانه از حضرت درخواست نمود براى آمدن به کوفه بشتابد.

 

 

نامه هاى کوفیان
اهل کوفه به هیاءتى که نزد امام فرستاده بودند، اکتفا نکردند، بلکه با ارسال هزاران نامه بر عزم خود نسبت به یارى امام تاءکید نموده و اعلام داشتند که در کنار ایشان خواهند ایستاد و با جان و مال خود از حضرت دفاع خواهند کرد و مجدداً از حضرت خواستند براى آمدن به کوفه بشتابد تا حکومت اسلامى و قرآنى که نهایت آرزوى آنان است ، تشکیل دهد. همچنین حضرت را در برابر خداوند اگر خواسته آنان را اجابت نکند مسؤ ول دانستند.
امام ( علیه السّلام ) دید که حجت شرعى قائم شده و بر ایشان است که پاسخ مثبتى به آنان دهد.

 

 

فرستادن مسلم به کوفه 
هنگامى که تعداد هیاءتها و نامه هاى تشویق آمیز کوفیان براى آمدن حضرت به شهرشان ، بسیار شد، ایشان ناگزیر از پذیرفتن خواسته شان گشت . پس ‍ حضرت ، فرد ثقه و مورد اعتماد و بزرگ خانواده و پسر عم خود، ((مسلم بن عقیل )) را که در فضیلت و تقوا نمونه بود به نمایندگى خود به سوى کوفه فرستاد. ماءموریت مسلم ، مشخص و محدود بود، ایشان موظف بود کوفیان و خواسته آنان را ارزیابى کند و بنگرد که آیا راست مى گویند و حقیقتاً خواستار حکومت امام هستند، تا در آن صورت امام راه شهر آنان را پیش بگیرد و در آنجا حکومت قرآن را برقرار سازد.

((مسلم )) به سرعت و بى درنگ به سوى کوفه حرکت کرد و در خانه یکى از رهبران و رزم آوران شیعه ؛ یعنى ((مختار بن ابى عبیده ثقفى )) که از آگاهى و بصیرتى تام در امور سیاسى و مسایل روانى و اجتماعى برخوردار بود و شجاعتى بسزا داشت ، فرود آمد. مختار درهاى خانه اش را بر مسلم گشود و آنجا به مرکز سفارت حسینى بدل گشت .

شیعیان که خبر ورود مسلم را دریافت کردند، نزد حضرت رفتند و به گرمى به ایشان خوشامد گفتند و انواع احترامات لازم را تقدیم داشتند و پشتیبانى خود را از ایشان اعلام کردند. آنان به گرد مسلم حلقه زدند و خواستار آن شدند تا با او به عنوان نماینده امام حسین ( علیه السّلام ) بیعت کنند.

مسلم خواسته آنان را پذیرفت و دفترى براى ثبت اسامى بیعت کنندگان تعیین کرد. در مدت کمى بیش از هجده هزار تن با حضرت به نیابت از امام ، بیعت کردند. تعداد بیعت کنندگان روز به روز افزایش مى یافت و با اصرار، از حضرت مسلم مى خواستند تا با امام مکاتبه کند و از ایشان بخواهد به سرعت بسوى کوفه بیاید و رهبرى امت را عهده دار شود.
ناگفته نماند که قدرت محلى کوفه از تمامى رویدادهاى شهر و تحرک شیعیان باخبر بود، لیکن موضع بى طرفانه اتخاذ نموده و از هرگونه واکنشى علیه آنان خوددارى کرده بود.
علت این بى تفاوتى آن بود که حاکم کوفه ، ((نعمان بن بشیر انصارى )) از ((یزید)) که موضعى ضد انصار داشت ، روگردان بود. علاوه بر آن ، دختر نعمان ، همسر مختار میزبان و همگام مسلم به شمار مى رفت .

طبیعى بود که مزدوران و وابستگان اموى ، موضع ملایمت آمیز و سهل انگارانه نعمان در قبال کوفه را نپسندند، آنان با دمشق تماس گرفتند، یزید را از مواضع نعمان آگاه کردند، برکنارى او را خواستار شدند و به جاى او تعیین حاکمى دوراندیش را که بتواند قیام را سرکوب کند و مردم را به زیر یوغ حکومت یزید بکشد، درخواست کردند. یزید از دریافت این اخبار هراسان شد و مشاور مخصوص خود، ((سرجون )) را که دیپلماتى کارآزموده و مجرّب بود، فرا خواند و قضایا را با او در میان گذاشت . سپس از او خواست کسى را که بتواند اوضاع انفجارآمیز کوفه را کنترل کند، به او معرفى کند. سرجون نیز ((عبیداللّه بن زیاد)) را که در خونریزى و تهى بودن از هر خصلت انسانى چون پدرش بود، براى امارت کوفه مناسب دانست .

عبیداللّه در آن زمان حاکم بصره بود. یزید طى حکمى علاوه بر ولایت بصره ، امارت کوفه را نیز به ابن زیاد واگذار کرد و بدین گونه تمام عراق تحت سیطره او قرار گرفت . ابن زیاد دستورات اکیدى براى رسیدن فورى به کوفه صادر کرد تا بتواند قیام را سرکوب کند و مسلم را از پاى درآورد.

 

 

سفر ابن زیاد به کوفه
همینکه ابن زیاد حکم امارت کوفه را دریافت ، به سرعت راه آن دیار را پیش گرفت و براى سبقت گرفتن از امام حسین در رسیدن به کوفه بدون کمترین درنگى تا نزدیکیهاى آن شهر تاخت . در آنجا براى آنکه به کوفیان وانمود کند که امام حسین است ، لباسهاى خود را تغییر داد و لباس یمنى پوشید و عمامه اى سیاه بر سر گذاشت . این نیرنگ ، مؤ ثّر واقع شد و مردم به استقبال او شتافتند در حالى که بانگ ((زنده باد)) سر مى دادند. ابن زیاد به شدت نگران شد، از ترس ‍ آنکه مبادا رازش آشکار شود و به قتل برسد، بر سرعت خود افزود تا به دارالاماره رسید. در آنجا درها را بسته دید، در را به صدا درآورد. نعمان از فراز دیوار آشکار شد و به گمان آنکه امام حسین پشت در است ، با ملایمت گفت :
((یابن رسول اللّه ! من امانتم را به تو تحویل نخواهم داد، علاقه اى هم به جنگ با تو ندارم )).
پسر مرجانه بر او بانگ زد: ((در را باز کن که مى خواهم باز نکنى ! شبت دراز باد!)).
یکى از کسانى که در پس او بود، او را شناخت و بر مردم بانگ زد: ((به خداوند کعبه ! او پسر مرجانه است )).
این سخن چون صاعقه براى آنان بود. همه آنان در حالى که از هراس و ترس ، وجودشان پر شده بود، به طرف خانه هاى خود شتافتند. آن طاغوت وارد قصر شد، بر اموال و تسلیحات دست گذاشت و مزدوران اموى چون ((عمر بن سعد، شمر بن ذى الجوشن ، محمد بن اشعث )) و دیگر سران کوفه ، دور او را گرفتند و پس از بیان قیام و معرفى اعضاى برجسته آن ، به طرح نقشه هاى هولناک براى سرکوب آن پرداختند.
فرداى آن روز، پسر مرجانه مردم را در مسجد اعظم شهر جمع کرد، آنان را از امارت خود بر کوفه آگاه کرد، مطیعان را به پاداش ، وعده داد و عاصیان را به کیفرهاى سخت ، تهدید کرد. سپس دست به گستردن وحشت و ترس میان مردم زد؛ گروهى را بازداشت کرد و بدون کمترین تحقیقى دستور اعدام آنان را صادر کرد و زندانها را از بازداشت شدگان پر کرد و از این وسیله براى تسلط بر شهر استفاده نمود.
هنگامى که مسلم از آمدن ابن زیاد به کوفه و اعمال وحشیانه او با خبر شد، از خانه مختار به خانه بزرگ کوفیان و سرور مطاع آنان ، سردار بزرگ ، ((هانى بن عروه )) که به دوستى اهل بیت مشهور بود منتقل شد.
((هانى )) به گرمى از ((مسلم )) استقبال کرد و درهاى خانه را بر شیعیان او گشود و در زمینه تصمیماتى که براى استوارى و پشتیبانى نهضت و ستیز با دشمنان آن اتخاذ مى شد، همکارى کرد.

 

 

برنامه هاى هولناک  
پسر مرجانه با طرح و اجراى برنامه هایى در زمینه هاى سیاسى ، پیروز شد و اوضاع شهر را کنترل کرد. کوفه پس از آنکه در اختیار مسلم بود، یکسره تغییر جهت داد و به طرف ابن زیاد روى آورد. از جمله طرحهاى اجرا شده ابن زیاد، موارد ذیل را مى توان نام برد:

 

۱ شناسایى مسلم (ع ):
نخستین برنامه پسر مرجانه ، شناسایى فعالیتهاى سیاسى مسلم ، دستیابى به نقاط قوت و ضعف نهضت و آنچه در اطراف حضرت مى گذشت بود. براى انجام این ماءموریت ، ((معقل )) غلام ابن زیاد که فردى زیرک ، باهوش و آگاه به سیاست نیرنگ بود، برگزیده شد. پسر مرجانه به او سه هزار درهم داده و دستور داد با اعضاى نهضت تماس بگیرد و خود را از موالى که اکثر آنان به دوستى اهل بیت شهرت داشتند معرفى کند و بگوید که بر اثر شنیدن خبر آمدن نماینده حسین ( علیه السّلام ) به کوفه براى گرفتن بیعت ، به این شهر پاگذاشته است و همراه خود پولى دارد که مى خواهد آن را در اختیار مسلم بگذارد تا از آن براى پیروز شدن بر دشمن سود جوید.
((معقل )) در پى اجراى ماءموریت خود به راه افتاد و به کنکاش از کسى که سفیر حسین را بشناسد، پرداخت . ((مسلم بن عوسجه )) را که از بزرگان شیعه و از رهبران برجسته نهضت بود، به او معرفى کردند. معقل نزد او رفت و به دروغ ، خود را از محبان اهل بیت وانمود کرد و فریبکارانه عطش خود را براى دیدار سفیر امام ، مسلم ، نشان داد.
ابن عوسجه فریب سخنان معقل و شیفتگى دروغین او براى دیدن نماینده حسین را خورد و او را نزد مسلم بن عقیل برد. معقل با مسلم بیعت کرد، پولها را به او داد و از آن پس ، به رفت و آمد نزد ایشان پرداخت .
طبق گفته مورخان ، معقل زودتر از همه نزد مسلم مى آمد و دیرتر از همه خارج مى شد و بدین ترتیب به تمام مسایل و امور نهضت واقف شد؛ اعضا و طرفداران پرحرارت آن را شناخت ، از رویدادها با خبر گردید و تمام دیده و شنیده هاى خود را کلمه به کلمه به ابن زیاد منتقل کرد. این چنین بود که پسر مرجانه از تمام مسایل مطلع گشت و چیزى بر او پوشیده نماند.

 

۲ بازداشت هانى :
ابن زیاد دست به خطرناکترین عملیاتى زد که پیروزى او را در اجراى طرحهایش ، تضمین کرد؛ دستور داد ((هانى بن عروه )) بزرگ کوفه و تنها رهبر قبایل ((مذحج )) را که اکثریت قاطع ساکنین کوفه را تشکیل مى دادند دستگیر کنند. این حرکت ، موجى از وحشت و هراس را در کوفیان ایجاد کرد و ضربه سخت و ویرانگرى به نهضت زد. ترس و خودباختگى بر یاران مسلم حاکم شد و آنان دچار شکست روحى شدیدى شدند.
به هر حال ، هنگامى که هانى را نزد ابن زیاد آوردند، پسر مرجانه با خشونت و ددمنشى از او خواست فوراً مسلم ، میهمان خود را تسلیم کند.
هانى ، بودن مسلم در خانه اش را منکر شد؛ زیرا این مساءله در نهایت پنهانکارى و خفا بود. ابن زیاد دستور داد جاسوسش معقل را حاضر کنند و همین که هانى او را دید، وارفت و سرش را به زیر انداخت ، لیکن به سرعت ، دلیرى او بر وضعیت مجلس ، پرتو افکند و چون شیرى شرزه غرید و ابن زیاد را مسخره کرد و او را تمرد نمود و از تحویل دادن میهمان بزرگوارش به شدت خوددارى کرد؛ زیرا با این کار، خوارى و ننگى براى خود ثبت مى کرد. آن طاغوت بر او شورید و بانگ زد و سپس به غلام خود ((مهران )) دستور داد تا او را نزدیک بیاورد، پس با عصاى خود به صورت مبارکش زد تا آنکه بینى هانى را شکست ، گونه هاى او را پاره کرد و خون بر محاسن و لباسهایش سرازیر شد و این کار را آنقدر ادامه داد تا آنکه عصایش شکست و پس از آن دستور داد هانى را در یکى از اتاقهاى قصر زندانى کنند.

 

۳ قیام مذحج :
همینکه خبر بازداشت هانى منتشر شد، قبایل مذحج به طرف قصر حکومتى سرازیر شدند. رهبرى آنان را فرصت طلب پست ، ((عمرو بن الحجّاج )) که از وابستگان و حقیرترین مزدوران اموى بود، به عهده داشت . هنگامى که به قصر رسیدند، عمرو با صداى بلندى که ابن زیاد بشنود فریاد زد:
((من عمرو بن الحجّاج هستم و اینان سواران و بزرگان مذحج هستند، نه از پیمان طاعت خارج شده ایم و نه از جماعت جدا گشته ایم …)).
در این سخنان اثرى از خشونت و درخواست آزادى هانى نبود، بلکه سراپا ذلت و نرمش در برابر قدرت و پشتیبانى ابن زباد بود؛ لذا ابن زیاد اهمیتى بدان نداد و به شریح قاضى که از وعاظ السلاطین و پایه هاى حکومت اموى بود دستور داد، نزد هانى برود و سپس در برابر مذحجیان ظاهر شود و زنده بودن و سلامتى او را خبر دهد و دستور او را مبنى بر رفتن قبایل مذحج به خانه هایشان به آنان ابلاغ کند. شریح نیز نزد هانى رفت و همینکه هانى او را دید دادخواهانه فریاد زد:
((مسلمانان ! به دادم برسید. آیا عشیره ام هلاک شده اند؟ متدینین کجا هستند؟ اهل کوفه کجا هستند؟ آیا مرا با دشمنان خود تنها مى گذارند؟!…)).
سپس در حالى که صداى افراد خاندان خود را شنیده بود، متوجه شریح شد و به او گفت :
((اى شریح ! گمان کنم این صداهاى مذحج و مسلمانان هواخواه من باشد. اگر ده تن بر من وارد شوند، مرا نجات خواهند داد…)).
شریح که آخرت و وجدان خود را به پسر مرجانه فروخته بود، خارج شد و به مذحجیان گفت :
((یار شما را دیدم ، او زنده مى باشد و کشته نشده است )). عمرو بن الحجّاج مزدور و نوکر امویان ، فوراً در پاسخ ، با صداى بلندى که مذحجیان بشنوند، گفت :
((اگر کشته نشده است ، پس الحمدللّه )).
قبایل مذحج با خوارى و خیانت عقب نشستند گویى از زندان ، آزاد شده باشند و پراکنده شدند.
به تحقیق شکست و عقب نشینى سریع مذحجیان بر اثر زد و بند مخفیانه ، میان رهبران آنان با پسر مرجانه براى از پادرآوردن هانى بود. و اگر چنین نبود، آنان به زندان حمله مى کردند و او را آزاد مى ساختند. مذحجیان در اوج قدرت خود در کوفه ، رهبرى را که برایشان زحمت کشیده بود، در دست پسر مرجانه تروریست ، به اسارت رها کردند تا هر طور بخواهد او را مقهور و خوار کند. آنان به حقوق خود در برابر رهبرشان وفا نکردند.

 

۴ قیام مسلم (ع ):
همینکه مسلم خبر بازداشت هانى و توهین به این عضو برجسته نهضت را دریافت کرد، تصمیم به آغاز قیام علیه ابن زیاد گرفت . پس به یکى از فرماندهان سپاه خود ((عبداللّه بن حازم )) دستور داد تا یاران خود را که در خانه ها جمع شده بودند، فرا بخواند. نزدیک به چهار هزار رزمنده و به قولى چهل هزار تن در حالى که شعار مسلمانان در جنگ بدر ((یا منصور امت …)) را تکرار مى کردند، نداى حضرت را پاسخ دادند و آماده شدند.
مسلم به آرایش سپاه خود پرداخت ، محبّان و مُخلصان اهل بیت را به فرماندهى بخشهاى سپاه برگزید و با سپاه به طرف دارالاماره پیشروى کرد. ابن زیاد در آن هنگام در مسجد به خطابه پرداخته بود و مخالفان دولت و منکران بیعت یزید را تهدید مى کرد. همینکه خطابه او به پایان رسید، بانگ و فریاد انقلابیون را که خواستار سقوطش بودند، شنید؛ وحشت زده از ماجرا پرسش ‍ کرد، به او گفتند که مسلم بن عقیل در راءس جمعیت بسیارى از شیعیان خود به جنگ او مى آید. آن بزدل ، هراسان شد، از ترس ، رنگ خود را باخت ، دنیا بر او تنگ شد و چون سگى لَه لَه زنان به طرف قصر شتافت ؛ زیرا نیروى نظامى حمایت کننده اى در کنارش نبود، بلکه تنها سى تن از نیروى انتظامى و بیست تن از اشراف کوفه که به مزدورى امویان معروف گشته ، همراه ابن زیاد بودند. بر تعداد سپاهیان مسلم همچنان افزوده مى شد، پرچمها را برافراشته و شمشیرها را برکشیده بودند. طبلهاى جنگ به صدا درآمد و آن طاغوت ، به هلاکت خود یقین کرد؛ زیرا به رکنى استوار پناهنده نشده بود.

 

۵ جنگ اعصاب :
ابن زیاد به نزدیکترین و بهترین وسیله اى که پیروزى او را تضمین کند، اندیشید و جز جنگ اعصاب و شایعه پراکنى که به تاءثیر آن بر کوفیان آگاه بود، راهى نیافت ، پس به اشراف و بزرگان کوفه که به مزدورى او تن داده بودند، دستور داد تا در صفوف سپاه مسلم رخنه کنند و بذر وحشت و هراس را بپراکنند. مزدوران نیز میان سپاه مسلم رفتند و به دروغ پردازى و شایعه پراکنى پرداختند. عمده تبلیغات آنان بر محورهاى ذیل مى گشت :

الف :تهدید یاران مسلم به سپاه شام و اینکه اگر همچنان به پیروى از مسلم ادامه دهند، سپاه شام از آنان انتقام سختى خواهد گرفت .

ب :حکومت ، به زودى حقوق آنان را قطع خواهد کرد و آنان را از تمام درآمدهاى اقتصادى شان محروم خواهد ساخت .

ج :دولت ، آنان را به جنگ شامیان گرفتار خواهد کرد.

د:امیر، به زودى حکومت نظامى برقرار خواهد کرد و سیاست زیاد بن ابیه را که نشانه هاى مرگ و ویرانى را با خود دارد، درباره آنان به کار خواهد بست .
این شایعات در میان سپاه مسلم چون توپ صدا کرد، اعصاب آنان را متشنج ساخت ، دلهایشان هراسان و لرزان شد، به شدت ترسیدند و در حالى که مى گفتند: ((ما را چه کار، به دخالت در امور سلاطین !)) پراکنده شدند. اندک زمانى نگذشته بود که بخش اعظم آنان گریختند و مسلم با گروه کمى که مانده بودند، راه مسجد اعظم را در پیش گرفت تا نماز مغرب و عشا را بخواند. باقیمانده سپاه نیز که وباى ترس آنان را از پا انداخته و دلهایشان پریشان بود، میان نماز، حضرت را تنها گذاشته و فرار کردند و حتى یک تن ، باقى نماند تا به ایشان راه را نشان دهد و یا به ایشان پناه دهد.
کوفیان با این کار، لباس ننگ و عار را به تن نموده و ثابت کردند که محبت آنان نسبت به اهل بیت ( علیهم السّلام ) احساسى زودگذر و در اعماق وجود آنان نفوذ نکرده و آنان پایبند پیمان و وفا نیستند.
مسلم ، افتخار بنى هاشم در کویهاى کوفه سرگردان شد و به دنبال خانه اى بود تا باقى مانده شب را در آن به سر برد، لیکن جایى نیافت . شهر از رهگذر تهى شده بود. گویى مقرّرات منع رفت و آمد برقرار شده بود. کوفیان درها را بر خود بسته بودند. مبادا جاسوسان ابن زیاد و نیروهاى امنیتى ، آنان را بشناسند و بدانند که همراه مسلم بوده اند و در نتیجه ، آنان را بازداشت و شکنجه کنند.

 

۶ در سراى طوعه :
پسر عقیل حیران بود و نمى دانست به کجا پناه ببرد. امواج غم و اندوه او را فراگرفته بود و قلبش از شدت طوفان درد، در آستانه انفجار قرار داشت . دریافت که در شهر، مردى شریف که او را حمایت و از او پذیرایى کند، یافت نمى شود. سرگردان ، کوچه ها را پشت سر مى گذاشت ، تا آنکه به بانوى بزرگوارى به نام ((طوعه )) رسید که در انسانیت ، شرافت و نجابت سرامد همه شهر بود.
طوعه ، بر در خانه ، به انتظار آمدن پسرش ایستاده بود و از حوادث آن روز بر او بیمناک بود. همینکه مسلم او را دید به سویش رفت و بر او سلام کرد طوعه پاسخ داد. مسلم ایستاد، طوعه به سرعت پرسید:
((چه مى خواهى ؟!
کمى آب مى خواهم .
طوعه به درون خانه شتافت و با آب بازگشت . مسلم آب را نوشید و سپس نشست ، طوعه به ایشان شک کرد و پرسید:آیا آب نخوردى ؟!چرا…
پس به سوى خانواده ات راه بیفت که نشستن تو شک برانگیز است )).
مسلم ساکت ماند. طوعه بار دیگر سخن خود را تکرار کرد و از او خواست آنجا را ترک کند، باز مسلم ساکت ماند. طوعه که هراسان شده بود بر او بانگ زد:
((پناه بر خدا! من راضى نیستم بر در خانه من بنشینى )).
همینکه طوعه نشستن بر در خانه را بر مسلم حرام کرد، حضرت برخاست و با صدایى آرام و اندوه بار گفت :
((در این شهر، خانه و بستگانى ندارم . آیا خواهان نیکوکارى هستى ، امشب از من پذیرایى کنى ؟ چه بسا پس از این ، عمل تو را جبران کنم …)).
زن دانست که این مرد، غریب است و داراى مکانت و منزلت بالا. و اگر در حق او نیکى کند، در آینده جبران خواهد کرد. پس از او پرسید:
((اى بنده خدا، قضیه چیست ؟)).
مسلم با چشمانى اشکبار، گفت :
((من مسلم بن عقیل هستم ، این قوم به من دروغ گفتند و فریبم دادند…)).
آن بانو خود را باخت و با دهشت و بزرگداشت پرسید:
((تو مسلم بن عقیل هستى ؟!)).
((آرى …)).
آن بانو با فروتنى به میهمان بزرگوارش اجازه داد تا به خانه درآید و بدین گونه شرافت و بزرگى را از آن خود کرد.
طوعه با بزرگداشت ، برگزیده بنى هاشم ، سفیر ریحانه رسول خدا( صلّى اللّه علیه و آله ) را پناه داد و مسؤ ولیت پناه دادن به او را در قبال ابن زیاد به دوش گرفت .
طوعه ، مسلم را به اتاقى جز آنکه در آن مى زیست ، راهنمایى کرد و روشنایى و غذا براى ایشان آورد. حضرت از خوردن غذا امتناع کرد. رنج و اندوه ، قلب ایشان را پاره پاره نموده و به فاجعه اى که انتظارش را داشت ، یقین پیدا کرده بود، به حوادثى که به سراغش خواهد آمد، مى اندیشید و در فکر امام حسین (که از او خواسته بود به کوفه بیاید،) غوطه ور بود؛ کوفیان با امام همان خواهند کرد که با مسلم …
اندک زمانى نگذشت که ((بلال )) پسر طوعه وارد شد و دید که مادرش به اتاقى که مسلم در آن بود، براى خدمت کردن ، زیاد رفت و آمد مى کند. شگفت زده از مادر علت رفت و آمدش را به آنجا پرسش کرد، اما مادر از پاسخ دادن خوددارى نمود و پس از آنکه بلال بر سؤ الش پافشارى کرد، مادر با گرفتن سوگند و پیمان از پسر، براى راز نگهدارى ، ماجرا را به او گفت . آن پست فطرت از خوشحالى در پوست نمى گنجید و تمام شب را بیدار ماند تا بامداد، شتابان ، جایگاه مسلم را به حکومت نشان دهد و بدین وسیله به ابن زیاد تقرب جوید و جایزه اى دریافت کند.
این پلید، تمام عرفها، اخلاق و سنتهاى عربى در باب میهمان نوازى و دور داشتن هر گزندى از او را که حتى در عصر جاهلیت حاکم بود زیر پا گذاشت و با حرکت خود نشان داد از هر ارزش انسانى به دور است ؛ نه تنها او، که اکثریت آن جامعه ، ارزشهاى انسانى را زیر پا، لگدمال کرده بودند.
به هر حال ، زاده هاشم و سفیر حسین آن شب را با اندوه ، اضطراب و تنش ‍ به سر برد. ایشان اکثر شب را به عبادت و تلاوت قرآن مشغول بود. یقین داشت که آن شب آخرین شب زندگى اوست . در آن شب لحظه اى خواب او را درربود، در خواب ، عمّ خود امیرالمؤ منین ( علیه السّلام ) را دید که به او خبر داد خیلى زود به پدر و عمویش ملحق خواهد شد؛ آنجا بود که مسلم یقین کرد که اجل حتمى ، نزدیک شده است .

 

 

۷ نشان دادن جایگاه مسلم (ع ):
همینکه سپیده دمید، بلال با حالتى آشفته که جلب توجه مى کرد، به سوى ((دارالاماره )) رهسپار شد تا جاى مسلم را نشان دهد. در آنجا نزد ((عبدالرحمن بن محمد بن اشعث )) رفت ؛ عبدالرحمن ، متعلق به خاندان فرصت طلبى بود که شرف و نیکى را سه طلاقه کرده بودند. بلال ماجرا را با وى در میان گذاشت . عبدالرحمن از او خواست ساکت بماند تا دیگرى خبر را نزد ابن زیاد نبرد و جایزه را به خود اختصاص ندهد و خودش به سرعت نزد پدرش رفت و خبر بزرگ را به او داد. چهره محمد از خوشحالى برق زد و نشانه هاى خرسندى بر آن ظاهر شد. ابن زیاد به زیرکى دریافت که باید خبر مهمى که مربوط به حکومت است او را چنین خوشحال کرده باشد، پس سؤ ال کرد:
((عبدالرحمن به تو چه گفت ؟)).
محمد سر از پا نشناخته پاسخ داد:((امیر پاینده باد! مژده بزرگ …)).
چه هست ؟ هیچ کس چون تو مژده نمى دهد…
پسرم به من خبر داده است که مسلم در خانه طوعه است .
ابن زیاد از خوشحالى به پرواز درآمد و آمال و آرزوهاى خود را برآورده مى دید. او در آستانه دستیابى به برگزیده بنى هاشم بود تا وى را براى پیوند دروغین و نامشروع اموى خود، قربانى کند؛ شروع به وعده دادن مال و مقام به ((ابن اشعث )) کرد و گفت :
((برخیز و او را نزد من بیاور که هرچه جایزه و نصیب کامل خواسته باشى ، به تو داده خواهد شد)).
ابن اشعث با دهانى آب افتاده از طمع به دنبال اجراى خواسته پست ابن زیاد و دستگیرى مسلم به راه افتاد.

 

 

۸ هجوم به مسلم (ع ):
پسر مرجانه ، محمد بن اشعث و عمرو بن حریث مخزومى را براى جنگ با مسلم تعیین کرد و سیصد تن از سواران کوفه را در اختیار آنان گذاشت . این درندگان خونخوار که بویى از شرافت و مردانگى نبرده بودند، به جنگ مسلم که مى خواست آنان را از ذلت و بندگى و ظلم و ستم امویان برهاند، آمدند.

همینکه آنان به خانه طوعه نزدیک شدند، مسلم دریافت که به جنگش ‍ آمده اند. پس به سرعت اسب خود را زین کرد و لگام زد، زره را بر تن کرد، شمشیر بر کمر بست و از طوعه به سبب میهمان نوازى خوبش تشکر نموده و به او خبر داد که پسر ناجوانمردش جاى او را به ابن زیاد، گزارش کرده است .

دشمن به خانه ریخت تا مسلم را بگیرد، لیکن ایشان چون شیرى بر آنان تاخت و با ضربات شمشیر همه را که از شدت ترس گیج شده بودند، فرارى داد. کمى بعد باز به طرف حضرت آمدند و ایشان با حمله دیگرى دشمنان را از خانه بیرون کرد و به دنبال آنان خارج شد، در حالى که با شمشیرش ، سرها را درو مى کرد. در آن روز مسلم قهرمانیهایى از خود نشان داد که در هیچ یک از مراحل تاریخى ، از کسى دیده نشده است ؛ به گفته برخى مورخان ، چهل و یک نفر را کشت و این تعداد غیر از زخمیها بود. از توانمندى حیرت آور ایشان آن بود که هر گاه یکى از مهاجمان را مى گرفت چون پاره سنگى به بالاى بام پرتاب مى کرد.

به تاءکید مى گوییم ، در تاریخ انسانیت چنین قهرمانى و نیرومندى ، بى مانند بوده است . و البته این عجیب نیست ؛ زیرا عموى مسلم ، امام ، امیرالمؤ منین ( علیه السّلام ) نیرومندترین ، دلیرترین و استوارترین مردمان است .
بى سر و پاهاى کوفه که از رویارویى مستقیم با حضرت ، ناتوان شده بودند پرتاب سنگ و گداخته هاى آتشین از روى بامهاى خانه هایشان به طرف مسلم را شروع کردند.
بدون شک اگر جنگ در فضاى باز و هموار ادامه پیدا مى کرد، مسلم آنان را از پا درمى آورد، لیکن این جنگ نابرابر در کوچه ها و خیابانها بود. با این همه ، مهاجمان پلید کوفه شکست خوردند و از مقابله با این قهرمان یکتا درمانده شدند. مرگ و نیستى در میان آنان گسترش مى یافت و ابن اشعث ناگزیر نزد اربابش ، پسر مرجانه رفت و از او نفرات بیشترى براى جنگ درخواست کرد؛ زیرا از مقابله با این قهرمان بزرگ ناتوان بود.
طاغوت کوفه حیرت زده از این درخواست ، رهبرى ابن اشعث را توبیخ کرد و گفت :
((پناه بر خدا! تو را فرستادیم تا یک نفر را براى ما بیاورى ، ولى این صدمات سنگین به افرادت وارد شده است !)).
این سرزنش ، بر ابن اشعث گران آمد، پس به ستایش قهرمانیهاى پسر عقیل پرداخت و گفت :
((تو گمان کرده اى مرا به جنگ بقالى از بقالان کوفه یا جرمقانى از جرامقه حیره ^(۵۵) فرستاده اى ؟ در حقیقت مرا به جنگ شیرى شرزه و شمشیرى بران در دست قهرمانى بى مانند از خاندان بهترین مردمان فرستاده اى )).
ابن زیاد هم نیروى کمکى زیادى در اختیار او گذاشت و او را گسیل داشت .
مسلم ، قهرمان اسلام و فخر عدنان با نیروى تازه نفس به جنگ سختى پرداخت در حالى که رجز ذیل را مى خواند:
((سوگند خورده ام ، جز به آزادگى تن به کشتن ندهم . اگرچه مرگ را ناخوشایند یافته ام . (در حال محاصره دشمن هرگاه اندکى بگذرد) شعاع خورشید مى تابد و آب سرد را گرم و تلخ مى کند (کار را بر من دشوار مى سازد) هرکس روزى با ناخواسته ناپسندى مواجه خواهد شد.^(۵۶) مى ترسم از اینکه مرا دروغگو پنداشته (بگویند او ناتوان بود و دستگیر شد) یا او را به حیله گرفتیم )).
آه ! اى مسلم ! اى پسر عقیل ! تو سالار خویشتنداران و آزادگان بودى ، پرچم عزت و کرامت را برافراشتى و شعار آزادى سر دادى ، امّا دشمنانت ، بندگانى بودند که به پستى و خوارى تن دادند و زیر بار بندگى و ذلت رفتند.
تو خواستى آزادشان کنى و زندگى آزاد و کریمانه را به آنان بازگردانى ، ولى آنان نپذیرفتند و با تو به جنگ برخاستند و بدین ترتیب ، انسانیت و بنیادهاى زندگى معنوى را از دست دادند.
ابن اشعث که رجز مسلم مبنى بر مرگ آزادگان و شریفان را شنید، به قصد فریب به ایشان گفت :
((به تو دروغ نمى گوییم و فریبت نمى دهیم ، آنان عموزادگان تو هستند، نه تو را مى کشند و نه به تو آسیبى مى رسانند)).
مسلم بدون توجه به دروغهاى ابن اشعث ، به شدت پیکار خود را با دشمنان ادامه داده و به درو کردن سرهاى آنان پرداخت آنان از مقابل حضرت مى گریختند و به ایشان سنگ پرتاب مى کردند. مسلم این حرکت ناجوانمردانه را توبیخ کرد و بر ایشان بانگ زد:
((واى بر شما! چرا مرا با سنگ مى زنید، آن طور که کفار را مى زنند؟! در حالى که از خاندان نیکان هستم واى بر شما! آیا حق رسول خدا( صلّى اللّه علیه و آله ) و فرزندان او را رعایت نمى کنید؟!)).

این دون همتان از همه ارزشها و سنتها به دور بودند و حق رسول اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) را که آنان را از صحرانشینى به بالاترین مرحله تمدن بشرى رساند تا آنجا که چشمها خیره شد این چنین ادا کردند که فرزندان آن حضرت را به بدترین وجه بکشند و زجر دهند.

به هر حال ، سپاهیان ابن زیاد از مقاومت در برابر این قهرمان بزرگ ، ناتوان شدند و آثار شکست بر آنان ظاهر گشت . ابن اشعث درمانده شد، پس ناگزیر به مسلم نزدیک شد و با صداى بلند گفت :
((اى پسر عقیل ! خود را به کشتن مده ، تو در امانى و خونت به گردن من است …)).
مسلم تحت تاءثیر گفته هاى او قرار نگرفت و به امان دادن او توجهى نکرد؛ زیرا مى دانست که ابن اشعث به خاندانى تعلق دارد که از مهر و وفا و پیمان ، جز نام نمى شناسند؛ لذا حضرت این چنین پاسخ داد:
((اى پسر اشعث ! تا قدرت جنگیدن دارم ، هرگز خود را تسلیم نخواهم کرد. نه ، این کار محال است )).
سپس مسلم چنان به او حمله ور شد که آن بزدل ، چون سگى لَه لَه زنان گریخت ، تشنگى ، سختى ، حضرت را آزار مى داد تا آنکه ایشان گفتند:
((پروردگارا! تشنگى مرا از پا درآورد)).
سپاهیان با ترس و وحشت ، مسلم را محاصره کردند، لیکن نزدیک نمى شدند. ابن اشعث بر آنان بانگ زد:
((ننگ آور است که شما از یک مرد، این چنین هراس داشته باشید، همگى با هم بر او حمله ببرید…)).
آن پلیدان بى شرم نیز به حضرت حمله کردند و با شمشیرها و نیزه هایشان ایشان را سخت مجروح کردند، ((بُکیر بن حَمران احمرى )) با شمشیر، ضربه اى به لب بالاى حضرت زد که آن را شکافت و به لب زیرین رسید، ایشان نیز با ضربه اى آن ناجوانمرد را بر خاک افکند.

 

۹ اسارت :
زخمهاى بسیار و خونریزى مداوم ، نیروى حضرت را تحلیل برد و دیگر نتوانست ایستادگى کند؛ مهاجمان بى سر و پا ایشان را به اسارت درآوردند و براى رساندن خبر اسارت رهبر بزرگى که براى آزادى شهرشان و حاکمیت قرآن در آنجا و رهاندن آنان از ستم امویان ، به کوفه آمده بود؛ به پسر مرجانه بر یکدیگر پیشى مى گرفتند.
ابن زیاد از خوشحالى مى خواست پرواز کند، دشمنِ خود را در چنگ داشت و نهضت را سرکوب کرده بود.
مسلم را نزد بنده و مزدور امویان آوردند، گروهى ازدحام کرده ، به صف تماشاچیان پیوسته بودند؛ آنان کسانى بودند که با او (مسلم ) بیعت کرده و پیمانهاى وفادارى بسته بودند، ولى از در خیانت وارد شده و با حضرت جنگیدند.
مسلم را تا در قصر آورده بودند، تشنگى به شدت ایشان را مى آزرد، در آنجا کوزه آب سردى دیدند، پس متوجه اطرافیان شدند و گفتند:((مرا از این آب بنوشانید)).
مزدور پست و لئیم امویان ، ((مسلم بن عمرو باهلى )) به سرعت گفت :
((مى بینى چقدر خنک است ! به خدا سوگند! از آن قطره اى نخواهى چشید تا آنکه در آتش دوزخ ((حمیم ))، آب جوشان بنوشى )).
این حرکت و مانند آن ، که از این مسخ شدگان صادر مى شد، نشان مى دهد که آنان از هر ارزش انسانى به دور بودند.
به طور قطع این نشانه گویاى تمامى پلیدان بى حیثیت ، از قاتلان پیامبران و مصلحان است . مسلم شگفت زده از این انسان مسخ شده ، پرسید:
((تو کیستى ؟)).
((باهلى )) خود را از بندگان و دنباله هاى حکومت دانست و گفت :
((من آنم که حق را شناخت ، زمانى که تو آن را ترک کردى ، به خیرخواهى امت و امام پرداخت ، وقتى که تو نیرنگ زدى . شنید و اطاعت کرد، هنگامى که تو عصیان کردى ؛ من مسلم بن عمرو باهلى هستم )).
کدام حق را این احمق سبک سر شناخته بود! مگر نه اینکه او و اکثریت قاطع افراد جامعه اى که در آن مى زیستند؛ در گرداب باطل و منکر دست و پا مى زدند. بالاترین افتخار این بى شرم ، آن است که سرسپرده پسر مرجانه ، پلیدترین مخلوقى که تاریخ بشرى ، شناخته است مى باشد.
مسلم بن عقیل با منطق نیرومند و فیاض خود، چنین پاسخ داد:
((مادرت به عزایت بنشیند! چقدر سنگدل ، خشن و جفاکارى ! تو اى پسر باهله ! به حمیم و خلود در آتش دوزخ ، سزاوارتر از من هستى )).
((عماره بن عقبه )) که در آنجا حاضر بود، از سنگدلى و پستى باهلى ، شرمنده شد، پس آب سردى خواست و آن را در قدحى ریخت و به مسلم داد. همینکه حضرت خواست آب را بنوشد، قدح ، پر از خون لبهاى ایشان شد. سه مرتبه آب را عوض کردند و هر بار، قدح پر از خون مى شد؛ سپس حضرت فرمود:
((اگر این آب روزى من بود آن را مى نوشیدم )).

۱۰ با پسر مرجانه :
ماه عدنان را بر پسر مرجانه وارد کردند، به حاضران سلام کرد، اما به ابن زیاد سلام نکرد. یکى از اوباش کوفه بر حضرت خرده گرفت و گفت :
((چرا بر امیر سلام نکردى ؟)).
قهرمان بزرگوار با تحقیر او و امیرش ، پاسخ داد:
((ساکت باش اى بى مادر! به خدا سوگند! مرا امیرى نیست تا بر او سلام کنم )).
طاغوت کوفه برافروخته و خشمگین شد و گفت :
((مهم نیست ، چه سلام بکنى و چه سلام نکنى ، تو کشته مى شوى )).
سرمایه این طاغوت جز ویرانى و کشتار نیست و محال است این چنین سلاحى ، آزادگانى چون مسلم که تاریخ این امت را ساختند و بناى تمدن آن را استوار کردند، بهراساند. در این دیدار، گفتگوهاى بسیارى بین مسلم و پسر مرجانه صورت گرفت که حضرت در آنها دلیرى ، استوارى ، عزم قوى و ایستادگى خود را در قبال آن طاغوت نشان داد و با دلاورى خود، ثابت کرد که از افراد یگانه تاریخ است .

 

 

به سوى دوست
پسر مرجانه ناپاک و بى ریشه ، به ((بکیر بن حمران )) که مسلم او را ضربتى زده بود، رو کرد و گفت : ((مسلم را برگیر و او را به بام قصر ببر و در آنجا گردنش را خودت بزن تا خشمت فرونشیند و دلت خنک شود)).
مسلم ، با چهره اى خندان مرگ را پذیرا شد و همچنان ، آرام ، استوار، با عزمى قوى و قلبى مطمئن ، تن به قضاى الهى داد.
((بکیر)) حضرت را که مشغول ذکر و ستایش خدا و نفرین بر خونخواران و جنایتکاران بود، به بالاى بام برد، جلاد، ایشان را بر زانو نشاند و گردن ایشان را زد؛ سپس سر و تن حضرت را به پایین انداخت . و این چنین ، زندگانى قهرمان بزرگى که در راه دفاع از حقوق محرومان و ستمدیدگان و کرامت انسانى و آرمانهاى سرنوشت سازش ، به شهادت رسید، پایان یافت .
مسلم ، نخستین شهید از خاندان نبوت بود که آشکارا در برابر مسلمانان او را کشتند و کسى براى رهایى و دفاع از او، از جاى نجنبید.

 

 

شهادت هانى 
زاده نیرنگ و خیانت ، پس از قتل مسلم ، دستور داد هانى ، سردار بزرگ و عضو برجسته نهضت را اعدام کنند. او را از زندان درآوردند، در حالى که در برابر خاندان خود که چون حشره بودند، فریاد مى کشید:
((مذحجیان ! به دادم برسید! عشیره ام ! به دادم برسید!)).
اگر خاندان او سر سوزنى غیرت و حمیت داشتند، براى نجات رهبر بزرگ خود که چون پدرى براى آنان بود و همه گونه خدمت در حق آنان کرده بود، بپا مى خاستند، لیکن آنان نیز چون دیگر قبایل کوفه ، نیکى و غیرت را سه طلاقه نموده و بویى از شرف و کرامت نبرده بودند.
هانى رابه میدان گوسفندفروشان آوردند.جلادان در آنجا حکم اعدام را اجرا کردند و بدن هانى در حالى که با خون شهادت گلگون شده بود، به خاک افتاد.
هانى در راه دفاع از دین ، آرمانها و عقیده اش به شهادت رسید و با شهادت او درخشان ترین صفحه از کتاب قهرمانى و جهاد در اسلام نوشته شد.

 

 

بر زمین کشیدن اجساد 
مزدوران و بندگان ابن زیاد و فرصت طلبان و اوباش ، اجساد مسلم و هانى را در کوچه ها و خیابانها به حرکت درآوردند و بر زمین کشیدند. این کار براى ترساندن عامه مردم و گسترش وحشت ، میان آنان و توهین به پیروان و یاران مسلم صورت گرفت .
با این حرکت ، نهضت والایى که گسترش عدالت ، امنیت و آسایش میان مردم را مد نظر داشت ، به پایان رسید و پس از شکست قیام ، کوفیان به بندگى و ذلت تن دادند.
طاغوت کوفه به ستمگرى پرداخت ، در آن خطه حکومت نظامى اعلام کرد و چون پدرش زیاد بیگناه را به جاى گناهکار مجازات کرد و با تهمت و گمان ، به کشتن اقدام کرد و بالا خره کوفیان را چون گله هاى گوسفند، براى ارتکاب وحشیانه ترین جنایت تاریخ بشرى ؛ یعنى جنگ با نواده پیامبر اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) امام حسین ( علیه السّلام ) به حرکت درآورد.

 

 

فصل هفتم : به سوى سرزمین شهادت 
امام حسین ( علیه السّلام ) مکه را ترک کرد و در آنجا نماند؛ زیرا دانسته بود یزید گروهى تروریست را براى به شهادت رساندن حضرت اگرچه به پرده هاى کعبه چنگ زده باشد فرستاده است ؛ لذا از این موضوع اندیشناک شد که مبادا در حرم خدا که امن است و در ماه حرام ، خونش ریخته شود.
علاوه بر آن ، سفیر امام ، مسلم بن عقیل به امام نامه نوشته بود و آمادگى کوفیان براى استقبال از حضرت و جانبازى در راه ایشان براى تشکیل حکومت علوى در آن خطه و پشتیبانى کامل آنان را از حضرت اعلام نموده و امام را به آمدن به کوفه تشویق کرده بود.
امام همراه خانواده و گروهى تابناک از برومندان بنى هاشم که اسوه هاى مردانگى ، عزم و استوارى بودند و در راءسشان حضرت ابوالفضل قرار داشت ، با پرچمى برافراشته بر سر امام حسین که از مکه راه کربلا، سرزمین شهادت و وفادارى را پیش گرفتند. حضرت عباس همواره مراقب کاروان و برآوردن خواسته هاى بانوان و فرزندان برادرش بود و با کوششهاى خود، سختى راه را آسان مى کرد و مشکلات آنان را برآورده مى ساخت ، به اندازه ایى که محبت و توجه او را وصف ناپذیر یافتند.
امام با طوفانى از اندیشه هاى تلخ ، مسیر جاودانى خود را دنبال مى کرد، یقین داشت همان کسانى که با نامه هاى خود امام را به آمدن تشویق کرده بودند، او و خاندانش را به شهادت خواهند رساند. در راه ، شاعر بزرگ ((فرزدق همام بن غالب )) به خدمت امام مشرف شد و پس از سلام و درود گفت :
((پدر و مادرم به فدایت یابن رسول اللّه ! چه شد که حج را رها کردى ؟)).
امام تلاش حکومت را براى به شهادت رساندن ایشان به او گفت و ادامه داد:
((اگر عجله نمى کردم ، کشته مى شدم …)).
سپس حضرت سریعاً از او پرسید:
((از کجا مى آیى ؟)).
از کوفه .
((اخبار مردم را برایم بازگو)).
فرزدق با آگاهى و صداقت ، وضعیت موجود کوفه را براى امام بیان کرد، آن را ناامید کننده توصیف نمود و گفت :
((به شخص آگاهى دست یافته اى . دلهاى مردم با تو و شمشیرهایشان با بنى امیه است ، قضا از آسمان فرود مى آید، خداوند هر چه اراده کند انجام مى دهد… و پروردگار ما هر روز در کارى است …)).
امام با بیانات ذیل ، سخنان فرزدق را تاءیید کرد، او را از عزم استوار و اراده نیرومند خود براى جهاد و دفاع از حریم اسلام با خبر ساخت و توضیح داد که اگر به مقصود دست یافت که چه بهتر والاّ در راه خدا به شهادت رسیده است : ((راست گفتى ، همه کارها، از آن خداست ، خداوند آنچه اراده کند انجام مى دهد و پروردگار ما هر روز در کارى است ، اگر قضاى الهى بر مقصود ما قرار گرفت ، بر نعمتهایش او را سپاس مى گزاریم و براى اداى شکرش از همویارى مى خواهیم و اگر قضاى حق ، مانع خواسته ما گشت ، آنکه حق ، نیّت او و پرهیزگارى طینت او باشد، از جاده حقیقت جدا نشده است )).
سپس حضرت این ابیات را سرودند:
((اگر دنیا ارزشمند تلقى مى شود، پس خانه پاداش الهى برتر و زیبنده تر است . و اگر بدنها براى مرگ ساخته شده اند، پس کشته شدن آدمى با شمشیر در راه خدا، بهتر است . و اگر روزیهاى آدمیان مقدّر و معین باشد، پس تلاش کمتر آدمى دربه دست آوردن روزى ، زیباتر است . و اگر مقصود از جمع آورى اموال ، واگذاشتن آنهاست ،پس چراآدمى نسبت به این واگذاشتنى ها بخل مى ورزد؟)).^(۵۷)
این ابیات ، گویاى زهد حضرت در دنیا، علاقه شدیدشان به دیدار خداوند متعال و تصمیم استوار و خلل ناپذیرشان بر جهاد و شهادت در راه خداست .
دیدار امام با فرزدق ، تن به ذلت دادن مردم و بى توجهى شان به یارى حق را نشان داد. فرزدق که از آگاهى اجتماعى و فرهنگى برجسته اى برخوردار بود، امام و ریحانه رسول اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) را دید که به سوى شهادت پیش مى رود و نیروهاى باطل براى جنگ با ایشان آماده شده اند، لیکن از همراهى با حضرت و یارى ایشان خوددارى کرد و زندگى را بر شهادت ترجیح داد. اگر حال فرزدق چنین باشد، پس درباره جاهلان و مردم نادان و سیاهى لشکر چه باید گفت ؟!

 

 

خبر شهادت مسلم (ع ) 
کاروان حسینى بدون توقف ، صحرا را درنوردید، تا آنکه به ((زرود)) رسید، در آنجا حضرت امام حسین ( علیه السّلام )، مردى را مشاهده کرد که از سمت کوفه مى آید، لذا به انتظار آمدن او در همانجا توقف کرد، زمانى که آن مرد امام حسین ( علیه السّلام ) را دید، از مسیر اصلى خارج شده و به راه خود ادامه داد. ((عبداللّه بن سلیمان اسدى و منذر بن المُشْمعل اسدى )) که همراه امام بودند و علاقه ایشان را به پرس و جو از آن مرد دریافتند، به شتاب خود را به او رساندند و اخبار کوفه را از او پرسیدند. در پاسخ آن دو نفر گفت :((قبل از خروج از کوفه دیدم که مسلم بن عقیل و هانى بن عروه را کشتند و ریسمان در پاهایشان انداختند و در بازارها بر زمین کشیدند)).
آنان با آن مرد وداع کردند و شتابان نزد امام آمدند. همینکه حضرت در ((ثعلبیه )) فرود آمد، آنان به ایشان گفتند:
((خداوند تو را مشمول رحمت خود قرار دهد، خبرى داریم ، اگر بخواهى آن را آشکار گوییم و اگر اراده کنى ، آن را نهانى به شما بگوییم )).
حضرت نگاهى به اصحاب بزرگوار خود کرد و سپس گفت :
((اینان محرم رازند)).
[آن دو نفر گفتند]:((سوارى را که غروب دیروز از رو به رویمان آمد دیدید؟)).
[امام فرمود]:((آرى ، مى خواستم از او پرس و جو کنم )).
[در ادامه به امام عرض کردند]:((به خدا سوگند! اخبار او را براى شما به دست آوردیم ، او مردى است از ما، صاحب راءى و صدق و خرد، وى براى ما گفت که از کوفه خارج نشده بود که دید مسلم و هانى را کشتند و اجسادشان را در بازارهاى کوفه بر زمین کشیدند…)).
دلهاى علویان و شیعیان آنان از این خبر فاجعه آمیز، پاره پاره شد، انفجار گریه و مویه ، آنجا را لرزاند و سیل اشک سرازیر شد؛ بانوان اهل بیت نیز شریک گریه آنان شدند. و برایشان پیمان شکنى و نیرنگ کوفیان آشکار شد و دریافتند که اهل بیت به همان سرنوشتى دچار خواهند شد که مسلم دچار گشت .
امام متوجه فرزندان و نوادگان عقیل گشت و فرمود:
((نظر شما چیست ؟ مسلم کشته شده است )).
آن رادمردان چون شیرانى از جا جهیدند، مرگ را خوار شمردند، زندگى را مسخره کردند، پایدارى خود را بر ادامه راه مسلم اعلام کردند و گفتند:
((نه ، به خدا قسم ! باز نمى گردیم تا آنکه انتقام مسلم را بگیریم یا همچون او به شهادت برسیم )).
پدر آزادگان در تاءیید گفته آنان فرمود:
((پس از آنان دیگر زندگى ارزشى ندارد)).
سپس ابیات زیر را برخواند:
((پیش مى روم ، مرگ بر رادمرد ننگ نیست ، اگر نیت حقى داشته باشد و در حالیکه مسلمان است جهاد کند. پس اگر بمیرم ، پشیمان نمى شوم و اگر زنده بمانم ، ملامت نمى گردم . همین ننگ تو را بس که ذلیل گردى و تو را به ناشایست مجبور کنند)).^(۵۸)
اى پدر آزادگان ! تو استوار، مصمم ، سربلند، باعزم و با چهره اى روشن در راه کرامت به سوى مرگ پیش رفتى و در برابر آن پلیدان غرقه در گنداب گناه و رذایل ، سست نشدى ، تن ندادى و ساکت نماندى .

 

 

خبر دردناک شهادت عبداللّه 
کاروان امام بدون درنگ همچنان پیش مى رفت ، تا آنکه به ((زباله ))^(۵۹) رسید. در آنجا خبر جانگداز شهادت قهرمان بزرگ ((عبداللّه بن یقطر)) را به حضرت دادند. امام ، عبداللّه را براى ملاقات با مسلم بن عقیل فرستاده بود، اما ماءموران ابن زیاد او را دستگیر کردند و تحت الحفظ نزد پسر مرجانه فرستادند. همینکه او را پیش آن پلید پست آوردند، بر او بانگ زد:
((بر بالاى منبر شو و کذّاب مقصودش امام حسین بود پسر کذّاب را لعن کن ، تا آنگاه راءى خود را در باب تو صادر کنم …)).
پسر مرجانه او را مثل ماءموران خود و از سنخ جلادانش مى پنداشت که ضمیرشان را به او فروخته بودند، غافل از آنکه عبداللّه از آزادگان بى مانندى است که در مکتب اهل بیت ( علیهم السّلام ) پرورده شده اند و براى این امت ، شرف و افتخار به یادگار گذاشته اند.
قهرمان بزرگ بر منبر رفت ، صدایش را که صدایى کوبنده و حق خواه بود بلند کرد و گفت :
((اى مردم ! من فرستاده حسین پسر فاطمه ، به سوى شما هستم تا او را یارى کنید و علیه این زنازاده ، پسر زنازاده ، پشتیبان حضرت باشید…)).
عبداللّه سخنان انقلابى خود را پى گرفت و کوفیان را به یارى ریحانه رسول خدا و دفاع از او و ستیز با حکومت اموى که مسلمانان را خوار کرده و آزادیها و اراده شان را سلب نموده بود، دعوت کرد. پسر مرجانه از خشم ، سیاه شد و بر خود پیچید، پس دستور داد این بزرگ مرد را از بام قصر به زیر اندازند. ماءموران او را بر بالاى قصر بردند و از آنجا به پایین انداختند که بر اثر آن ، استخوانهاى عبداللّه خرد شد و هنوز جان در بدن داشت که مزدور پلید ((عبدالملک لخمى )) براى تقرب به پسر مرجانه ، سر عبداللّه را از تن جدا کرد.
خبر شهادت عبداللّه بر امام سنگین بود و ایشان را از زندگى نومید کرد و دانست که به سوى مرگ پیش مى رود، لذا دستور داد اصحاب و همراهانى که عافیت طلبانه همراه امام راه افتاده بودند، جمع شوند، سپس کناره گیرى مردم از یارى امام و جهت گیرى آنان به سوى بنى امیه را باایشان در میان گذاشت وفرمود:
((اما بعد: شیعیان ما، ما را واگذاشتند، پس هر کس از شما دوست دارد، مى تواند راه خود را بگیرد و برود که من بیعتم را برداشتم )).
آزمندانى که براى به دست آوردن غنیمت و دستیابى به مناصب دولتى ، گرد حضرت جمع شده بودند، ایشان را واگذاشتند و پراکنده شدند، تنها اصحاب بزرگوار که آگاهانه از حضرت پیروى کرده بودند و کمترین طمعى نداشتند با ایشان ماندند.
در آن مرحله تعیین کننده ، امام به صراحت ، واقعیت را با اصحاب خود در میان گذاشت ، به آنان گفت که به سوى شهادت مى رود نه سلطنت و قدرت و هر کس با او بماند با کسب رضاى خدا رستگار خواهد شد.
اگر امام از شیفتگان حکومت بود، چنین به صراحت سخن نمى گفت و مسایلى را پنهان مى داشت ؛ زیرا در آن هنگام بیشترین نیاز را، به یاور و پشتیبان داشت .
امام در هر موقعیتى ، از اصحاب و اهل بیت خود مى خواست تا از او کناره گیرى کنند و حضرت را واگذارند. علت این کار آن بود که همه آگاهانه پایان حرکت خود را بدانند و کسى ادعا نکند از واقعیت بى خبر بوده است .
دیدار با حرّ 
کاروان امام صحرا را درمى نوردید تا آنکه به ((شراف )) رسید. در آنجا چشمه آبى بود. حضرت به رادمردانش دستور داد هرچه مى توانند با خود آب بردارند. آنان چنان کردند و کاروان امام مجدداً به حرکت درآمد. ناگهان یکى از اصحاب امام ، بانگ تکبیر سر داد، حضرت شگفت زده از او پرسید:
((چرا تکبیر گفتى ؟)).
نخلستانى دیدم .
یکى از اصحاب امام که راه را مى شناخت ، سخن او را رد کرد و گفت :
((اینجا اصلاً نخلى نیست ، آنها پیکانهاى نیزه ها و گوشهاى اسبانند)).
امام در آن نقطه تاءمل کرد و سپس گفت : ((من هم آنها نیزه ها و گوشهاى اسبان را مى بینم )).
امام دانست که آنان طلایگان سپاه اموى هستند که براى جنگ با ایشان آمده اند، پس به اصحاب خود فرمود:
((آیا پناهگاهى نداریم تا بدان پناه ببریم و آن را پشت خود قرار دهیم و با آنان از یک جهت رو در رو شویم ؟)).
یکى از اصحاب که به راهها، نیک آشنا بود به حضرت گفت :
((چرا، در کنارتان کوه ((ذو حُسَم )) قرار دارد، اگر به سمت چپتان بپیچید و بر آن دست یابید و زودتر برسید، خواسته شما برآورده شده است )).
کاروان امام بدان سمت پیچید. اندکى نگذشت که لشکر انبوهى به رهبرى ((حر بن یزید ریاحى )) آنان را متوقف کرد. پسر مرجانه از او خواسته بود ((صحراى جزیره )) را طى کند تا امام را پیدا کرده بازداشت نماید.
تعداد سپاهیان حرّ به گفته مورخان حدود هزار سوار بود. آنان در ظهر، راه را بر امام بستند در حالى که از شدت تشنگى در آستانه هلاکت بودند. حضرت بر آنان ترحم کرد و به اصحاب خود دستور داد آنان و اسبانشان را سیراب کنند. یاران امام تمام افراد سپاه دشمن را سیراب کردند و سپس متوجه اسبان شدند و با ظروف مخصوصى ، آنها را نیز سیراب کردند؛ ظرف را در مقابل اسبى مى گرفتند و پس از آنکه چند بار از آن مى نوشید، نزد اسب دیگر مى رفتند تا آنکه تمامى اسبان سیراب شدند.
امام به آن درندگان پست که به جنگ حضرت آمده بودند، چنین لطف کرد و از تشنگى کُشنده نجاتشان داد، لیکن این مروّت و انسانیت امام در آنان اثرى نداشت و آنان بر عکس رفتار کردند، آب را بر خاندان نبوت بستند تا آنکه دلهایشان از تشنگى پاره پاره شد.

 

 

سخنرانى امام (ع ) 
امام ( علیه السّلام ) براى واحدهاى آن سپاه سخنرانى بلیغى ایراد کرد و طى آن روشن کرد که براى جنگ با آنان نیامده است ، بلکه براى رهایى ایشان حرکت کرده است و مى خواهد آنان را از ظلم و ستم امویان نجات دهد. همچنین آمدن ایشان به درخواست خود کوفیان بوده است که با ارسال نمایندگان و نامه ها از حضرت ، براى برپایى حکومت قرآن دعوت کرده اند. در اینجا فقراتى از بیانات آن بزرگوار را نقل مى کنیم :
((اى مردم ! در برابر خداوند بر شما حجت را تمام مى کنم و راه عذر را مى بندم ، من به سوى شما نیامدم مگر پس از رسیدن نامه هایتان و فرستادگانتان که گفته بودید: و ما را امامى نیست ، پس به سوى ما روى بیاور، چه بسا که خداوند ما را به وسیله تو بر طریق هدایت مجتمع کند. پس اگر همچنان بر گفته هاى خود هستید که من نزدتان آمده ام ، لذا با دادن عهد و پیمانى مرا به خودتان مطمئن کنید و اگر از آمدن من خشنود نیستید، از شما روى مى گردانم و به جایى که از آن به سویتان آمدم ، باز مى گردم )).
آنان خاموش ماندند؛ زیرا اکثریتشان از کسانى بودند که با حضرت ، مکاتبه کرده و با سفیر بزرگ حضرت ، مسلم بن عقیل به عنوان نایب ایشان بیعت کرده بودند.
هنگام نماز ظهر شد، امام به مؤ ذن خود ((حجاج بن مسروق )) دستور دادبراى نماز، اذان و اقامه بگوید. پس از پایان اقامه ، حضرت متوجه حرّ گشت و فرمود:
((آیا مى خواهى با یارانت نماز بخوانى ؟)).
حرّ، مؤ دّبانه پاسخ داد:
((نه ، بلکه به شما اقتدا مى کنیم )).
سپاهیان حرّ به امام و ریحانه رسول اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) اقتدا کردند و پس از پایان نماز به محل خود بازگشتند. هنگام نماز عصر نیز حرّ با سپاهیان خود آمدند و به نماز جماعت امام پیوستند. پس از پایان نماز، حضرت ، با حمد و سپاس ‍ خداوند، خطابه غرایى به این مضمون ایراد کردند:
((اى مردم ! اگر تقواى خدا پیشه کنید و حق را براى اهل آن بخواهید، مورد رضایت خدا خواهید بود. ما خاندان نبوت به خلافت سزاوارتر از این مدعیان دروغین و رفتارکنندگان به ظلم و ستم در میان شما هستیم . اگر از ما کراهت داشته باشید و به حق ما جهل بورزید و نظرتان جز آن باشد که نامه هایتان از آن حاکى بود، بازخواهم گشت …)).
امام ، آنان را به تقواى خدا، شناخت اهل حق و داعیان عدالت فراخواند؛ زیرا اطاعت از فرمایش امام ، موجب خشنودى خداوند و نجات خودشان است . همچنین آنان را به یارى اهل بیت عصمت ( علیهم السّلام ) که پاسداران شرف و فضیلت و دعوتگران عدالت اجتماعى در اسلام هستند، ترغیب کرد و آنان را شایسته خلافت مسلمانان دانست ، نه امویان که خلاف احکام خدا و ستمگرانه ، حکومت مى کردند. در پایان ، حضرت بر این نکته تاءکید کرد که اگر نظر آنان عوض شده است و دیگر قصد یارى امام را ندارند، ایشان از همان راه آمده ، بازگردد.
حرّ، که از نامه نگاریهاى کوفیان بى اطلاع بود، شتابان از حضرت پرسید:
((این نامه هایى که مى گویى ، چیست ؟)).
امام به ((عقبه بن سمعان )) دستور داد نامه ها را بیاورد، او نیز خرجینى آورد که پر از نامه بود و آنها را مقابل حرّ بر زمین ریخت . حرّ حیرت زده به آنها خیره شد و به امام عرض کرد:
((ما از نویسندگانى که برایت نامه نوشته اند، نیستیم )).
امام قصدکردبه نقطه اى که ازآنجاآمده ، بازگردد ولى حرّمانع ایشان شدوگفت :
((دستور دارم همینکه شما را دیدم ، از شما جدا نشوم تا آنکه شما را به کوفه و نزد ابن زیاد ببرم )).
این سخنان تلخ چون نیش ، امام را آزرد و ایشان خشمگین بر حرّ بانگ زد:
((مرگ به تو نزدیکتر از انجام این کار است )).
سپس حضرت به یاران خود دستور دادند بر مرکبهاى خود بنشینند و راه یثرب را پیش گیرند. حرّ، میان آنان و راه یثرب قرار گرفت . امام بر او بانگ زد:
((مادرت به عزایت بنشیند، از ما چه مى خواهى ؟)).
حرّ، سرش را پایین انداخت ، اندکى درنگ کرد و سپس سر خود را بالا گرفت و با ادب به امام گفت :
((ولى من به خدا! جز به بهترین شکل و شایسته ترین کلمات نمى توانم از مادرتان نام ببرم )).
خشم امام فرو نشست و مجدداً پرسید:
((از ما چه مى خواهى ؟)).
مى خواهم تو را نزد ابن زیاد ببرم .
((به خدا! به دنبالت نخواهم آمد)).
در آن صورت ، به خدا تو را وانخواهم گذاشت .
آتش جنگ نزدیک بود برافروخته شود که حرّ بر خود مسلّط گشت و گفت :
((من دستور پیکار با شما را ندارم . تنها دستورى که به من داده اند بردن شما به کوفه است ، حال که از آمدن به کوفه خوددارى مى کنى ، راهى پیش گیر که نه به کوفه مى رود و نه به مدینه ، تا من به ابن زیاد نامه اى بنویسم ، امید است که خداوند مرا مشمول عافیت کند و از درگیر شدن با شما باز دارد…)).
امام و حرّ با این پیشنهاد موافقت کردند و حضرت راه ((عذیب )) و ((قادسیه )) را ترک گفت و به سمت چپ پیچید و کاروان امام به پیمودن صحرا پرداخت . سپاهیان حرّ نیز به دنبال کاروان حضرت پیش مى رفتند و از نزدیک به شدت مراقب آنان بودند.

 

 

خطابه امام (ع )
کاروان امام به ((بیضه )) رسید. در آنجا امام با بیاناتى رسا، حر و سپاهیان او را مورد خطاب قرار داد، انگیزه هاى نهضت خود را برشمرد و از آنان خواست به یاریش برخیزند. در اینجا قسمتهایى از این خطابه را نقل مى کنیم :
((اى مردم ! پیامبر خدا( صلّى اللّه علیه و آله ) فرمود:((هرکس سلطان ستمگرى را ببیند که حرام خدا را حلال کرده ، پیمان خدا را شکسته ، به مخالفت با سنت رسول خدا( صلّى اللّه علیه و آله ) برخاسته است و در میان بندگان خدا با گناه و حق کشى حکم مى کند، اگر بر او نشورد و با سخنى یا عملى او را انکار نکند، این حق خداوند است که او را به عاقبت شومى دچار کند و به جایگاه بایسته اش درآورد)).
آگاه باشید! اینان اطاعت شیطان را برگرفته ، اطاعت از رحمان را واگذاشته ، فساد را آشکار کرده ، حدود خدا را معطل داشته ، ((فى ء))^(۶۰) را به خود اختصاص داده ، حرام خدا را حلال کرده و حلال خدا را حرام کرده اند. و من به رهبرى جامعه مسلمانان از این مفسدین که دین جدّم را تغییر داده اند، شایسته ترم . نامه هایتان رسید و فرستادگانتان آمدند، که با من بیعت کرده اید و مرا تسلیم نمى کنید و تنهایم نمى گذارید. پس اگر پایبند بیعت خود باشید، به رشد و هدایت دست خواهید یافت . من حسین بن على ، فرزند فاطمه دخت رسول خدا( صلّى اللّه علیه و آله ) هستم . جانم با جان شما و خاندانم با خاندان شماست و براى شما اسوه اى کامل هستم و اگر نپذیرید و پیمان شکنى کنید و بیعتم را فراموش کنید، به جانم سوگند! کار تازه اى از شما نیست ؛ شما قبلاً با پدرم ، برادرم و پسر عمویم مسلم نیز همین کار را کرده اید.
فریب خورده کسى است که فریب شما را بخورد. بهره خود را از دست دادید و راه خود را گم کرده اید. هر کس پیمان شکنى کند به خود زیان زده است و بزودى خداوند ما را از شما بى نیاز خواهد کرد…)).
پدر آزادگان در این سخنرانى شیوا، انگیزه هاى قیام مقدس خود را علیه حکومت یزید برمى شمارد. این قیام به دلایل شخصى و براى جلب منافع خاص ‍ صورت نگرفته است ، بلکه پاسخى است به یک فریضه و تکلیف دینى ؛ فریضه انکار حکومت جابرانه اى که حرام خدا را حلال مى کند، پیمان او را مى شکند و با سنت پیامبر خدا مخالفت مى کند. اگر کسى چنین حکومتى را شاهد باشد و بر او نشورد انباز و شریک ستمگریهایش خواهد بود.
امام ( علیه السّلام ) عیوب امویان را افشاء نموده و آنان را اینگونه توصیف فرمود که طاعت شیطان را برگزیده و طاعت رحمان را واگذاشته ، ((فى ء)) را به خود اختصاص داده و حدود و احکام الهى را ترک گفته اند. امام شایسته ترین کس ، براى تغییر اوضاع موجود و بازگرداندن زندگانى درخشان اسلامى به مجراى طبیعى آن ، میان مسلمانان است .
امام روشن مى کند اگر حکومت را بدست گیرد، مانند یکى از آنان خواهد بود و خانواده اش نیز با خانواده هاى آنان یکسان مى گردد و هیچ امتیازى بر آنان نخواهد داشت .
امام با این خطابه ، ابهامات را برطرف کرد و هدف خود را آشکار نمود. اى کاش ! آنان چشم بصیرت داشتند!
و چون امام سخنان خود را به پایان رساند، حرّ، حضرت را مخاطب ساخته و گفت :
((خدا را به یادت مى آورم (که وضع خود را درک کنى )، من گواهى مى دهم که اگر بجنگى ، کشته خواهى شد…)).
امام پاسخ داد:
((آیا مرا از مرگ مى ترسانى ؟! و آیا روا مى دارید که مرا بکشید؟! نمى دانم به تو چه بگویم ، ولى همان را که برادرِ ((اوس )) به پسر عمویش گفت ، به تو مى گویم ؛ هنگامى که مى خواست به یارى پیامبر اکرم برود، پسر عمویش به او گفت : کجا مى روى ؟! کشته مى شوى !
آن مرد اوسى پاسخ داد:
پیش مى روم که مرگ بر رادمرد، ننگ نیست ، اگر نیت نیکى داشته باشد و در حالیکه مسلمان است جهاد کند و با تمام هستى خود با نیک مردان همدردى و جانبازى نماید و با ننگ مخالفت و از مجرمان جدا شود، پس اگر زنده بمانم پشیمان نیستم و اگر بمیرم نکوهش نمى شوم . این خوارى تو را بس که زنده باشى و به ذلّت تن در دهى )).
هنگامى که حرّ این ابیات را شنید، از حضرت دور شد و دانست که ایشان بر مرگ و جانبازى براى نجات مسلمانان از مصایب و ستمهاى امویان ، آماده و مصمم است .

 

 

نامه پسر مرجانه به حرّ 
کاروان امام همچنان راه خود را در صحرا ادامه مى داد. گاهى به راست و گاهى به چپ میل مى کرد. سپاهیان حرّ، آنان را به طرف کوفه سوق مى دادند، و در رفتن به طرف صحرا بازمى داشتند، لیکن کاروان حسینى از رفتن به آن سو امتناع مى کرد. ناگهان سوارى را دیدند که به سرعت مى تاخت ، پس اندکى درنگ کردند تا او برسد. سوار که پیک ابن زیاد بود خود را به حرّ رساند، به او سلام کرد ولى آن خبیث به امام سلام نکرد و نامه ابن زیاد را تسلیم او کرد.
حر نامه را گشود و دید در آن چنین آمده است :
((همینکه نامه و پیک من نزدت آمد، بر حسین سخت بگیر و او را در بیابانى بدون حفاظ و آب فرود بیاور. به فرستاده ام گفته ام که تو را ترک نکند و همچنان مراقبت باشد، تا دستورم را انجام دهى ؛ سپس نزد من بازگشته و از حسن اجراى دستور، باخبرم سازد)).
پسر مرجانه از نظر سابق خود مبنى بر دستگیرى امام و اعزام ایشان به کوفه ، اعراض کرده بود. احتمالاً از آن مى ترسید با آمدن امام به کوفه ، اوضاع آن شهر به نفع امام دگرگون شود؛ لذا بهتر دید حضرت را در صحرایى دور از آبادى محاصره کند و از این راه به اهداف خود دست پیدا کند.
حرّ، نامه ابن زیاد را بر حضرت خواند و ایشان را که خواستار ادامه مسیر و رسیدن به جایى که آبادى و آبى باشد، از رفتن بازداشت ؛ زیرا چشمان پیک ابن زیاد او را مى نگریست و هر حرکت مخالف فرمان اربابش ، پسر مرجانه را ثبت مى کرد.
((زهیر بن قین )) که از بزرگان اصحاب و خاصان امام بود، به حضرت پیشنهاد کرد، با حرّ بجنگند، لیکن حضرت امتناع نمود و فرمود:
((هرگز پیش قدم جنگ با آنان نخواهم بود)).

 

 

در کربلا 
کاروان امام به کربلا رسیده بود. حر به ایشان اصرار کرد در آنجا فرود بیایند. حضرت ناگزیر فرود آمدند، سپس متوجه اصحاب شدند و پرسیدند:
((اسم اینجا چیست ؟)).
کربلا…
چشمان حضرت پراشک شد و گفتند:
((پروردگارا! از ((کرب )) و ((بلا))، به تو پناه مى برم )).
امام به فرود آمدن فاجعه کوبنده یقین کرد. پس رو به اصحاب کرد و خبر از شهادت خود و ایشان را چنین بیان کرد:
((این جایگاه ((کرب )) و ((بلا)) است ، اینجا پایان سفر و محل فرود آمدن ماست و اینجاست که خونهاى ما به زمین خواهد ریخت …)).
ابوالفضل العباس ( علیه السّلام ) همراه جوانان اهل بیت ( علیهم السّلام ) و دیگر اصحاب بزرگوار به نصب خیمه ها براى خاندان وحى و مخدرات نبوت که ترس بر آنان سایه افکنده بود، شتافت و یقین کرد در این محل به زودى شاهد حوادث هولناکى خواهد بود.
امام محنت کشیده دستانش را به دعا بلند کرد و به خداوند از محنتهاى بزرگ و عظیم خود چنین شکایت نمود:
((پرودگارا! ما عترت پیامبرت محمد( صلّى اللّه علیه و آله ) هستیم ، ما را از حرم جدّمان بیرون کرده و دور ساختند و بنى امیه بر ما ستم روا داشتند. پروردگارا! حق ما را بگیر و ما را بر قوم ستمگر نصرت ده …)).
سپس حضرت ، نزد اصحاب خود آمد و به آنان فرمود:
((مردم ، بندگان دنیا هستند و دین لقلقه زبان آنان است . تا جایى پایبند آن هستند که روزگارشان بگردد و اگر دچار آزمایش و بلا شوند، دینداران کم خواهند بود)).
چقدر زیبا، این سخنان طلایى ، واقعیت و گرایشهاى مردم را در تمام مراحل تاریخى نشان مى دهد. آنان بندگان زر و زوراند، و امّا دین و ارزشهاى والا، جایى در اعماق وجود آنان ندارد و همینکه دچار مشکلى یا مصیبتى شدند از دین فرار مى کنند و تنها کسانى همچنان استوار مى مانند که خداوند قلوب آنان را براى ایمان امتحان کرده باشد، مانند برگزیدگان بزرگوار اهل بیت ؛ یعنى حسین و یاران او.
امام بعد از حمد و سپاس خداوند متعال ، متوجه یاران خود شد و فرمود:
((اما بعد: به راستى بر ما فرود آمده آنچه را که مى بینید، دنیا دگرگون و ناشناخته شده است ، نیکى آن روگردان شده و جز اندکى از آن هم مانند باقیمانده آب ظرف و پس مانده غذایى نافرجام باقى نمانده است .
آیا نمى بینید به حق عمل نمى شود و از باطل منع نمى کنند؟ شایسته است که در این حال ، مؤ من ، مشتاق دیدار خداوند باشد. من مرگ را جز سعادت و زندگى با ظالمان را جز محنت نمى بینم …)).^(۶۱)
پدر آزادگان در این خطابه ، آنچه از رنج و اندوه و مشکلات را که بر ایشان نازل شده بود برشمرد، اهل بیت و اصحاب خود را از اراده نیرومند خود براى نبرد با باطل و برپایى حق که در تمام دوران زندگى بدان ایمان داشت ، با خبر ساخت و آنان را با این بیانات نسبت به آینده و تحمل مسؤ ولیت و بینش و بصیرت کارشان توجیه کرد.
اصحاب ، یکدل و یکصدا در حالى که زیباترین الگوهاى جانبازى و فداکارى را ثبت مى کردند، سخنان امام را با گوش جان شنیده آمادگى خود را براى برپایى حکومت حق اعلام کردند. نخستین کسى که سخن گفت ، ((زهیر بن قین )) از آزادگان یگانه بود که چنین گفت :
((یابن رسول اللّه ( صلّى اللّه علیه و آله )! سخنانت را شنیدیم . اگر دنیا براى ما جاودانه بود و ما براى همیشه در آن مى زیستیم ، باز هم قیام با شما را، بر این گونه زیستن ترجیح مى دادیم …)).
این کلمات ، شرافت بى مانندى را نشان مى دهد و حرف دل دلباختگان ریحانه رسول اکرم را براى جانبازى در راهش بازگو مى کند. ((بُریر))، یکى دیگر از یاران حضرت (که در راه خدا جان باخت ) برخاست و گفت :
((یابن رسول اللّه ! خداوند بر ما منت نهاده است تا در کنارت ، پیکار کنیم و اعضاى ما از یکدیگر جدا شوند، باشد که در روز قیامت جدّت شفیع ما گردد…)).
میان بشریت ، چنین ایمان خالصى یافت نمى شود، ((بریر)) یقین دارد فرصت جانبازى در راه حسین ( علیه السّلام ) منتى است که خداوند بر او نهاده است تا مشمول شفاعت پیامبر اکرم در روز جزا باشد.
یکى دیگر از اصحاب امام ، به نام ((نافع )) برخاست و اعلان نمود که راه سایر اصحاب را انتخاب کرده و گفت :
((تو نیک مى دانى که جدت پیامبر اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) نتوانست محبت خود را در دل همگان جاى دهد و آنان را بدانچه مى خواست برانگیزد. در میان آنان منافقینى بودند که به او وعده یارى مى دادند، لیکن نیرنگ در آستین داشتند، با سخنانى شیرین تر از عسل ، پیامبر را نوید مى دادند، با اعمالى تلخ ‌تر از حنظل به مخالفت با ایشان برمى خاستند. تا آنکه خداوند رسولش را به سوى خود فراخواند. پدرت على نیز چنین وضعى داشت ؛ پس گروهى به یارى او برخاستند و همراه ایشان با ((ناکثین ، قاسطین و مارقین )) پیکار کردند تا آنکه اجل حضرت سر رسید و به سوى رحمت و رضوان حق شتافت . امروز تو نیز در چنین وضعى هستى ؛ پس هر کس پیمان شکنى کند و بیعت خود را فراموش نماید، جز به خودش ضررى نمى زند. اما تو با ما به هر سو مى خواهى پیش برو؛ چه به سمت شرق و چه غرب ، به خدا قسم ! از قضا و قدر الهى بیمى نداریم و از دیدار پروردگارمان ، ناخشنود نیستیم ، ما با بصیرت و نیتى درست با دوستان تو دوستى و با دشمنانت ، دشمنى مى کنیم …)).^(۶۲)
این بیانات درخشان ، گویاى آگاهى و بینش عمیق نافع نسبت به حوادث است . نافع این نکته را آشکار مى کند که پیامبر با آن تواناییهاى حیرت انگیز و انفاس قدسیه اش ، نتوانست همه مردم را رهین محبت خود کند و آنان را به رسالت خود مؤ من سازد، بلکه همچنان طایفه اى از منافقین در صفوف مسلمانان باقى ماندند که به زبان ، اسلام آورده بودند، لیکن خمیر مایه آنان با کفر و نفاق عجین شده بود و شبانه روز به مکر و فریب مشغول بودند و به انحاى مختلف ، پیامبر اکرم را آزار مى دادند.
وصى و باب مدینه علم پیامبر( صلّى اللّه علیه و آله )، امام على ( علیه السّلام ) نیز چنین وضعى داشت و چون پیامبر میان دو دسته قرار گرفته بود؛ گروهى به او ایمان آوردند و گروهى با وى به ستیز برخاستند.
وضعیت امام حسین نیز چون پدر و جدش است ، گروهى اندک از مؤ منان راستین به او ایمان آورده اند و در مقابل ، گروه بى شمارى از آنان که خداوند ایمان را از آنان گرفته است ، با حضرت به ستیز برخاسته اند.
به هرحال ،بیشتراصحاب امام ،سخنانى به مضمون کلمات نافع به زبان آوردند و اخلاص و جانبازى خود را نسبت به حضرت بیان کردند. ایشان هم از آنان تشکرکرد،برآنان درود فرستاد و برایشان از خداوند طلب رضوان و مغفرت کرد.
گسیل سپاه براى جنگ با امام حسین (ع ) 
با تسلط طلایگان سپاه پسر مرجانه بر ریحانه رسول خدا، خوابهاى پسر زیاد تعبیر وآرزوهایش برآورده شد. پس در اندیشه فرو رفت که چه کسى را براى فرماندهى کل سپاه خود براى جنگ با امام برگزیند؛ در این کاوش ذهنى ، کسى را پست تر و پلیدتر از ((عمر سعد)) که آماده انجام هر جنایتى و ارتکاب هر گناهى بود، نیافت . مال پرستى و دیگر گرایشهاى پست عمر را، ابن زیاد نیک مى دانست .
پسر مرجانه و عصاره حرامزادگى ، به عمر پیشنهاد کرد براى جنگ با نواده رسول خدا، فرماندهى سپاه را بپذیرد، لیکن پسر سعد از پذیرفتن آن خوددارى کرد و هنگامى که به برکنارى از حکومت رى که دلبسته آن بود، تهدید شد، پیشنهاد را پذیرفت و همراه چهار هزار سوار به سمت کربلا حرکت کرد. او مى دانست که به جنگ فرزندان پیامبر که بهترین افراد روى زمینند، مى رود. لشکر عمر به کربلا رسید و به سپاهیان موجود در آنجا به فرماندهى حر بن یزید ریاحى ملحق شد.

 

 

خطبه ابن زیاد 
طاغوت کوفه دستور داد مردم در صحن مسجد جمع شوند و آنان از ترس ‍ پسر مرجانه ، مانند گوسفند بدانجا هجوم آوردند. هنگامى که مسجد پر شد، ابن زیاد به خطابه برخاست و گفت :
((اى مردم ! شما خاندان ابوسفیان را آزمودید و آنان را آن گونه که دوست دارید یافتید. و اینک این امیرالمؤ منین یزید است که او را شناخته اید، مردى نیک سیرت ، ستوده طریقت ، نیکوکار در حق رعیت و بخشنده در جاى خود است . راهها در زمان او ایمن شده است . پدرش معاویه نیز در عصر خود چنین بود. و اینک پسرش یزید است که بندگان را مى نوازد و با دارایى ، بى نیاز مى کند، روزى شما را دو برابر کرده و به من دستور داده است که آن را به شما بگویم و اجرا کنم و شما را براى جنگ با دشمن او، حسین ، خارج کنم ؛ پس بشنوید و اطاعت کنید…)).^(۶۳)
با آنان به زبانى که مى فهمیدند و بر آن جان مى دادند و خود را هلاک مى کردند، سخن گفت ؛ زبان پول که دلبسته آن بودند. آنان نیز جواب مثبت دادند و براى ارتکاب پلیدترین جنایت بشرى ، خود را در اختیار پسر مرجانه قرار دادند.
ابن زیاد، ((حصین بن نمیر، حجار بن ابجر، شمر بن ذى الجوشن ، شبث بن ربعى )) و مانند آنان را به فرماندهى قسمتهاى مختلف سپاه برگزید و آنان را براى یارى ابن سعد به کربلا روانه کرد.

 

 

اشغال فرات  
آن گروه جنایتکار که پلیدیهاى روى زمین را یکجا با خود داشتند، ((فرات )) را اشغال کردند و بر تمام آبشخورهاى آن نگهبان گذاشتند و دستورات اکیدى از فرماندهى کل صادر شد، مبنى بر هوشیارى و کنترل کامل تا قطره اى آب به خاندان پیامبر اکرم که بهترین خلق خدا هستند، نرسد.
مورخان مى گویند: سه روز قبل از شهادت امام ، آب را بر ایشان بستند.^(۶۴) یکى از بزرگترین مصیبتهاى حضرت ، همین بود که صداى دردآلود کودکان خود را مى شنید که بانگ ((العطش ))، ((العطش )) سرداده بودند. از شنیدن ناله آنان ، و از دیدن صحنه هولناک لبهاى خشکیده اطفال و رنگِ پریده آنان و خشک شدن شیرهاى مادران ، قلب امام درهم فشرده مى شد.
((انور جندى )) این صحنه فاجعه آمیز را چنین تصویر مى کند: ((گرگان درنده از آب بهره مندند، لیکن خاندان نبوت تشنه لب هستند. چقدر ستم است که شیر، تشنه بماند، در حالى که سالم است و اعضایش استوار. اطفال حسین در صحرا مى گریند، پروردگارا! پس فریادرسى کجاست )).^(۶۵)
خداوند رحم و مروت را از آنان گرفته بود، پس انسانیت خود را منکر شدند و تمامى ارزشها و عرفها را زیر پا گذاشتند.
هیچ یک از شرایع و ادیان ، اجازه نمى دهند آب بر زنان و کودکان منع گردد و همه مردم را در آن شریک و برابر مى دانند. شریعت اسلامى نیز این مطلب را تاءیید کرده و آن را حق طبیعى هر انسانى دانسته است . ولى سپاه اموى به دستورات اسلام اهمیتى نداد و آب را بر خاندان وحى و نبوت بست .
یکى از مسخ شدگان به نام ((مهاجر بن اوس )) سرخوش از این پلیدى و نامردمى ، متوجه حضرت شد و با صداى بلند گفت :
((اى حسین ! آیا آب را مى بینى که چگونه موج مى زند؟ به خدا قسم ! از آن نخواهى چشید تا آنکه در کنارش جان دهى …)).^(۶۶)
((عمرو بن حجاج )) نیز گویى به غنیمتى یا مکنتى دست یافته باشد، با خوشحالى به طرف حضرت دوید و فریاد زد:
((اى حسین ! این فرات است که سگان ، چهارپایان و گُرازها از آن مى نوشند. به خدا سوگند! از آن جرعه اى نخواهى نوشید تا آنکه ((حمیم )) را در آتش ‍ دوزخ بنوشى )).^(۶۷)
این ناجوانمرد از همان کسانى است که به امام نامه نوشتند و خواستار آمدن ایشان به کوفه شدند.
یکى دیگر از اوباش کوفه به نام ((عبداللّه بن حصین ازدى )) با صدایى که جاسوسان پسر مرجانه بشنوند و بدین ترتیب به جوایز طاغوت کوفه دست پیدا کند، گفت :
((اى حسین ! آیا به این آب که به شفافیت آسمان است مى نگرى ؟ به خدا قسم ! از آن قطره اى نخواهى نوشید، تا آنکه از تشنگى بمیرى )).
امام دست به دعا برداشت و او را نفرین کرد:
((پروردگارا! او را با تشنگى بمیران و هرگز او را نیامرز)).^(۶۸)
این مسخ ‌شدگان همچنان در تباهى پیش رفتند و در درّه هولناک جنایات و گناهان که از آن راه گریزى نیست سقوط کردند.

 

 

سقایت عباس (ع ) 
هنگامى که حضرت ابوالفضل ، تشنگى کشنده اهل بیت و اطفال برادرش را دید، از درد و خشم آتش گرفت پس آن شخصیّت والا بر آن شد تا براى به دست آوردن آب ، به زور متوسل گردد. سى سوار و بیست پیاده همراه این شهامت مجسم به راه افتادند. با خود بیست مشک آب برداشتند و راه ((شریعه فرات )) را پیش گرفتند. ((نافع بن هلال مرادى )) که از اصحاب بزرگ حضرت امام حسین بود، پیشاپیش آنان مى تاخت . عمرو بن حجاج زبیدى که از جنایتکاران جنگ کربلا و مسؤ ول نگهبانى از فرات بود، راه را بر نافع گرفت و از او پرسید:
به چه کار آمده اى ؟
آمده ایم آبى را که ما را از آن بازداشته اى بنوشیم .
بنوش ، گوارایت .
آیا من بنوشم ولى حسین و دیگر اصحابش که مى بینى تشنه باشند؟!
براى آنان نمى شود آب برد، ما را اینجا گذاشته اند تا آنان را از آب منع کنیم .
اصحاب قهرمان امام ، توجهى به او نکردند، سخنان او را به مسخره گرفتند و براى برداشتن آب به سمت فرات رفتند.
((عمرو بن حجاج )) با جماعتى از سپاهیانش بر آنان تاختند، لیکن قهرمان کربلا ابوالفضل و نافع ، حمله آنان را دفع کردند و مشکها را پر نموده و به فرماندهى ابوالفضل ، به مکان خود بازگشتند. در این درگیرى ، از هیچ طرف ، کسى کشته نشد.
ابوالفضل ، تشنگان اهل بیت را آب نوشاند و آنان را از تشنگى نجات داد. از آن روز، حضرت ملقّب به ((سقّا)) شد، که از مشهورترین و محبوبترین القاب حضرت است و مردم ایشان را بیشتر با این لقب مى شناسند.^(۶۹)

 

 

امان براى عباس (ع )
((شمر بن ذى الجوشن )) پلید و پست ، از اربابش پسر مرجانه ، امانى براى عباس و دیگر برادران بزرگوارش گرفت به گمان اینکه بدین ترتیب آنان را مى فریبد و از یارى برادرشان بازمى دارد و در نتیجه سپاه امام را تضعیف مى کند؛ زیرا آنان از دلیرترین جنگاوران عرب هستند.
شمر، با این نیت ، پارس کنان به طرف سپاه امام تاخت و در برابر آن ایستاد و فریاد زد:
((خواهر زادگان ما، عباس و برادرانش کجا هستند؟)).
آن رادمردان چون شیران از جا جهیدند و گفتند:
((اى پسر ذى الجوشن ! چه مى خواهى ؟)).
شمر در حالى که محبت دروغینى نشان مى داد، چنین مژده داد:
((برایتان امان آورده ام )).
سخن او چون نیشى ، آنان را منزجر کرد، پس با خشم و برافروختگى فریاد زدند:
((خداوند تو را و امانت را لعنت کند! آیا به ما امان مى دهى ، ولى پسر دخت پیامبر خدا( صلّى اللّه علیه و آله ) امان نداشته باشد؟!)).^(۷۰)
آن پلید، سرخورده بازگشت ، پنداشته بود این بزرگان و برادران امام مانند یاران خودش هستند؛ مسخ ‌شدگانى که وجدانهاى خود را به ((ثمن بخس )) به ابن زیاد فروختند و زندگى خود را به شیطان بخشیدند. ولى ندانست که برادران حسین ، اسوه هاى تاریخند که کرامت انسانى را بنا کردند و براى انسان ، افتخار بزرگى به ارمغان آوردند.

هجوم سپاهیان براى جنگ با امام حسین (ع ) 
عصر پنجشنبه ، نهم ماه محرم ، طلایگان سپاه شرک و کفر، براى جنگ با ریحانه رسول خدا( صلّى اللّه علیه و آله ) پیش تاختند. دستورات شدیدى از طرف پسر مرجانه براى پایان دادن سریع به پیکار و حل معضل صادر شده بود؛ زیرا بیم آن مى رفت که سپاهیان ، سر عقل بیایند و دو دستگى در میان آنان حاصل شود. امام در آن لحظه مقابل خیمه اش ، سر بر شمشیر خود نهاده بود که خواب ایشان را در ربود. بانوى بزرگ بنى هاشم خواهر امام ، ((حضرت زینب ( علیها السّلام ) )) هیاهوى سپاهیان و تاختن آنان را شنید، هراسان نزد برادر رفت و او را از خواب بیدار نمود. امام سر برداشت ، به خواهر نگران خود نگاه کرد و با عزم و استوارى گفت :
((رسول خدا( صلّى اللّه علیه و آله )را در خواب دیدم که مى گفت :تو به سوى ما مى آیى …)).
بزرگ بانوى حرم از اندوه ، قلبش فشرده شد، فروشکست ، نتوانست خوددارى کند، بر گونه اش نواخت و گفت :
((اى واى بر من !…)).^(۷۱)
حضرت ابوالفضل خود را به برادر رساند و عرض کرد:
((آنان به سوى تو مى آیند)).
امام از او خواست علت آمدن آنان را جویا شود و فرمود:
((برادرم ! جانم به فدایت ! سوار شو و نزد آنان برو و از آنان بپرس شما را چه شده و چه مى خواهید؟)).
امام این چنین قربان برادر مى رود و همین نشان دهنده مکانت والا و منزلت بزرگ اوست و آشکار مى کند که حضرت به قله ایمان و بالاترین مرتبه یقین ، دست یافته است .
ابوالفضل ، همراه بیست سوار از اصحاب از جمله : ((زهیر بن قین و حبیب بن مظاهر))، به طرف سپاهیان تاخت و خود را به آنان رساند، سپس از آنان انگیزه این پیشروى را پرسید، آنان گفتند:
((امیر به ما فرمان داده است یا حکم او را بپذیرید و یا با شما پیکار مى کنیم )).^(۷۲)
حضرت عباس به طرف برادر، بازگشت و خواسته آنان را با ایشان در میان گذاشت . حبیب بن مظاهر در همان جا مانده بود و سپاهیان پسر سعد را نصیحت مى کرد و آنان را از عقاب و کیفر خدا بر حذر داشته و چنین مى گفت :
((آگاه باشید! به خدا قسم ! بدترین گروه ، کسانى هستند که فرداى قیامت بر خداى عزوجل و پیامبر بزرگوارش ( صلّى اللّه علیه و آله ) وارد مى شوند در حالى که فرزندان و اهل بیت پیامبر که شب زنده دارند و شبانه روز به یاد خدا مشغولند و شیعیان پرهیزگار و نیک آنان را به قتل رسانده اند…)).^(۷۳)
((عزره بن قیس )) با بى شرمى پاسخ داد:
((اى پسر مظاهر! تو خودت را پاک و پرهیزکار مى انگارى ؟!)).
قهرمان بى همتا، ((زهیر بن قین )) متوجه عزره شد و گفت :
((اى پسر قیس ! از خدا بترس و از کسانى مباش که بر گمراهى کمک مى کنند و نفس زکیه پاک و عترت رسول خدا و برگزیده پیامبران را به قتل مى رسانند)).
عزره پرسید: ((تو که نزد ما عثمانى بودى ، حال چه شده است ؟!)).
زهیر، با منطق شرف و ایمان پاسخ داد:
((به خدا قسم ! من نه نامه به حسین نوشتم و نه پیکى نزد او فرستادم و تنها در راه بود که به او برخوردم . هنگامى که او را دیدم ، به یاد رسول خدا افتادم و پیمان شکنى ، نیرنگ ، دنیاپرستى و آنچه از ناجوانمردى براى حسین در نظر گرفته بودید را دانستم . پس بر آن شدم تا براى حفظ حق پیامبر که آن را ضایع کرده بودید او را یارى کنم و به حزب او بپیوندم )).^(۷۴)
سخنان زهیر، سرشار از راستى در تمام ابعاد بود و روشن کرد که به امام براى آمدن به کوفه نامه ننوشته است ؛ زیرا به عثمان گرایش داشت . ولى هنگامى که در راه با حضرت ، مصادف شد و نیرنگ و پیمان شکنى و نامردمى کوفیان را در حق او دانست ، موضع خود را عوض کرد، از یاران امام شد و بیش از همه به ایشان محبت ورزید و وفادارى نشان داد؛ زیرا امام نزدیکترین کس به پیامبراکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) بود.
به هر حال ، ابوالفضل ( علیه السّلام ) گفته هاى سپاهیان را براى برادر بازگو کرد، حضرت به او گفتند:
((به سوى آنان بازگرد و اگر بتوانى تا فردا از آنان فرصت بگیر. چه بسا امشب را بتوانیم براى خدا نماز بخوانیم ، دعا کنیم و استغفار نماییم ، خداوند مى داند که نماز را دوست دارم و به تلاوت کتابش و دعا و استغفار بسیار، دلبسته ام …)).
ریحانه رسول خدا( صلّى اللّه علیه و آله ) مى خواست با پربارترین توشه ؛ یعنى نماز، دعا، استغفار و تلاوت قرآن ، دنیا را وداع گوید و با دستیابى هرچه بیشتر از آنها به دیدار خداوند بشتابد.
ابوالفضل ( علیه السّلام ) به سوى اردوگاه پسر مرجانه تاخت و خواسته برادرش را براى آنان بازگو کرد. ابن سعد در این مورد از شمر که تنها رقیب او براى فرماندهى سپاه به شمار مى رفت و در عین حال تمام کارهایش را زیر نظر داشت و بر او جاسوس بود نظر خواهى کرد. عمر از آن مى ترسید که در صورت پذیرفتن خواسته امام ، شمر از او نزد ابن زیاد بدگویى کند و همچنین هدف عمر آن بود که در پذیرفتن خواسته امام ، براى خود، شریکى پیدا کند و از بازخواست احتمالى ابن زیاد، مبنى بر تاءخیر جنگ در امان باشد، لیکن شمر از اظهار نظر خوددارى کرد و آن را به عهده عمر گذاشت تا خود او مسؤ ول عواقب آن باشد. ((عمرو بن حجاج زبیدى )) از این تردید و درنگ در پذیرش ‍ خواسته امام به ستوه آمد و با ناراحتى گفت :
((پناه بر خدا! به خدا قسم ! اگر او از دیلمى ها بود و این خواسته را از شما داشت ، شایسته بود بپذیرید)).^(۷۵)
عمروبن حجاج به همین مقدار اکتفا کرد و دیگر نگفت که او فرزند رسول خداست و آنان بودند که حضرت را با مکاتبات خود به آمدن به کوفه ، دعوت نمودند.
آرى ، اینها را نگفت ؛ زیرا از آن بیم داشت که جاسوسان ابن زیاد، گفته هایش را به طاغوت کوفه برسانند و در نتیجه دچار حرمان و حتى کیفر گردد. ابن اشعث نیز گفته عمرو را تاءیید کرد. پس عمر سعد با تاءخیر جنگ موافقت کرد و به یکى از افراد خود گفت که آن را اعلام کند. آن مرد نزدیک اردوگاه امام رفت و با صداى بلند گفت :
((اى یاران حسین بن على ! تا فردا به شما فرصت مى دهیم ، پس اگر تسلیم شدید و به فرمان امیر تن دادید، شما را نزد او خواهیم برد و اگر خوددارى کردید، با شما خواهیم جنگید)).^(۷۶)
نبرد به صبح روز دهم محرّم موکول شد و سپاهیان عمر سعد منتظر فردا ماندند تا ببینند آیا امام تن به خواستهاى آنان مى دهد، یا آنکه دعوت آنان را رد مى کند.
امام (ع ) اصحاب را آزاد مى گذارد 
امام حسین ، ریحانه رسول خدا( صلّى اللّه علیه و آله ) شب دهم محرم ، اهل بیت و اصحابش را جمع کرد، خبر شهادت خود را به آنان داد و از آنان خواست راه خود را پیش گرفته ، حضرت را با سرنوشت محتومش تنها گذارند. ایشان مى خواست آنان نسبت به آینده و کار خود بینا و آگاه باشند.
امام در آن شب حساس ، چنین آغاز سخن کرد:
((خداوند را به بهترین وجه سپاس مى گویم و او را در خوشى و ناخوشى ، حمد مى کنم . پروردگارا! تو را سپاس مى گویم که ما را کرامت نبوت بخشیدى ، قرآن را به ما آموختى ، بینش در دین عنایت کردى ، براى ما گوش و چشم و دل آگاه قرار دادى و ما را از مشرکان قرار ندادى .
اما بعد: من اصحاب و خاندانى وفادارتر و بهتر از اهل بیت و اصحاب خودم نمى شناسم . خداوند به همه شما پاداش نیک عنایت کند.
آگاه باشید! که من گمان ندارم امروز ما از دست این دشمنان ، فردایى داشته باشد. من به همه شما اجازه دادم و بیعتم را از شما برداشتم تا با آسودگى و بدون ملامت ، راه خود را پیش بگیرید و بروید. اینک این شب است که شما را پوشانده ، پس از آن چون شترى یا چون سپرى ^(۷۷) استفاده کنید و هر یک از شما دست یکى از افراد خاندانم را بگیرد خداوند به همه شما جزاى خیر دهد و سپس در شهرهاى خود پراکنده شوید تا آنکه خداوند گشایشى دهد. دشمنان تنها مرا مى خواهند و اگر به من دست پیدا کنند، از جستجوى دیگران خوددارى مى کنند…)).^(۷۸)
ایمان ناب و عصاره امامت و شخصیت امام در این خطابه بزرگ ، آشکار ومتجلّى مى گردد. حضرت در این شرایط حساس و سرنوشت ساز، از هرگونه ابهام گویى و تعقید، خوددارى مى کند و با صراحت ، آینده محتوم آنان را در صورت بودن با ایشان نشان مى دهد؛ اگر اصحاب و اهل بیت امام بمانند، هیچ سود دنیوى در کار نخواهد بود و یک مسیر را باید بپیمایند؛ که آن جانبازى و شهادت است .
لذا حضرت از آنان مى خواهد از تیرگى شب ، استفاده کنند و با دلى خوش ‍ و بدون دغدغه بیعت زیرا امام همه را از وفاى به عهد و پیمان و بیعت خود معاف کرده است به هر جا که مى خواهند بروند و اگر از کناره گیرى از حضرت در روز، شرم دارند، اینک بهترین فرصت است .
امام همچنین تاءکید مى کند که تنها هدف این درندگان خونخوار، اوست و نه دیگرى . و دشمن ، تشنه ریختن خون حسین است و اگر به مقصود خود دست پیدا کند، دیگر با آنان کارى ندارد.

 

 

پاسخ اهل بیت (ع ) 
هنوز امام خطابه خود را به پایان نرسانده بود که شور و جنبشى در اهل بیت به وجود آمد و آنان با چشمانى اشکبار، همبستگى خود را با امام و جانبازى خود را در راه او اعلام کردند. حضرت ابوالفضل ( علیه السّلام ) به نمایندگى از آنان ، امام را مخاطب ساخت و عرض کرد:
((هرگز تو را ترک نخواهیم کرد. آیا پس از تو زنده بمانیم ؟! خداوند هرگز چنین روزى را نیاورد!)).
امام متوجه عموزادگان خود، فرزندان عقیل شد و گفت :
((از شما، مسلم به شهادت رسید، همین کافى است ، بروید که به شما اجازه رفتن مى دهم )).
رادمردان خاندان عقیل ، چونان شیرانى خشمگین بانگ زدند: ((در آن صورت مردم چه خواهند گفت و ما چه خواهیم گفت ؟! بگوییم : بزرگ و مراد و سرور خود را واگذاشتیم ! بهترین عموزادگان خود را ترک کردیم ! نه با آنان تیرى انداختیم ، نه نیزه اى زدیم ، نه شمشیرى زدیم و نه مى دانیم آنان چه کردند، نه به خدا قسم ! چنین نخواهیم کرد، بلکه با جان و مال و خانواده ، فداى تو مى شویم و همراهت پیکار مى کنیم تا به همان راهى که مى روى ما نیز برویم . خداوند زندگى پس از تو را زشت گرداند)).^(۷۹)
آنان ، با عزمى استوار، حمایت از امام و دفاع از اعتقادات و اهداف او را برگزیدند و مرگ زیر سرنیزه ها را بر زندگى بدون هدف ، ترجیح دادند.

 

 

پاسخ اصحاب  
اصحاب امام و آزادگان دنیا نیز یکایک همبستگى خود را با کلامى آتشین با امام اعلام کردند و گفتند که آماده جانبازى و شهادت در راه اعتقادات مقدسى هستند که امام براى آنها مى جنگد.
((مسلم بن عوسجه )) نخستین کسى بود که سخن گفت :
((هرگز! آیا تو را ترک کنیم ؟! در آن صورت در برابر خداوند به سبب کوتاهى در حقت ، چه عذرى خواهیم داشت ؟!
هان به خدا قسم ! تو را ترک نخواهم کرد مگر آنکه با نیزه ام سینه هاى آنان را بشکافم و با شمشیرم تا وقتى که دسته آن به دستم است ضربت بزنم و اگر سلاحى براى پیکاربا من نماند با سنگ آنان را پس برانم و در این راه ،جان دهم )).
این کلمات ، ایمان عمیق او را به ریحانه رسول خدا( صلّى اللّه علیه و آله ) و آمادگى او را براى جنگ تا شهادت نشان مى دهد.
یکى دیگر از قهرمانان اصحاب امام به نام ((سعید بن عبداللّه حنفى )) پیوند ناگسستنى خود را با حضرت چنین اعلام کرد:
((به خدا قسم ! تو را وانخواهیم گذاشت تا خداوند بداند در غیبت پیامبر، حق او را در باب تو رعایت کرده ایم . هان ! به خدا قسم ! اگر بدانم هفتاد مرتبه در راهت کشته شوم ، مرا بسوزانند و خاکسترم را به باد دهند، باز تو را رها نخواهم کرد تا آنکه در راه تو بمیرم . حال چرا این کار را نکنم که یک شهادت بیشتر نیست و پس از آن کرامتى پایان ناپذیر و همیشگى است )).
در قاموس وفا، راست تر و نجیب تر از این وفادارى یافت نمى شود. سعید از صمیم قلب آرزو مى کند، اى کاش ! او را هفتاد بار بکشند تا بدین گونه حق رسول خدا را در باب فرزندش رعایت کند. حال که یک مرگ است و به دنبال آن کرامتى جاودانه و همیشگى ، چرا نباید با آغوش باز، پذیرایش گردد!
((زهیر بن قین )) نیز با سخنانى همچون دیگر مجاهدان ، پیوند استوار خود را با حضرت چنین اعلام کرد:
((به خدا قسم ! آرزو داشتم هزار بار در راهت کشته و سوزانده و پراکنده شوم تا آنکه خداوندبدین وسیله ،مرگ را از تو و رادمردان اهل بیت ، دور کند)).^(۸۰)
آیا وفادارى این قهرمانان را مى بینید و آیا براى آن در تاریخ ، نمونه دیگرى دارید؟!
آنان به قلّه نجابت و شهامت دست یافتند و به بلندایى رسیدند که دیگران را تصور آن هم نیست و بدین گونه درسهاى درخشانى براى دفاع از حق به همگان دادند.
دیگر اصحاب امام نیز خشنودى خود را از شهادت در راه امام اعلام کردند. حضرت براى آنان پاداشى نیک طلب کرد و تاءکید نمود که آنان در فردوس برین و کنار پیامبران و صدیقین از نعمات جاوید، برخوردار خواهند بود. پس از آن ، اصحاب یکصدا فریاد زدند:
((ستایش خداى را که ما را به یارى تو کرامت و به شهادت با تو شرافت بخشید. یا بن رسول اللّه ! آیا نمى خواهى ما، هم درجه شما باشیم )).^(۸۱)
هستى این قهرمانان با ایمان عمیق ، عجین شده بود و آنان از تمام پایبندیهاى زودگذر، رهایى یافتند و به راه خدا قدم نهادند و پرچم اسلام را در تمام عرصه هاى هستى به اهتزاز درآوردند.

 

 

شب زنده دارى 
امام ( علیه السّلام ) با برگزیدگان پاک و مؤ من از اهل بیت و یارانش ، متوجه خدا شدند، به نیایش پرداختند، با دل و جان به مناجات پرداختند و از خداوند عفو و مغفرت درخواست کردند.
آن شب هیچ یک از آنان نخوابید، گروهى در حال رکوع ، گروهى در حال سجود و گروهى به تلاوت قرآن مشغول بودند و همهمه اى چون زنبور عسل داشتند. با بى صبرى ، منتظر سرزدن خورشید بودند تا به افتخار شهادت در راه ریحانه رسول خدا دست پیدا کنند.
افراد اردوگاه ابن زیاد نیز آن شب را با شوق منتظر بامداد بودند تا خون اهل بیت ( علیهم السّلام ) را بریزند و بدین ترتیب به اربابشان پسر مرجانه نزدیک بشوند.

 

 

روز عاشورا 
روز دهم ماه محرم ، تلخ ‌ترین ، پرحادثه ترین و غم انگیزترین روز تاریخ است . فاجعه و محنتى نبود مگر آنکه در آن روز بر ریحانه رسول خدا( صلّى اللّه علیه و آله ) نازل شد و عاشورا در جهان غم ، جاودانه گشت .

 

 

دعاى امام (ع )
پدر آزادگان از خیمه خود خارج شد، صحرا را دید مملو از سواره نظام و پیادگان است که شمشیرهاى خود را براى ریختن خون ریحانه رسول خدا برکشیده اند تا به نواله اى ناچیز از تروریست جنایتکار پسر مرجانه ، دست پیدا کنند.
حضرت ، قرآنى را که با خود داشتند، بر سر گشودند و دستان به دعا برداشتند و گفتند: ((پروردگارا! در هر سختى پشتیبان من هستى ، در هر گرفتارى ، امید من هستى ، در آنچه به سر من آمده است مایه اعتماد و توانایى من هستى ، چه بسیار اندوههایى که دل ، تاب آنها را ندارد، راهها بسته مى شود، دوست مخذول مى گردد، موجب دشمنکامى مى شود که آنها را بر تو عرضه داشته ام و به تو شکایت آورده ام ؛ زیرا تنها به تو توجه دارم نه دیگرى و تو آنها را رفع کرده اى ، اندوهم را برطرف و مرا کفایت کرده اى ؛ پس صاحب هر نعمتى و داراى هر حسنه اى و نهایت هر خواسته اى …)).^(۸۲)
امام با اخلاص و انابه متوجه ولى خود مى شود و به پناهگاه نهایى روى مى آورد و با خدایش نیایش مى کند.

 

 

خطبه امام (ع ) 
امام بر آن شد که آن درندگان را قبل از انجام هر گونه جنایتى ، نصیحت کند و اتمام حجت نماید. پس مرکب خود را خواست ، بر آن سوار شد، به آنان نزدیک گردید و خطبه اى تاریخى ایراد کرد که شامل موعظه ها و حجتهاى بسیار بود. امام با صداى بلندى که اکثر آنان مى شنیدند فرمود:
((اى مردم ! سخنم را بشنوید و شتاب مکنید تا حق شما را نسبت به خود با نصیحت ادا کنم و عذر آمدنم بر شما را بخواهم . پس اگر عذرم را پذیرفتید، گفته ام را تصدیق کردید و انصاف روا داشتید، سعادتمندتر خواهید بود و من هم مسؤ ولیتم را انجام داده ام و شما بر من راهى ندارید و اگر عذرم را نپذیرفتید و انصاف روا نداشتید، پس شما و یارانتان یکصدا شوید و بدون ابهام هر آنچه مى خواهید انجام دهید و فرصت هم به من ندهید، به درستى خداوندى که کتاب را فرود آورده ، سرپرست من است و او صالحان را سرپرستى مى کند…)).
باد، این کلمات را به بانوان حرم نبوت رساند و آنان صدایشان به گریه بلند شد. امام ، برادرش عباس و فرزندش على را نزد آنان فرستاد و به آنان گفت :
((آنان را ساکت کنید که به جانم سوگند! گریه آنان زیاد خواهد شد)).
هنگامى که آنان خاموش گشتند، حضرت خطابه خود را آغاز کرد، خداوند را ستایش کرد و سپاس گفت ، بر جدش پیامبر اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) ملائکه و انبیا درود فرستاد و در آن خطبه سخنانى گفت که : ((به شمار نیاید و قبل از آن و بعد از آن سخنانى بدان حدّ از شیوایى و رسایى شنیده نشده و نرسیده است )).^(۸۳)
حضرت در قسمتى از سخنان خود چنین فرمود:
((اى مردم ! خداوند متعال دنیا را آفرید و آن را سراى فنا و نابودى قرار داد که با اهل خود هر آنچه خواهد مى کند. پس فریب خورده آن است که دنیا او را فریب دهد و بدبخت کسى است که دنیا گمراهش سازد. مبادا این دنیا فریبتان دهد و مغرورتان سازد. هر که به دنیا امید بندد، امیدش را بر باد مى دهد و آنکه در آن طمع ورزد، سرخورده خواهد شد. شما را مى بینم بر کارى عزم کرده اید که در این کار خدا را به خشم آورده اید، کرمش را از شما برگرفته و انتقامش را متوجه شما کرده است . بهترین پروردگار، خداى ماست و بدترین بندگان ، شما هستید. به طاعت اقرار و اعتراف کردید، به پیامبر اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) ایمان آوردید، اما به جنگ فرزندان و خاندان او آمده اید و مى خواهید آنان را بکشید. شیطان بر شما چیره گشته و یاد خداى بزرگ را از ضمیرتان زدوده است . پس مرگ بر شما و خواسته هایتان باد! انا للّه وانا الیه راجعون ، اینان قومى هستند که پس از ایمان آوردن ، کفر ورزیدند پس دور باد قوم ظالم از رحمت خدا)).
امام با سخنانى که یادآور روش انبیا و دلسوزى آنان براى امتهایشان بود، ایشان را نصیحت کرد، از فریب و فتنه دنیا بر حذرشان داشت ، آنان را از ارتکاب جنایت قتل خاندان نبوت ، ترساند و روشن کرد که در آن صورت سزاوار عذاب دردناک و جاودانه الهى خواهند گشت .
امام رنجدیده ، سپس سخنان خود را چنین دنبال کرد:
((اى مردم ! به نسبم بنگرید که من کیستم ، سپس به وجدان خود رجوع کنید و آن را سرزنش کنید و ببینید آیا سزاوار است مرا بکشید و حرمت مرا هتک کنید؟! آیا من نواده پیامبرتان و پسر وصى او و پسر عم او و اولین مؤ منان به خدا و تصدیق کنندگان رسالت حضرت ختمى مرتبت ، نیستم ؟!
آیا حمزه سیدالشهداء عموى پدرم نیست ؟!
آیا جعفر طیّار، عمویم نیست ؟!
آیا سخن پیامبر در حق من و برادرم را نشنیده اید که فرمود: ((این دو، سروران جوانان بهشتند)). اگر مرا در گفتارم تصدیق مى کنید که حق هم همان است . به خدا سوگند! از آنجا که دانستم خداوند دروغگویان را مؤ اخذه مى کند و زیان دروغگویى به گوینده آن مى رسد، هرگز دروغ نگفته ام . و اگر مرا تکذیب مى کنید در میان شما هستند کسانى که اگر از آنان بپرسید، به شما خبر خواهند داد. از ((جابر بن عبداللّه انصارى و ابوسعید خدرى و سهل بن سعد ساعدى و زید بن ارقم و انس بن مالک )) بپرسید، تا این گفتار پیامبر( صلّى اللّه علیه و آله ) درباره من و برادرم را براى شما نقل کنند. آیا همین (گفتار پیامبر) مانع شما از ریختن خون من نمى گردد؟!)).
شایسته بود با این سخنان درخشان ، خِرَدهاى رمیده آنان بازگردد و از طغیانگرى باز ایستند. امام هرگونه ابهامى را برطرف کرد و آنان را به تاءمل هر چند اندکى فرا خواند تا از ارتکاب جنایت خوددارى کنند.
آیا حسین نواده پیامبرشان و فرزند وصى پیامبر نبود؟!
مگر نه حسین همانگونه که پیامبر گفته بود ((سرور جوانان بهشت است )) و همین ، مانعى از ریختن خون و هتک حرمت او مى گشت ؟!
لیکن سپاهیان اموى این منطق را نپذیرفتند، آنان رهسپار جنایت بودند و قلبهایشان سیاه شده بود و میان آنان و یاد خدا، پرده افتاده بود.
شمربن ذى الجوشن که از مسخ ‌شدگان بود،پاسخ ‌امام را به عهده گرفت و گفت :
او (شمر) خدا را به زبان پرستیده باشد اگر بداند که (امام ) چه مى گوید!
طبیعى بود که گفته امام را درک نکند؛ زیرا زنگار باطل ، قلب او را تیره کرده و او در گناه فرو رفته بود. ((حبیب بن مظاهر)) که از بزرگان و معروفین تقوا و صلاح بود، بدو چنین پاسخ داد:
((به خدا قسم ! مى بینم که تو خدا را به هفتاد حرف (یعنى پرستشى تُهى از یقین ) مى پرستى و شهادت مى دهم که نیک نمى دانى امام چه مى گوید. ولى خداوند بر قلبت مهر زده است )).
امام متوجه بخشهاى سپاه گشت و فرمود:
((اگر در این گفته شک دارید، آیا در اینکه نواده پیامبرتان هستم نیز شک دارید؟!
به خدا سوگند! در مشرق و مغرب عالم جز من ، دیگر نواده پیامبرى ، نه در میان شما و نه در میان دیگران ، یافت نمى شود.
واى بر شما! آیا به خونخواهى قتلى که مرتکب شده ام آمده اید؟!
یا مالى که بر باد داده ام و یا به قصاص زخمى که زده ام آمده اید؟!)).
آنان حیران شدند و از پاسخ دادن درماندند. سپس حضرت به فرماندهان سپاه که از ایشان خواستار آمدن به کوفه شده بودند، رو کرد و فرمود:
((اى شبث بن ربعى ! اى حجار بن ابجر! اى قیس بن اشعث ! و اى زید بن حرث ! آیا شما به من ننوشتید که درختان به بار نشسته و مرغزارها سبز شده اند و تو بر لشکرى مجهز که در اختیارت قرار مى گیرد، وارد مى شوى …)).
آن خائنان ، نامه و پیمان و وعده یارى به امام را انکار کردند و گفتند ((ما چنین نکرده ایم …)).
امام از این بى شرمى ، حیرت زده گفت :
((پناه بر خدا! به خدا قسم چنین کرده اید…)).
سپس حضرت از آنان روى گرداند و خطاب به همه سپاهیان گفت :
((اى مردم ! اگر از من کراهت دارید، مرا واگذارید تا به جایگاهم بر بسیط خاک بروم )).
((قیس بن اشعث )) که از سران منافقین بود و شرف و حیا را لگدمال کرده بود، در پاسخ امام گفت :
((چرا به حکم عموزادگان خودت تن نمى دهى ؟ آنان جز آنگونه که دوست دارى با تو رفتار نخواهند کرد و از آنان به تو گزندى نخواهد رسید)).
امام خطاب به او فرمود:
((تو برادر برادرت محمد بن اشعث هستى ، آیا مى خواهى بنى هاشم بیش ‍ از خون مسلم بن عقیل ، از تو خونخواهى کنند؟!
به خدا قسم ! نه دست ذلت به آنان خواهم داد و نه چون بندگان فرار خواهم کرد. بندگان خدا! به پروردگارم و پروردگارتان از آنکه سنگسارم کنید، پناه مى برم ، به پروردگارم و پروردگارتان از هر متکبرى که به روز حساب ایمان ندارد، پناه مى برم …)).^(۸۴)
این کلمات ، گویاى عزت آزادگان و شرف خویشتنداران بود، ولى در قلوب آن سنگدلان فرو رفته در جهل و گناه ، اثرى نکرد.
اصحاب امام نیز با سپاهیان ابن زیاد سخن گفتند، حجتها را بر آنان اقامه کردند و ستمگریهاى امویان و خودکامگى آنان را به یادشان آوردند. اما این پندها بى اثر بود و آنان از اینکه زیر بیرق پسرمرجانه باشند و با ریحانه رسول خدا( صلّى اللّه علیه و آله ) کارزار کنند، احساس سرافرازى مى کردند.

 

 

خطبه دیگرى از امام (ع ) 
امام آن نواده رسول خدا براى اتمام حجت و اینکه کسى ادعا نکند از حقیقت امر بى اطلاع بوده است ، بار دیگر براى نصیحت گویى به طرف لشکریان ابن زیاد رفت . حضرت در حالى که زره بر تن کرده ، عمامه جدش را بر سر نهاده ، قرآن را گشوده و بر سر گذاشته بود و هاله اى از نور ایشان را فراگرفته بود، با هیبت انبیا و اوصیا در مقابل آنان قرار گرفت و فرمود:
((مرگ و اندوه بر شما! اى گروه ! آیا هنگامى که با شیفتگى از ما یارى خواستید و ما شتابان به یارى شما آمدیم ، شمشیرى را که سوگند خورده بودید بدان ما را یارى کنید، بر ضد ما برکشیدید و آتشى را که براى دشمن ما و شما برافروخته بودیم ، بر علیه ما به کار گرفتید و به دشمنانتان علیه دوستانتان پیوستید بدون آنکه عدالتى میان شما گسترده باشند و یا بدانها امیدوار شده باشید.
پس مرگ بر شما باد! که هنوز اتفاقى نیفتاده ، شمشیر در نیام ، قلب آرام و اندیشه استوار بود، شما چون ملخان نوزاد و پروانه هاى خُرد به سوى آن آمدید و خیلى زود پیمان شکستید، پس مرگ بر شما اى بندگان امت ! و اى پراکنده شدگان از احزاب ! و اى دوراندازان کتاب و تحریف کنندگان آیات ! و اى گروه گناهکار! و اى تفاله هاى شیطان ! و اى خاموش کنندگان سنّتها!
واى بر شما! آیا به اینان کمک مى کنید و ما را وامى گذارید؟! آرى ، به خدا! درخت غدر و نیرنگ در میان شما ریشه دار است و شما بر آن پا گرفته اید و این درخت در میان شما بارور و نیرومند شده است . پس شما پست ترین درختى هستید که بیننده مى نگرد و لقمه اى براى غاصبان هستید. هان ! حرامزاده فرزند حرامزاده ! دو راه بیش نگذاشته است ؛ شمشیر کشیدن یا تن به خوارى دادن ، کجا و ذلّت ! خداوند و رسولش و مؤ منان و دامنهاى پاک و غیرتمندان و نفوس ‍ بلند طبع ، آن را بر ما نمى پسندند که اطاعت فرومایگان بر شهادت کریمان مقدم داشته شود. آگاه باشید! من با این خاندان با وجود کمى تعداد و خوددارى یاوران ، پیش مى روم …)).
سپس حضرت به ابیات ((فروه بن مسیک مرادى )) متمثل شد:
((اگر شکست دهیم ، شیوه ما چنین بوده است و اگر شکست بخوریم ننگى نیست ؛ و از جبن ما نبوده است ، بلکه اجل ما به سر رسیده و دولت دیگران آغاز شده است ؛ به نکوهشگران ما بگویید، هشیار شوید که آنان نیز به سرنوشت ما دچار خواهند شد؛ هنگامى که مرگ از گروهى فارغ شود، به گروه دیگرى خواهد پرداخت )).^(۸۵)
((هان ! به خدا قسم ! پس از این جنایت ، فزون از سوار شدن بر اسب ، فرصت نخواهید یافت که چون سنگ آسیا سرگردان و مانند محور آن به لرزش ‍ درخواهید آمد. این عهدى است که پدرم از جدّم رسول خدا( علیه السّلام ) بازگو نموده است پس کار خود را پیش گیرید، شریکانتان را بخوانید و ابهام را از خودتان دور کنید، سپس درباره هر آنچه خواهید، انجام دهید و فرصتى به من ندهید. من به خداوند؛ پروردگارم و پروردگارتان توکل کرده ام . جنبنده اى نیست مگر آنکه در ید قدرت اوست همانا پروردگارم بر صراط مستقیم است )).
سپس حضرت دستانش را به دعا برداشت و گفت :
((پروردگارا! بارش آسمان را بر آنان قطع کن و آنان را دچار سالیان قحطى ، چون سالهاى یوسف کن و غلام ثقفى را بر آنان مسلط ساز تا به آنان جامهاى شرنگ بنوشاند که آنان به ما دروغ گفتند و دست از یارى ما شستند. تویى پروردگار ما، بر تو توکل مى کنیم و به سوى تو مى آییم …)).^(۸۶)
و این خطابه انقلابى ، صلابت ، عزم نیرومند، دلاورى و استوارى امام را نشان مى دهد. در حقیقت اوباشانى را که از او یارى خواستند تا آنان را از ظلم و ستم امویّین نجات دهد، تحقیر مى کند چرا که پس از روى آوردن حضرت به سوى آنان بر او پشت نموده و با شمشیرها و نیزه هایشان در برابر او قرار گرفتند تا خود را به سرکشان ، ستمگران و خودکامگان نزدیک نموده و بدون اینکه از آنان عدالتى دیده باشند، در کنار آنان شمشیر کشیدند و بیعت خود را با امام شکستند. درخواست پسرمرجانه را که متضمّن خوارى و تسلیم است آنچه در قاموس بزرگترین نماینده کرامت انسانى و نواده رسول خدا، هرگز وجود ندارد باز پس مى زند، پسر مرجانه ذلّت و خوارى را براى امام ( علیه السّلام ) خواسته بود و دور باد از اینکه امام ( علیه السّلام ) پذیراى ننگ شده در حالى که او نواده پیامبر که درود خدا بر او و خاندانش باد و بالاترین الگوى کرامت انسانى است ؛ از این رو آمادگى خود و خاندانش را براى جنگ و بجا گذاشتن قهرمانیهاى جاودانه و حفظ کرامت خود و امت اسلامى اعلام مى دارد. و امام صلّى اللّه علیه و آله فرجام کار آنها را این گونه بیان کرد: آنان زندگى خوشى نخواهند داشت و به زودى خداوند کسى را بر آنان مسلط خواهد ساخت که جام شرنگ در کامشان خواهد ریخت و دچار رنج و عذابى الیم خواهد کرد.
مدت کمى از ارتکاب این جنایت گذشته بود که پیش بینى امام محقق شد. قهرمان بزرگ ، یاور اسلام و سردار انقلابى ، ((مختار بن یوسف ثقفى )) بر آنان شورید، وجودشان را از ترس و وحشت لبریز کرد و انتقامى سخت از آنان گرفت . ماءموران او آنان را تعقیب کردند و به هر کس دست یافتند به شکل هولناکى به قتل رساندند و تنها افراد معدودى موفق به فرار شدند.
پس از این خطابه تاریخى و جاوید، سپاه ابن سعد خاموش ماند و بسیارى از آنان آرزو مى کردند اى کاش ! به زمین فرو مى رفتند.

 

 

لبیّک ((حرّ)) 
پس از شنیدن خطابه امام ، وجدان حر، بیدار شد و جانش به سوى حق روى آورد و در آن لحظات سرنوشت ساز زندگى اش ، در اندیشه فرو رفت که آیا به حسین ملحق شود و بدین ترتیب آخرت خود را حفظ کند و خود را از عذاب و خشم خدا دور نگهداردیاآنکه همچنان در منصب خود به عنوان فرمانده بخشى از سپاه اموى باقى بماند و از صله ها و پاداشهاى پسر مرجانه برخوردار گردد!
حر، نداى وجدان را پذیرفت و بر هواى نفس غالب شد و بر آن شد تا به امام حسین ( علیه السّلام ) بپیوندد. قبل از پیوستن به امام ، نزد عمر بن سعد فرمانده کل سپاهیان رفت و پرسید:
((آیا با این مرد پیکار خواهى کرد؟)).
ابن سعد بدون توجه به انقلاب روحى حر، به سرعت و با قاطعیت پاسخ داد:
((آرى ، به خدا پیکارى که کمترین اثر آن افتادن سرها و قطع شدن دستها باشد)).
این سخن را در برابر فرماندهان قسمتها به زبان آورد تا اخلاص خود را نسبت به پسرمرجانه نشان دهد.
حرّ مجدداً پرسید:
((آیا به هیچ یک از پیشنهادهاى او رضایت نمى دهید؟)).
عمر پاسخ داد:
((اگر کارها به دست من بود قبول مى کردم ، ولى امیرت آنها را نمى پذیرد)).
هنگامى که حرّ یقین پیدا کرد که آنان تصمیم دارند با امام بجنگند، عزم کرد به اردوگاه امام بپیوندد. در آن لحظات ، دچار تنش و لرزش سختى شده بود. دوستش ((مهاجر بن اوس )) شگفت زده از این اضطراب گفت :
((به خدا قسم ! کار تو شک برانگیز است ، به خدا در هیچ موقفى تو را چون اینجا ندیده ام و اگر از من درباره دلیرترین اهل کوفه پرسش مى شد، جز تو را نام نمى بردم )).
حرّ تصمیم خود را بر او آشکار کرد و گفت :
((به خدا سوگند! خودم را میان بهشت و دوزخ مخیر مى بینم ، ولى هرگز جز بهشت را ترجیح نخواهم داد اگرچه مرا قطعه قطعه کنند و بسوزانند)).
سپس در حالى که از شرم و آزرم آنچه درباره حضرت انجام داده بود سر را به زیر انداخته بود، عنان اسب را پیچید و به سوى امام تاخت ،^(۸۷) همینکه به ایشان نزدیک شد با چشمانى اشکبار، صداى خود را بلند کرد و گفت :
((پروردگارا! به سوى تو انابه و توبه مى کنم ، قلوب دوستان تو و فرزندان پیامبرت را لرزاندم . یا اباعبداللّه ! من از گذشته ام تائب هستم ، آیا توبه من پذیرفته است ؟…)).
سپس از اسب فرود آمد، فروتنانه و متضرعانه به امام روى آورد و براى پذیرفته شدن توبه اش چنین گفت :
((یابن رسول اللّه ! خداوند مرا فدایتان گرداند. من همانم که مانع بازگشت شما شدم و شما را در این جاى سخت فرود آوردم . به خدایى که جز او خدایى نیست ، هرگز نمى پنداشتم آنان پیشنهادهاى شما را رد کنند و کار را تا به اینجا برسانند. با خودم مى گفتم : در بعضى کارها از آنان پیروى کنم اشکالى ندارد. هم آنان مرا مطیع خود مى دانند و هم این که خواسته هاى شما را خواهند پذیرفت . به خدا قسم ! اگر گمان مى کردم آنان سخنان شما را نخواهند پذیرفت . هرگز در حق شما چنان نمى کردم . و اینک نزدت آمده ام و از آنچه کرده ام نزد خدایم توبه کرده ام و در راه شما مى خواهم جانبازى کنم تا اینکه در راهت کشته شوم ، آیا توبه ام پذیرفته مى شود؟)).
امام به او بشارت داد و او را عفو کرد و رضایت خود را اعلام داشت :
((آرى ، خداوند توبه ات را مى پذیرد و تو را مى بخشاید)).^(۸۸)
حرّ از اینکه حضرت توبه اش را پذیرفت ، سرشار از خشنودى گشت و از ایشان اجازه خواست تا اهل کوفه را نصیحت کند، چه بسا کسانى به راه صواب بازگردند و توبه کنند. امام به او اجازه داد و حرّ به طرف سپاهیان رفت و با صداى بلند گفت :
((اى اهل کوفه ! مادرانتان به عزایتان بنشینند و بگریند. آیااو را دعوت مى کنید و هنگامى که آمد، تسلیم دشمنش مى کنید؟! آیا پنداشتید در راهش ‍ پیکار و جانبازى مى کنید، اما بر ضدش مى جنگید؟! او را خواستید، محاصره کردید و او را از رفتن به شهرهاى بزرگ خدا براى ایمنى خود و خاندانش ، بازداشتید، تا آنجا که چون اسیرى در دست شماست ، نه براى خود سودى مى تواند فروآورد و نه زیانى از خود دور سازد. آب فرات را نیز که یهودیان ، مسیحیان و مجوسان از آن بهره مندند و گرازها و سگان در آن غوطه مى زنند، بر او و خاندانش بستید. اینک او و خاندانش هستند که تشنگى ، آنان را از پا درآورده است . چه بد، حق پیامبرتان را در باب فرزندانش ادا مى کنید. خداوند شما را روز تشنگى و هراس از آنچه درآنید اگر توبه نکنید آب ننوشاند…)).
بسیارى از سپاهیان آرزو مى کردند به زمین فرو روند. آنان به گمراهى خود و نادرستى جنگشان یقین داشتند، لیکن فریفته هواهاى نفسانى و حُبّ بقا شده بودند. بعضى از آنان وقاحت را بدانجا رساندند که تیر به طرف حرّ پرتاب کردند و این تنها حجتى بود که در میدان رزم داشتند.

 

 

جنگ  
خبر پیوستن حر به اردوگاه امام ، که از فرماندهان بنام لشکر بود ابن سعد را دستپاچه کرد و از آن ترسید که مبادا دیگران نیز به امام بپیوندند. پس آن مزدور پست به طرف اردوگاه امام تاخت و تیرى را که گویى در قلبش نشسته بود برکشیده در کمان گذاشت و به سمت امام پرتاب کرد در حالى که فریاد مى کشید:
((نزد امیر، برایم شهادت دهید که من نخستین کسى بودم که به سمت حسین تیر انداختم )).
عمر از این حرکت به عنوان آغاز جنگ استفاده کرد و از سپاهیان خواست که نزد اربابش پسرمرجانه گواهى دهند که او نخستین کسى بود که تیر به طرف امام پرتاب کرد، تا امیرش از اخلاص و وفادارى او نسبت به بنى امیّه مطمئن شود و شبهه سستى در جنگ با حسین را برطرف کند.
باران تیر بر سر اصحاب امام ، باریدن گرفت و کسى از آنان نماند مگر آن که تیرى به او خورد. امام متوجه اصحاب شد و با این جمله به آنان اجازه جنگ داده و فرمود:
((برخیزیداى بزرگواران ! اینها پیکهاى آنان به سوى شما هستند)).
طلایگان مجد و شرف از اصحاب امام به سوى میدان نبرد روانه شدند تا از دین خدا حمایت و از ریحانه رسول اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) دفاع کنند؛ با یقینى مطلق و بدون هیچ شکّى به حقانیت خود و بطلان و گمراهى سپاهیان اموى که خداوند به آنان غضب کرده و بر آنان خشم گرفته است .
سى و دو سوار و چهل تن پیاده از اصحاب امام به جنگ دهها هزار تن از سپاهیان اموى رفتند. این گروه اندک مؤ من شجاع در برابر آن گروه بى شمار مجهز به سلاح و ابزارهاى سنگین ، رشادتهاى بى مانندى از خود نشان دادند و خردها را شگفت زده کردند.

 

نخستین حمله 
نیروهاى ابن سعد دست به حمله گسترده و همه جانبه اى زدند که در آن تمام قسمتهاى سپاه شرکت داشتند و با نیروهاى امام در جنگى خونین درگیر شدند. اصحاب امام با عزم و اخلاصى بى مانند در تمامى تاریخ جنگها و با قلوبى استوارتر از سنگ به صفوف دشمن زدند و خسارتهاى سنگین مالى و جانى به آنان وارد کردند. در این حمله ، نیمى از اصحاب امام به شهادت رسیدند.^(۸۹)

 

 

مبارزه میان دو لشکر 
هنگامى که برگزیدگان پاک از اصحاب امام بر زمین کرامت و شهادت جان باختند، آنان که زنده مانده بودند، براى ادامه نبرد پیش تاختند و با خشنودى تمام به استقبال مرگ رفتند. تمامى سپاه دشمن از این قهرمانیهاى کم نظیر و از اینکه یاران امام با خوشحالى تمام به استقبال مرگ مى روند، حیرت زده بود و از خسارتهاى سنگین خود فغان مى کرد. ((عمرو بن حجاج زبیدى )) که از اعضاى برجسته فرماندهى سپاه ابن سعد بود، با صداى بلند آنان را از ادامه نبرد بدین شکل منع کرده و گفت :
((اى احمقها! آیا مى دانید با که کارزار مى کنید؟ با برگزیدگان اَسواران جامعه و گروهى شهادت طلب ، کارزار مى کنید و کسى از شما به سوى آنان نمى رود مگر آنکه کشته مى شود. به خدا سوگند! اگر آنان را فقط با سنگ بزنید، بى شکّ آنان را خواهید کشت )).^(۹۰)
این کلمات که از زبان دشمن است به خوبى صفات درخشان اصحاب امام را بازگو مى کند. آنان با شجاعت ، اراده قوى و بینشى که دارند، از اَسواران و جنگاوران جامعه هستند. آنان آگاهانه و با بصیرتى که دارند به یارى امام برخاسته اند و کمترین امیدى به زندگى ندارند، بلکه گروهى شهادت طلب هستند و بر عکس دشمنان که در تیرگى باطل دست و پا مى زنند و هیچ اعتقادى ندارند، اعتقادات و ایمانى به صلابت کوه با خود حمل مى کنند. همه گرایشهاى نیک و صفات والا،ازقبیل ایمان ،آگاهى ،شجاعت و شرافت نفسانى ،در آنان موجود بود.
مورخان مى گویند: عمر سعد نظر عمرو بن حجاج را پسندید و به نیروهایش دستور داد از ادامه مبارزه تن به تن خوددارى کنند.
عمرو بن حجاج با افرادش همگى به باقى مانده اصحاب امام حمله کردند و با آنان درآویختند و جنگى سخت درگرفت .^(۹۱)
((عروه بن قیس )) از پسر سعد نیروى تیرانداز و پیاده نظام براى کمک درخواست کرد و گفت :
((آیا نمى بینى به لشکریانم از این گروه اندک ، چه بلاها رسیده است ؟! به سوى آنان ، پیادگان و تیراندازان را بفرست )).
پسر سعد از ((شبث بن ربعى )) خواست که به کمک عروه بشتابد، لیکن او خوددارى کرد و گفت :
((پناه بر خدا! بزرگ مضر و عامه اهل شهر را با تیراندازان مى فرستى ؟! آیا براى این کار جز من را نمى یابى ؟!)).
عمر سعد که این را شنید، ((حصین بن نمیر)) را فراخواند و پیاده نظام و پانصد تیرانداز را با وى همراه کرد.
آنان اصحاب امام را به تیر بستند و اسبان آنان را از پا درآوردند. پس از آن اصحاب امام به پیادگانى بدل شدند ولى این مساءله جز بر ایمان و شجاعتشان نیفزود و چونان کوههاى استوار به ادامه نبرد پرداختند و گامى واپس نگذاشتند. حر بن یزید ریاحى همراه آنان ، پیاده مى جنگید. جنگ به شدت تا نیمروز ادامه یافت و مورخان این جنگ را سخت ترین جنگى مى دانند که خداوند آفریده است .^(۹۲)

 

 

نماز جماعت  
روز به نیمه و هنگام نماز ظهر فرارسیده بود. مجاهد مؤ من ((ابوثمامه صائدى )) باز ایستاد و به آسمان نگریست ، گویى منتظر عزیزترین خواسته اش ؛ یعنى اداى نماز ظهر بود. همینکه زوال آفتاب را مشاهده کرد، متوجه امام شد و عرض کرد:
((جانم به فدایت ! مى بینم که دشمن به تو نزدیک شده است . به خدا کشته نخواهى شد، مگر آنکه من در راه تو کشته شده باشم . دوست دارم خدایم را در حالى ملاقات کنم که نماز ظهر امروز را اینک که وقت آن است ، خوانده باشم )).
مرگ در یک قدمى یا کمتر او قرار داشت ولى در عین حال از یاد خدایش و اداى واجباتش غافل نبود و تمام اصحاب امام این ویژگى را داشتند و چنین اخلاصى را در ایمان و عبادت خود نشان مى دادند.
امام به آسمان نگریست و در وقت ، تاءمّل کرد، دید که هنگام اداى فریضه ظهر فرارسیده است ، پس به او گفت :
((نماز را یاد کردى ، خداوند تو را از نمازگزاران ذاکر قرار دهد، آرى ، اینک اول وقت آن است )).
سپس امام به اصحاب خود دستور داد از سپاهیان ابن زیاد درخواست نمایند جنگ را متوقف کنند تا آنان براى خدایشان نماز بخوانند. آنان (اصحاب امام ) چنان کردند.
((حصین بن نمیر)) پلید به آنان گفت :
((نمازتان پذیرفته نمى شود)).^(۹۳)
حبیب بن مظاهر پاسخ داد:
((اى الاغ ! گمان دارى ، نماز خاندان پیامبر پذیرفته نیست ، اما نماز تو مقبول است ؟!)).
حصین بر او حمله کرد. حبیب بن مظاهر نیز بدو تاخت و صورت اسبش را با شمشیر شکافت که بر اثر آن ، اسب دستهایش را بلند کرد و حصین بر زمین افتاد. پس یارانش به سرعت پیش دویدند و او را نجات دادند.^(۹۴)
دشمنان خدا، فریبکارانه خواسته امام را پذیرفتند و اجازه دادند حضرت نماز ظهر را بجا آورد. امام با یاران به نماز ایستاد و ((سعید بن عبداللّه حنفى )) مقابل ایشان قرار گرفت تا با بدن خود در برابر تیرها و نیزه ها سپرى بسازد. دشمنان خدا مشغول بودنِ امام و اصحابش به نماز را غنیمت شمردند و شروع به تیراندازى به سمت آنان کردند. سعید حنفى سینه خود را در جهت تیرها، نیزه ها و سنگها قرار مى داد و مانع از اصابت آنها به امام مى گشت . تیرهایى که او را هدف گرفته بودند این کوه ایمان و صلابت را نتوانستند بلرزانند. هنوز امام از نماز کاملاً فارغ نشده بود که سعید بر اثر خونریزى بسیار بر زمین افتاد و در حالى که از خون خود گلگون شده بود، مى گفت :
((پروردگارا! آنان را همچون عاد و ثمود لعنت کن . به پیامبرت سلام مرا برسان و رنجى را که از زخمها بردم برایش بازگو. من خواستم با این کار پاداش ‍ تو را کسب کرده و فرزند پیامبرت را یارى کنم )).
سپس متوجّه امام گشت و با اخلاص و صداقت عرض کرد:
((یابن رسول اللّه ! آیا به عهد خود وفا کردم ؟)).
امام سپاسگزارانه پاسخ داد:
((آرى ، تو در بهشت مقابل من خواهى بود)).
این سخن وجود او را سرشار از شادى کرد. سپس روان بزرگش به سوى خالقش عروج کرد. سعید جز زخم شمشیر و نیزه سیزده تیر، نیز بر بدنش ‍ اصابت نمود^(۹۵) و این نهایت ایمان ، اخلاص و حق دوستى است .

شهادت اصحاب  
دیگر اصحاب امام ، پیر و جوان و کودکان به سمت میدان رزم تاختند و به خوبى به عهد خود وفا کردند. زبان از مدح و تمجید آنان قاصر است و تاریخ مانند این جانبازى و جهاد را در هیچ یک از عملیات جنگى سراغ ندارد. آنان با تعداد اندک خود، با دشمنان انبوه ، درآویختند و خسارات سنگینى بر آنان وارد کردند. کسى از آنان در عزم خود سست نشد و از ادامه کار بازنماند، بلکه همگى سرافراز از آنچه کردند و اندوهناک از آن که بیشتر نتوانستند انجام دهند، به خون خود آغشته شدند و جان باختند.
امام بزرگوار، کنار قتلگاه آنان مکث کرد، وداع کنان در آنان نگریست ، همه را در خون تپیده دید و زمزمه کنان گفت :
((کشتگانى چون کشتگان پیامبران و خاندان پیامبران )).^(۹۶)
ارواح پاک آنان به ملکوت اعلى پیوست ، در حالى که افتخارى بى مانند کسب کرده و شرافتى بى همتا براى امت ثبت کرده بودند و به انسانیت ارمغانى بى نظیر در طول تاریخ ، داده بودند.
به هر حال ، ابوالفضل ( علیه السّلام ) همراه این اصحاب بزرگوار به میادین جنگ شتافت و در جهادشان مشارکت داشت . آنان از حضرت معنویت و شجاعت کسب مى کردند و براى جانبازى الهام مى گرفتند. در مواردى که یکى از آنان در حلقه محاصره دشمن قرار مى گرفت ، حضرت محاصره را مى شکست و او را نجات مى داد.

 

 

شهادت خاندان نبوت (ع ) 
پس از شهادت اصحاب پاکباز و روشن ضمیر امام ، رادمردان خاندان پیامبر چون هُژبرانى خشمگین براى دفاع از ریحانه رسول خدا و حمایت از حریم نبوت و بانوان حرم ، بپا خاستند. نخستین کسى که پیش افتاد، شبیه ترین شخص از نظر صورت و سیرت به پیامبر، على اکبر( علیه السّلام ) بود که زندگى دنیوى را به تمسخر گرفت ، مرگ را در راه کرامت خود برگزید و تن به فرمان حرامزاده فرزند حرامزاده نداد.
هنگامى که امام ، فرزند را آماده رفتن دید، به او نگریست در حالى که از غم و اندوه ، آتش گرفته و در آستانه احتضار قرار داشت . پس محاسن خود را به طرف آسمان گرفت و با حرارت و رنجى عمیق گفت :
((پروردگارا! بر این قوم شاهد باش ، جوانى به سوى آنان روانه است که شبیه ترین مردم از نظر خلقت و خو و منطق به پیامبرت است ، و ما هر وقت تشنه دیدار رسولت مى شدیم در او مى نگریستیم . پروردگارا! برکات زمین را از آنان بازدار و آنان را فرقه فرقه ، دسته دسته و مخالف هم قرار ده و هرگز حاکمان را از آنان خشنود مکن . آنان ما را دعوت کردند تا یاریمان کنند، لیکن براى جنگ بر ضد ما آماده گشتند)).
صفات روحى و جسمى پیامبر بزرگ در نواده اش على اکبر( علیه السّلام ) مجسم شده بود و همین افتخار او را بس که آینه تمام نماى پیامبر باشد.
امام قلبش از فراق فرزند به درد آمد و بر ابن سعد بانگ زد: ((چه کردى ! خدا پیوندت را قطع کند! کارت را مبارک نگرداند! و بر تو کسى را مسلط کند که در رختخوابت تو را به قتل برساند! همانگونه که پیوند و رحم مرا قطع کردى و رعایت خویشاوندى مرا با پیامبر نکردى ، سپس حضرت ، این آیه را تلاوت کردند:(اِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَنُوْحاً وَآلَ اِبْراهِیمَ وَآلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِینَ ذُرِّیَّهَ بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ).^(۹۷)
((خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان برگزید، آنان فرزندان (و دودمانى ) بودند که (از نظر پاکى و تقوا و فضیلت ،) بعضى از بعض دیگر گرفته شده بودند؛ و خداوند شنوا و داناست )).
امام ( علیه السّلام ) غرق در رنج و اندوه ، پاره جگر خود را بدرقه کرد و بانوان حرم به دنبال حضرت ، مویه شان بر شبیه پیامبر که به زودى شمشیرها و نیزه ها اعضاى بدن او را به یغما خواهند برد بلند بود. آن رادمرد با هیبت پیامبر، قلبى استوار و بى هراس ، شجاعت جدّش على ( علیه السّلام )، دلیرى عموى پدرش حمزه ، خویشتندارى حسین و با سرافرازى به رزمگاه پا گذاشت و در حالى که با افتخار، رجز مى خواند، وارد معرکه شد: ((من ، على بن حسین بن على هستم . به خداى کعبه سوگند! ما به پیامبر نزدیکتر هستیم . به خدا قسم ! فرزند حرامزاده میان ما حکم نخواهد کرد)).^(۹۸)
آرى اى پسر حسین ! اى افتخار امت و اى پیشاهنگ قیام و کرامت امت ! تو و پدرت به پیامبر اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) و به منصب و مقامش از این زنازادگان که زندگى مسلمین را به دوزخى تحمل ناپذیر بدل کردند شایسته تر و سزاوارتر هستید.
على اکبر( علیه السّلام ) در رجزش عزم نیرومند و اراده استوار خود را بازگو کرد و تاءکید نمود مرگ را بر خوارى ، تن دادن به حکم زنازاده پسر زنازاده ، ترجیح مى دهد.این ویژگى را حضرت از پدرش ؛ بزرگ خویشتنداران عالم به ارث برده بود.
افتخار بنى هاشم ، با دشمنان درآویخت و با شجاعت غیر قابل وصفى که ارائه کرد، آنان را وحشت زده نمود. مورخان مى گویند: ((على آنان را به یاد قهرمانیهاى امیرالمؤ منین ( علیه السّلام ) که شجاعترین انسانهاست که خدا خلق کرده انداخت و بجز مجروحان ، یکصد و بیست سوار را به هلاکت رساند)).^(۹۹)
تشنگى بر حضرت غلبه کرد و ایشان را رنجور نمود، پس به سوى پدر بازگشت تا جرعه اى آب طلب کند و براى آخرین بار با او وداع نماید. پدر با حزن و اندوه از او استقبال کرد. على گفت :
((اى پدرم ! تشنگى مرا کشت و سنگینى آهن از پایم انداخت . آیا جرعه آبى به دست مى آید تا بدان وسیله بر دشمنان نیرو بگیرم ؟)).
قلب امام از محنت و درد آتش گرفت و با چشمانى اشکبار و صدایى نرم ، بدو گفت :
((واغوثاه ! چه بسیار زود جدت را دیدار خواهى کرد و او به تو جامى خواهد نوشاند که پس از آن هرگز تشنه نخواهى شد)).
سپس زبان او را به کام گرفت و مکید تا تشنگى خود را نشان دهد، زبانش ‍ از شدت تشنگى چون صفحه سوهان بود، امام خاتم خود را به فرزند داد تا در دهان گذارد.
این صحنه دهشتناک ، از دردآورترین و تلخ ‌ترین مصایب حضرت بود که پاره جگر و فرزند برومند خود را چون ماه شب چهارده در اوج شکوفایى چنین زخمى و خسته و از شدت تشنگى در آستانه مرگ ببیند، زخم شمشیرها تن او را پوشانده باشد، لیکن حضرت نتواند جرعه آبى در اختیار او قرار دهد و بدو یارى رساند.
حجه الاسلام ((شیخ عبدالحسین صادق )) در این باره چنین مى سراید:
((از تشنگى خود نزد بهترین پدر شکایت مى کند، ولى شکایت سوز جگر خود را نزد کسى برد که خود به شدت تشنه بود، همه جگر و درونش چونان اخگرى سوزان بود و زبانش از تشنگى مانند صفحه سوهان خشک و خشن شده بود. پدر بر آن شد تا آب دهان خود را به پسر دهد، البته اگر آب دهانى نیز مانده و نخشکیده باشد)).^(۱۰۰)
افتخار بنى هاشم به میدان نبرد بازگشت ، زخمها او را از پا انداخته و تشنگى قلبش را رنجور کرده بود، لیکن به هیچ یک از دردهاى طاقت فرساى خود توجهى نداشت . همه اندیشه و عواطفش متوجه تنهایى پدرش بود؛ پدرى تنها در محاصره گرگان درّنده اى که تشنه خون او بودند و مى خواستندبا ریختن خونش به پسرمرجانه نزدیک شوند. على بن حسین با رجز ذیل در برابر دشمنان ظاهر شد:
((در جنگ ، حقایقى آشکار شد و پس از آن ، صداقتها روشن گشت . به خداوند، پرورگار عرش سوگند! رهایتان نخواهیم کرد تا آنکه شمشیرها را در نیام کنید)).^(۱۰۱)
حقایق جنگ آشکار گشته و اهداف آن براى دو طرف روشن شده بود. امام حسین ( علیه السّلام ) براى از بین بردن فریب اجتماعى و تضمین حقوق محرومان و ستمدیدگان و ایجاد زندگى کریمانه اى براى آنان مى جنگید؛ و امّا ارتش امویان براى بنده کردن مردم و تبدیل جامعه به باغستانى براى امویان تا تلاشهاى آنان را به یغما ببرند و آنان را به هر چه مى خواهند مجبور کنند مى جنگید.
على بن حسین دررجزخوداعلام کردبراى پاسدارى ازاهداف والا و آرمانهاى عظیم ،همچنان خواهدجنگیدتاآنکه دشمن عقب نشیند و شمشیرها را غلاف کند.
فرزند حسین با دلاورى بى مانندى به نبرد پرداخت تا آنکه دویست تن از آنان را به هلاکت رساند^(۱۰۲) و از شدت خسارات و تلفاتى که ارتش امویان متحمل شده بود، ضجه و فریادشان بلند شد. در این هنگام ، خبیث پست ((مره بن منقذ عبدى )) گفت : ((گناهان عرب بر دوش من اگر پدرش را به عزایش ‍ ننشانم )).^(۱۰۳) و به طرف شبیه رسول خدا تاخت و ناجوانمردانه از پشت با نیزه ضربتى به کمرش زد و با شمشیر، سرش را شکافت . على دست در گردن اسب کرد به این پندار که او را نزد پدرش بازخواهد گرداند تا براى آخرین بار وداع کند، لیکن اسب او را به طرف اردوگاه دشمن برد و آنان على را از همه طرف محاصره کردند و با شمشیرهایشان او را قطعه قطعه کردند تا آنکه انتقام خسارات و تلفات خود را بگیرند.
على صدایش را بلند کرد:
((سلامم بر تو باد اى اباعبداللّه ! اینک این جدم رسول خداست که مرا با جام خود نوشاند که پس از آن تشنه نمى شوم ، در حالى که مى گفت : براى تو نیز جامى ذخیره شده است )).
باد، این کلمات را به پدرش رساند، قلبش پاره پاره شد. بند دلش از هم گسیخت ، نیرویش فرو ریخت ، قدرتش را از دست داد. در آستانه مرگ قرار گرفت و شتابان خود را به فرزند رساند، گونه بر گونه اش گذاشت . پیکر پاره پاره فرزند بى حرکت بود، امام با صدایى که پاره هاى قلبش را در خود داشت و چشمانى خونبار مى گفت :
((خداوند قومى را که تو را کشتند، بکشد، پسرم ! چقدر آنان بر خداوند و هتک حرمت پیامبر، جسارت دارند! پس از تو، خاک بر سر دنیا باد)).^(۱۰۴)
عباس ( علیه السّلام ) در کنار برادرش بود، با قلبى آتش گرفته و پاره پاره از رنج و درد از مصیبتى که بر سرشان آمده بود. چرا که پسر برادرش که یک دنیا فضیلت و افتخار بود به شهادت رسیده بود. چقدر این فاجعه هولناک و چقدر مصیبت دهشتناکى است !
نواده پاک مصطفى ، زینب ( علیها السّلام ) شتابان خود را بر سر پیکر پسر برادر رساند، خود را بر آن انداخت و در حالى که با اشک خویش شستشویش مى داد، بانگ مویه سر داده بود و مى گفت :
((آه اى پسر برادرم ! آه اى میوه دلم !)).
این صحنه حزن آور در امام تاءثیر کرد، پس شروع کرد به تسلیت گفتن به خواهر، در حالى که خود امام در حالت احتضار بود و دردمندانه مى گفت :
((پسرم ! پس از تو خاک بر سر دنیا)).
یا اباعبداللّه ! خداوند بر این حوادث دهشتبارى که صبر را به ستوه آوردند و کوهها را لرزاندند، پاداشت دهد. در راه این دین مبین که گروهى جنایتکار اموى و مزدورانشان آن را به بازى گرفته بودند، شرنگ به کامت رفت و مصیبتها کشیدى .

 

 

شهادت آل عقیل
رادمردان بزرگوار از آل عقیل براى دفاع از امام مسلمین و جانبازى در راه او تمسخر زنان بر زندگى و تحقیرکنندگان بر مرگ ، بپاخاستند. امام شجاعت و شوق آنان را به دفاع از خود دریافت ، پس فرمود:
((پروردگارا! قاتلان آل عقیل را بکش ، اى آل عقیل پایدارى کنید که وعده گاه شما بهشت است )).^(۱۰۵)
آنان به دشمن زیانهاى جبران ناپذیرى وارد ساخته و چونان شیران شرزه به قلب دشمن زدند و با عزم نیرومند و اراده استوار خود بر تمام بخشهاى سپاه دشمن سر بودند. نُه تن از آن رادمردان پاک و افتخار خاندان نبوى به شهادت رسیدند. شاعر درباره آنان مى گوید:
((اى چشم ! خون ببار و ناله سر ده و اگر مویه مى کنى بر خاندان رسول مویه کن . هفت تن از فرزندان على و نه تن از فرزندان عقیل به شهادت رسیدند)).^(۱۰۶)
ارواح پاک آنان به ملکوت اعلى پیوست و به فردوس برین که جایگاه پیامبران ، صدّیقان و صالحان است . و چه خوب همراهانى هستند وارد شد.

 

 

شهادت فرزندان امام حسن (ع ) 
رادمردان از فرزندان امام حسن ( علیه السّلام ) براى دفاع از عموى خود و یارى او با قلبى خونبار از مصایب حضرت ، بپاخاستند. یکى از این دلاوران ، قاسم بن حسن بود که مورخان در وصفش گفته اند: چون ماه شب چهارده بود. امام او را تغذیه روحى کرده و پرورش داده بود تا آنکه یکى از نمونه هاى عالى کمال و ادب گشت . قاسم و برادرانش از محنت و مصیبت عمویشان باخبر مى شدند و آرزو مى کردند اى کاش بتوانند ضربات دشمن را با خون و جان خود به تمامى ، دفع کنند. قاسم مى گفت : ((امکان ندارد عمویم کشته شود و من زنده باشم )).^(۱۰۷)
قاسم نزد امام آمد تا اذن جهاد بگیرد. حضرت او را دربرگرفت در حالى که چشمانش اشکبار بود ولى اجازه نداد به میدان رود، جز آنکه قاسم همچنان پافشارى مى کرد و دست و پاى امام را مى بوسید تا اجازه او را دریافت کند. پس ‍ حضرت اذن داد و آن پیشاهنگ فتوت اسلامى ، راه رزمگاه را پیش گرفت و براى تحقیر آن درندگان ، زره بر تن نکرد. سرها را درو مى کرد و گُردان را به خاک مى انداخت ، گویى مرگ مطیع اراده اش بود. در حین جنگ ، بند نعلینش که از آن لشکر باارزشتر بود کنده شد. زاده نبوت ، نپسندید که یکى از پاهایش ‍ بدون نعلین باشد، پس ، از حرکت باز ایستاد و به بستن بند آن پرداخت و این حرکت در حقیقت تحقیر آنان بود. سگى از سگان آن لشکر به نام ((عمرو بن سعد ازدى )) این فرصت را غنیمت شمرد و گفت :((به خدا بر او خواهم تاخت )). ((حمید بن مسلم )) بر او خرده گرفت و گفت :
((پناه بر خدا! از این کار چه نتیجه اى خواهى برد؟! این قوم که هیچ یک از آنان را باقى نخواهند گذاشت ، براى او کافیست و نیازى به تو نیست )).
لیکن آن پلید توجهى به گفته اش نکرد و پیش تاخت و با شمشیر ضربتى بر سر او زد. قاسم چون ستاره اى به خاک افتاد و در خون سرخش غوطه زد و با صداى بلندى فریاد زد:
((اى عمو! مرا دریاب !)).
مرگ از این صدا براى امام سبکتر بود، بند دلش از هم گسیخت و از اندوه و حسرت جانش به پرواز درآمد و به سرعت به طرف پسر برادرش رفت ، پس ‍ قصد قاتل او کرد و با شمشیر ضربتى به او زد. عمرو دستش را بالا آورد و شمشیر آن را از آرنج قطع کرد و خودش به زمین افتاد. سپاهیان اهل کوفه براى نجات او پیش تاختند ولى آن پست فطرت ، زیر سم ستوران به هلاکت رسید. سپس امام متوجه فرزند برادر گشت و او را غرق در بوسه کرد. قاسم چون کبوترى سربریده دست و پا مى زد و امام قلبش فشرده مى شد و با جگرى سوخته مى گفت : ((از رحمت خدا دور باشند قومى که تو را کشتند! خونخواه تو در روز قیامت جدت خواهد بود. به خدا بر عمویت گران است که او را بخوانى و پاسخت ندهد، یا پاسخت دهد، لیکن به تو سودى نبخشد. این روزى است که خونخواه آن بسیار و یار آن کم است )).^(۱۰۸)
امام پسر برادرش را بر دستانش بلند کرد. قاسم همچنان دست و پا مى زد.^(۱۰۹) تا آنکه در آغوش امام جان باخت . حضرت او را آورد و پهلوى پسرش على اکبر و دیگر شهداى گرانقدر خاندان نبوت گذاشت ، به آنان خیره شد، قلبش به درد آمد و علیه خونریزان جنایتکارى که خون خاندان پیامبرشان را مباح کرده بودند، دست به دعا برداشت :
((پروردگارا! همه را به شمار آور، کسى از آنان را فرومگذار و آنان را هرگز نیامرز. اى عموزادگانم ! پایدارى کنید؛ اى اهل بیتم ! پایدارى کنید. پس از امروز، هرگز روى خوارى را نخواهید دید)).^(۱۱۰)
پس از آن ، عون بن عبداللّه بن جعفر و محمد بن عبداللّه بن جعفر که مادرشان بانوى بزرگوار نواده پیامبر اکرم زینب کبرى بود براى دفاع از امام و ریحانه رسول خدا بپاخاستند و به شرف شهادت نایل شدند. پس از آنان از خاندان نبوت جز برادران امام و در راءسشان عباس ، کسى باقى نماند. عباس در کنار برادر به عنوان نیرویى بازدارنده عمل مى کرد و ایشان را از هر حمله و تجاوزى حفظ مى نمود و شریک تمامى دردها و رنجهاى برادر بود.

 

 

فصل هشتم : بر کرانه علقمه
قلب ابوالفضل از رنج و اندوه فشرده شده بود و آرزو مى کرد که مرگ ، او را در رُباید و شاهد این حوادث هولناک ، که هر زنده اى را از پا درمى آورد و بنیاد صبر را واژگون مى کرد و جز صاحبان عزیمت از پیامبران که خداوند آنان را آزموده و بر بندگان برترى داده ، کسى طاقت آنها را نداشت نباشد.
از جمله این حوادث هولناک آن بود که ابوالفضل ( علیه السّلام ) هر لحظه به استقبال جوان نورسى مى شتافت که شمشیرها و نیزه هاى بنى امیّه اندام او را پاره پاره کرده بودند و صداى بانوان حرم را مى شنید که به سختى بر عزیز خود مویه مى کردند و بر صورت خود مى کوفتند و ماههاى شب چهارده را که در راه دفاع از ریحانه رسول خدا( صلّى اللّه علیه و آله ) به خون تپیده بودند، در آغوش مى گرفتند.
علاوه بر همه اینها، ابوالفضل برادر تنهاى خود را میان انبوه کرکسانى مى دید که براى تقرب به جرثومه دنائت ، پسر مرجانه ، تشنه ریختن خون امام هستند، لیکن این محنتها و رنجها عزم حضرت را براى پیکار با دشمنان خدا و جانبازى در راه نواده پیامبر اکرم ( صلّى اللّه علیه و آله ) جزم مى کرد و ایشان مصمم تر مى شدند.
در اینجا به اختصار به بحث از شهادت حضرت و حوادث منجر به آن مى پردازیم .

 

 

عباس (ع ) با برادرانش
پس از شهادت جوانان اهل بیت ( علیهم السّلام ) عباس قهرمان کربلا به برادران خود رو کرد و گفت :
اینک در میدان نبرد درآئید و مخلصانه در راه یارى دین خدا با دشمنان او کارزار نمایید زیرا یقین مى دانم از این عمل ، زیانى نخواهید دید.^(۱۱۱)
از برادران بزرگوارش خواست خود را براى خدا قربانى کنند و خالصانه در راه خدا و رسولش جهاد نمایند و در جانبازى خود به چیز دیگرى اعم از نسب و غیره نیندیشند. ابوالفضل متوجه برادرش عبداللّه گشت و گفت :
((برادرم ! پیش برو تا تو را کشته ببینم و نزد خدایت به حساب آورم )).^(۱۱۲)
آن رادمردان نداى حق را لبیک گفتند و براى دفاع از بزرگ خاندان نبوت و امامت ، حسین بن على ( علیه السّلام ) پیش تاختند.

 

 

سخن سست 
از خنده آورترین و ناحق ترین سخنان ، گفتار ((ابن اثیر)) است که : ((عباس به برادران خود گفت : پیش بروید تا از شما ارث ببرم ؛ زیرا شما فرزندى ندارید!!)).
این سخن را گفته اند تا از اهمیت این نادره اسلام و این مایه افتخار مسلمانان بکاهند.
آیا ممکن است مایه سرافرازى بنى هاشم در آن ساعات هولناک که مرگ در یک قدمى او بود و برادرش در محاصره گرگان اموى قرار داشت و یارى مى خواست و کسى به یاریش نمى آمد و مویه بانوان حرم رسالت را مى شنید، به مسایل مادى بیندیشد؟! در حقیقت حضرت عباس در آن لحظات به یک چیز مى اندیشید و بس ؛ اداى وظیفه و شهادت در راه سبط پیامبر همان راهى که اهل بیت او پیمودند.
علاوه بر آن ، ام البنین مادر این بزرگواران زنده بود و اگر قرار بود ارثى تقسیم شود، او بود که ارث مى برد؛ زیرا در طبقه اول میراث بران قرار داشت .
وانگهى ، پدرشان امیرالمؤ منین هنگام وفات نه زرى بجا گذاشت و نه سیمى ، پس فرزندان امام از کجا دارایى به هم زده بودند؟!
به احتمال قوى عبارت حضرت عباس چنین بوده است :
((تا انتقام خون شما را بگیرم ))^(۱۱۳)، ولى سخنان حضرت تصحیف یا تحریف شده است .

 

 

شهادت برادران عباس (ع) 
برادران عباس ، ندایش را پاسخ مثبت دادند، جهت کارزار بپاخاستند و براى دفاع از برادرشان ریحانه رسول خدا( صلّى اللّه علیه و آله ) آماده جانبازى و مرگ گشتند.
عبداللّه فرزند امیرالمؤ منین ( علیهما السّلام ) پیش تاخت و با سپاهیان اموى درآویخت در حالى که این رجز را مى خواند:
((پدرم على صاحب افتخارات والا، زاده هاشم نیک پى و برگزیده است . اینک این حسین فرزند پیامبر مرسل است و ما با شمشیر صیقل داده از او دفاع مى کنیم . جانم را فداى چنین برادر بزرگوارى مى کنم . پروردگارا! به من ثواب آخرت و سراى جاوید، عطا کن )).^(۱۱۴)
((عبداللّه )) در این رجز، سربلندى و افتخار خود را نسبت به پدرش ‍ امیرالمؤ منین باب مدینه علم پیامبر و وصى او و برادرش سرور جوانان بهشت ، ابراز داشت و اعلام کرد در راه برادر جانبازى خواهد کرد زیرا او پسر پیامبر (صلّى اللّه علیه و آله ) و بدین ترتیب ، خواستار ثواب اخروى و درجات رفیعه اى است که پروردگارش عطا کند.
آن رادمرد همچنان به شدت پیکار مى کرد تا آنکه یکى از پلیدان اهل کوفه به نام ((هانى بن ثبیت حضرمى )) بر او تاخت و او را به شهادت رساند.^(۱۱۵)
پس از او برادرش ((جعفر)) که نوزده ساله بود، به پیکار پرداخت و دلیرانه جنگید تا آنکه قاتل برادرش او را نیز به شهادت رساند.^(۱۱۶)
پس از آن ، برادرش ، ((عثمان )) که ۲۱ ساله بود به جنگ پرداخت . خولى او را با تیر زد که ناتوانش ساخت و مردى پلید از ((بنى دارم )) بر او تاخت و سرش را برگرفت تا بدان نزد پسر بدکاره ؛ عبیداللّه بن مرجانه تقرب جوید.^(۱۱۷)
ارواح پاک آنان به سوى پروردگارشان بالا رفت . آنان زیباترین جانبازى و ایمان به درستى راه و فناى در حق را به نمایش گذاشتند.
ابوالفضل بر کنار پیکرهاى پاره پاره برادران ایستاد، در چهره نورانى شان خیره شد، سیرتهاى والا و وفادارى بى نظیر آنان را یادآور گشت ، به تلخى بر آنان گریست و آرزو کرد اى کاش قبل از آنان به شهادت رسیده بود و پس از آن آماده شهادت و دستیابى به رضوان خداوند گشت .

 

 

شهادت ابوالفضل (ع) 
هنگامى که ابوالفضل ، تنهایى برادر، کشته شدن یاران و اهل بیتش را که هستى خود را به خداوند ارزانى داشتند، دید، نزد او شتافت و از او رخصت خواست تا سرنوشت درخشان خود را دنبال کند. امام به او اجازه نداد و با صدایى حزین فرمود:
((تو پرچمدار من هستى !)).
امام با بودن ابوالفضل ، احساس توانمندى مى کرد؛ زیرا عباس به عنوان نیروى بازدارنده و حمایتگر در کنار او عمل مى کرد و ترفند دشمنان را خنثى مى نمود. ابوالفضل با اصرار گفت :
((از دست این منافقین سینه ام تنگ شده است ، مى خواهم انتقام خون برادرانم را از آنان بگیرم )).
آرى ، هنگامى که برادرانش ، عموزادگانش و دیگر افراد کاروان را چون ستارگانى در خون نشسته دید که بر صحرا فتاده اند و جسدهاى پاره پاره آنان دل را به درد مى آورد، قلبش فشرده شد و از زندگى بیزار گشت . لذا بر آن شد که انتقام آنان را بگیرد و به آنان بپیوندد.
امام از برادرش خواست براى اطفالى که تشنگى ، آنان را از پا درآورده است ، آب تهیه کند. آن دلاور بزرگوار نیز به طرف آن مسخ شدگان هم آنان که دلهایشان تهى از مهربانى و عطوفت بود رفت ، آنان را پند داد، از عذاب و انتقام الهى برحذر داشت و سپس سخن خود را متوجه عمر سعد کرد و گفت :
((اى پسر سعد! این حسین فرزند دختر پیامبر( صلّى اللّه علیه و آله ) است که اصحاب و اهل بیتش را کشته اید و اینک خانواده و کودکانش تشنه اند، آنان را آب دهید که تشنگى ، جگرشان را آتش زده است . و این حسین است که باز مى گوید: مرا واگذارید تا به سوى ((روم )) یا ((هند)) بروم و حجاز و عراق را براى شما بگذارم )).
سکوتى هولناک نیروهاى پسر سعد را فرا گرفت ، بیشترشان سر فرو افکندند و آرزو کردند که به زمین فرو روند.
پس شمر بن ذى الجوشن پلید و ناپاک ، چنین پاسخ داد:
((اى پسر ابوتراب ! اگر سطح زمین همه آب بود و در اختیار ما قرار داشت ، قطره اى به شما نمى دادیم تا آنکه تن به بیعت با یزید بدهید)).
دنائت طبع ، پست فطرتى و لئامت ، این ناجوانمرد را تا بدین درجه از ناپاکى تنزل داده بود. ابوالفضل به سوى برادر بازگشت ، طغیان و سرکشى آنان را بازگو کرد، صداى دردناک کودکان را شنید که آواى العطش سرداده بودند، لبهاى خشکیده و رنگهاى پریده آنان را دید و مشاهده کرد که از شدت تشنگى در آستانه مرگ هستند، هراسان شد؛ دریاى درد، در اعماق وجود حضرت موج مى زد، دردى کوبنده خطوط چهره اش را درهم کشید و با شجاعت به فریادرسى آنان برخاست ؛ مشک را برداشت ، بر اسب نشست ، به طرف شریعه فرات تاخت ، با نگهبانان درآویخت ، آنان را پراکنده ساخت ، حلقه محاصره را درهم شکست و آنجا را در اختیار گرفت . جگرش از شدت تشنگى چون اخگرى مى سوخت ، مشتى آب برگرفت تا بنوشد، لیکن به یاد تشنگى برادرش و بانوان و کودکان افتاد، آب را ریخت ، عطش خود را فرونشاند و گفت :
((اى نفس ! پس از حسین ، پست شو و پس از آن مباد که باقى باشى ، این حسین است که جام مرگ مى نوشد ولى تو آب خنک مى نوشى ، به خدا این کار خلاف دین من است )).^(۱۱۸)
انسانیت ، این فداکارى را پاس مى دارد و این روح بزرگوار را که در دنیاى فضیلت و اسلام مى درخشد و زیباترین درسها را از کرامت انسانى به نسلهاى مختلف مى آموزد، بزرگ مى شمارد.
این ایثار که در چهار چوب زمان و مکان نمى گنجد از بارزترین ویژگیهاى آقایمان ابوالفضل بود. شخصیت مجذوب حضرت و شیفته امام نمى توانست بپذیرد که قبل از برادر آب بنوشد. کدام ایثار از این صادقانه تر و والاتر است ؟!
قمر بنى هاشم ، سرافراز، پس از پر کردن مشک آب ، راه خیمه ها را در پیش گرفت و این عزیزترین هدیه را که از جان گرامیتر مى داشت با خود حمل مى کرد. در بازگشت ، با دشمنان خدا و انسانهاى بى مقدار، درآویخت ، او را از همه طرف محاصره کردند و مانع از رساندن آب به تشنگان خاندان نبوت شدند. حضرت با خواندن رجز زیر، آنان را تار و مار کرد و بسیارى را کشت :
((از مرگ هنگامى که روى آورد بیمى ندارم ، تا آنکه میان دلاوران به خاک افتم ، جانم پناه نواده مصطفى باد! منم عباس که براى تشنگان آب مى آورم و روز نبرد از هیچ شرى هراس ندارم )).^(۱۱۹)
با این رجز، دلیرى بى مانند خود را آشکار ساخت ، بى باکى خود را از مرگ نشان داد و گفت که : با چهره خندان براى دفاع از حق و جانبازى در راه برادر به استقبال مرگ خواهد شتافت . سر افراز بود از اینکه مشکى پرآب براى تشنگان اهل بیت مى برد.
سپاهیان از برابر او هراسان مى گریختند، عباس آنان را به یاد قهرمانیهاى پدرش ، فاتح خیبر و درهم کوبنده پایه هاى شرک ، مى انداخت ؛ لیکن یکى از بزدلان و ناجوانمردان کوفه در کمین حضرت نشست و از پشت به ایشان حمله کرد و دست راستشان را قطع کرد؛ دستى که همواره بر سر محرومان و ستمدیدگان بود و از حقوق آنان دفاع مى کرد. قهرمان کربلا این ضربه را به هیچ گرفت و به رجزخوانى پرداخت :
((به خدا قسم ! اگر دست راستم را قطع کردید، من همچنان از دینم دفاع خواهم کرد و از امام درست باور خود، فرزند پیامبر امین و پاک ، حمایت خواهم نمود)).^(۱۲۰)
با این رجز، اهداف بزرگ و آرمانهاى والایى را که به خاطر آنها مى جنگید، نشان داد و روشن کرد که براى دفاع از اسلام و امام مسلمانان و سید جوانان بهشت ، پیکار مى کند.
اندکى دور نشده بود که یکى دیگر از ناجوانمردان و پلیدان کوفه به نام ((حکیم بن طفیل ))درکمین حضرت نشست و دست چپ ایشان را قطع کرد.حضرت به گفته برخى منابع مشک را به دندان گرفت و بدون توجه به خونریزى و درد بسیار، براى رساندن آب به تشنگان اهل بیت شروع به دویدن کرد.
حقیقتاً این بالاترین مرحله شرف ، وفادارى و محبت است که انسانى از خود نشان مى دهد. در حالى که مى دوید تیرى به مشک اصابت کرد و آب آن را فروریخت . سردار کربلا ایستاد، اندوه او را فراگرفت ، ریخته شدن آب برایش ‍ سنگین تر از جدا شدن دستانش بود. ناگهان یکى از آن پلیدان به حضرت حمله ور شد و با عمود آهنین بر سر ایشان کوفت ، فرق ایشان شکافت و حضرت بر زمین افتاد، آخرین سلام و درودش را براى برادر فرستاد:
((یا اباعبداللّه ! سلامم را بپذیر)).
باد،صداى عباس رابه امام رساند،قلبش شرحه شرحه شد،دلش ازهم گسیخت ، به طرف علقمه شتافت ، با دشمنان درآویخت ، بر سر پیکر برادر ایستاد، خود را بر روى او انداخت با اشکش او را شستشو داد و با قلبى آکنده از درد و اندوه گفت :
((آه ! اینک کمرم شکست و راهها بر من بسته شد و دشمنشاد شدم )).
امام با اندامى درهم شکسته ، نیرویى فروریخته و آرزوهایى بر باد رفته به برادرش خیره شد و آرزو کرد قبل از او به شهادت رسیده باشد. ((سید جعفر حلى )) حالت امام را در آن لحظات ، چنین وصف کرده است :
((حسین به طرف شهادتگاه عباس رفت در حالى که چشمانش از خیمه ها تا آنجا را کاوش مى کرد. جمال برادر رانهان یافت ، گویى ماه شب چهارده که زیر نیزه ها شکسته نهان باشد، بر پیکر او افتاد و اشکش زمین را گلگون کرد. خواست او را ببوسد، لیکن جایى در بدن او در امان از زخم سلاح نیافت تا ببوسد، فریادى کشید که در صحرا پیچید و سنگهاى سخت را از اندوهش به درد آورد:
برادرم ! بهشت بر تو مبارک باد، هرگز گمان نداشتم راضى شوى که در تنعم باشى و من مصیبت تو را ببینم .
برادرم ! دیگر چه کسى دختران محمد را حمایت خواهد کرد، که ترحم مى خواهند لیکن کسى به آنان رحم نمى کند.
پس از تو نمى پنداشتم که دستانم از کار بیفتد، چشمانم نابینا شود و کمرم بشکند.
براى غیر تو سیلى به گونه مى نوازند و اینک براى تو است که با شمشیرهاى آخته به پیشانیم کوبیده مى شود.
میان شهادت جانگداز تو و شهادت من ، جز آنکه تو را مى خوانم و تو از نعیم بهره مندى ، فاصله اى نیست .
این شمشیر تو است ، دیگر چه کسى با آن ، دشمنان را خوار مى کند؟! این پرچم توست ، دیگر چه کسى با آن پیش خواهد رفت ؟! برادرم ! مرگ فرزندانم را بر من سبک کردى و زخم را تنها زخم دردناکتر، تسکین مى دهد)).^(۱۲۱)
این شعر توصیف دقیقى است از مصایبى که امام پس از فقدان برادر، به آنها دچار شدند. شاعر دیگرى به نام ((حاج محمد رضا ازدى )) وضعیت امام را چنین توصیف مى کند:
((خود را بر او انداخت درحالى که مى گفت :
امروز شمشیر از کف افتاد، امروز سردار سپاه از دست رفت ، امروز راه یافتگان ، امام خود را از دست دادند، امروز جمعیت ما پریشان شد. امروز پایه ها از هم گسیخت ، امروز چشمانى که با بودنت به خواب نمى رفتند آرام گرفتندوخوابیدندوچشمانى که به راحتى مى خوابیدند از خفتن محروم شدند.
اى جان برادر! آیا مى دانى که پس از تو لئیمان بر تو تاختند و یورش ‍ آوردند، گویى آسمان به زمین آمده است یا آنکه قله هاى کوهها فرو ریخته است ، لیکن یک چیز مصیبت تو را برایم آسان مى کند؛ اینکه به زوردى به تو ملحق مى شوم و این خواسته پروردگار داناست )).^(۱۲۲)
با این همه هرچه شاعران و نویسندگان بگویند و بنویسند، نمى توانند ابعاد مصیبت امام ، رنج و اندوه کمرشکن و سوگ او را کاملاً تصویر کنند. نویسندگان مقتلها نقل مى کنند امام هنگامى که از کنار پیکر برادر برخاست ، نمى توانست قدم بردارد و شکست برایشان عارض شده بود، لیکن حضرت صبور بود، با چشمانى اشکبار به طرف خیمه ها رفت ، سکینه به استقبالش آمد و گفت :
((عمویم ابوالفضل کجاست ؟)).
امام غرق گریه شد و با کلماتى بریده بریده از شدت گریه خبر شهادت او را داد. سکینه دهشت زده مویه اش بلند شد. هنگامى که نواده پیامبر اکرم ، زینب کبرى ( علیها السّلام ) از شهادت برادرش که همه گونه خدمتى به خواهر کرده بود، مطلع شد، دست بر قلب آتش گرفته خود نهاد و فریاد زد: ((آه برادرم ! آه عباسم ! چقدر فقدانت بر ما سنگین است واى از این فاجعه ! واى از این سوگ بزرگ !)).
زمین از شدت گریه و مویه لرزیدن گرفت و بانوان حرم که یقین به فقدان برادر یافته بودند، سیلى به گونه ها نواختند. سوگوار اندوهگین ، پدر شهیدان نیز در غم و سوگ آنان شریک شد و گفت :
((یا اباالفضل ! چقدر فقدانت بر ما سنگین است !)).
امام پس از فقدان برادر که در نیکى و وفادارى مانندى نداشت ، احساس ‍ تنهایى و بى کسى کرد. فاجعه مرگ برادر، سخت ترین فاجعه اى بود که امام را غمین کرد و او را از پا انداخت .
بدرود، اى قمر بنى هاشم !
بدرود، اى سپیده هر شب !
بدرود، اى سمبل وفادارى و جانبازى !
سلام بر تو! روزى که زاده شدى ، روزى که شهید شدى و روزى که زنده ، برانگیخته مى شوى .

۱- واللّه ان قطعتم یمینى   انى احامى ابداً عن دینى   و عن امام صادق الیقین ۲-((تیول )): واگذارى درآمد و هزینه ناحیه معیّنى است از طرف پادشاه و دولت به اشخاص ، بر اثر ابراز لیاقت یا به ازاى مواجب و حقوق سالیانه (فرهنگ معین ). ۳-((طف )): جانب ، کنار، کرانه ، ناحیه ، بلندى از زمین (فرهنگ معین )، طف ، نام دیگر کربلا نیز هست . ۴- یلاعب اطراف الا سنه عامر   فراح له حظ الکتائب اجمع ۵- یا واهب الخیر الجزیل من سعه   نحن بنو ام البنین الاربعه   ونحن خیر عامر بن صعصعه   المطعمون الجفنه المدعدعه   الضاربون الهام وسط الحیصعه   الیک جاوزنا بلاداً مسبعه   تخبر عن هذا خبیراً فاسمعه   مهلاً ابیت اللعن لاتاءکل معه ۶- شرّد برحلک عنی حیث شئت ولا   تکثر علىَّ ودع عنک الاباطیلاً   قد قیل ذلک ان حقاً و ان کذباً   فما اعتذارک فی شی ء اذا قیلاً ۷-قمر بنى هاشم ، ص ۱۱۱۳. محقق بزرگ شیخ عبدالواحد مظفر در کتاب خود ((بطل العلقمی )) به تفصیل درباره این خاندان گرامى و باقیات صالحات آنان سخن رانده است . ۸-تنقیح المقال ، ج ۲، ص ۱۲۸. ۹-تنقیح المقال ، ج ۲، ص ۱۲۸. ۱۰-دو زن که یک شوهر داشته باشند هرکدام هووى دیگرى نامیده مى شود؛ فرهنگ عمید، ج ۲ . ۱۱-قمر بنى هاشم . ۱۲-منتهى الارب . ۱۳- عبست وجوه القوم خوف الموت   والعباس فیهم ضاحک متبسّم ۱۴- ابا الفضل یا من اسّس الفضل والابا   اءبى الفضل الاّ ان تکون له ابا ۱۵-در متن ((فرهنگ عمید)) آمده است که امروزه معادل ((سرتیپ )) در فارسى است ، لذا ((سپهسالار)) که در عربى معادل تقریبى ((لواء)) است ارجح به نظر رسید م . ۱۶- حامى الظعینه این منه ربیعه   ام این من علّیا ابیه مُکرم ۱۷-در عقد الفرید، ج ۳، ص ۳۳۱ چنین آمده است : ((دُرَید بن الصمه )) همراه گروهى از دلاوران بنى جشم به قصد یورش به بنى کنانه وارد وادى اخرم که به آنان تعلّق داشت ، شدند. در کناره وادى مردى را با همسرش دیدند، پس ((درید)) به یکى از یارانش ‍ دستور داد که برود و آن زن را بیاورد. سوار، خود را به آن مرد رساند و گفت : ((زن را واگذار و جانت را نجات ده )). آن مرد افسار شتر را رها کرد و به زن گفت : سیرى على رسلک سیر الا من   سیر دراج ذات جاش طامن   ان التاءنى دون قرنى شائنى   ابلى بلائى فاخبرى وعاینى ((با ایمنى و اطمینان خاطر و دلى استوار راه خودت را ادامه بده و دل مشغول مباش . کوتاه آمدن در برابر حریفم ننگ آور است ، از این آزمون سرافراز بیرون خواهم آمد، پس خبر بگیر و بنگر)). سپس به سوار حمله کرد و او را از پا درآورد و اسبش را به زن داد. ((درید)) دیگرى را فرستاد تا ببیند چرا سوار اوّلى نیامد و همین که بدانجا رسید و صحنه را مشاهده کرد، آن مرد را صدا زد، او نیز افسار مرکب زن را واگذاشت و به سویش بازگشت درحالى که ابیات زیر را مى خواند: باب الحوائج : یکى از مشهورترین و آشناترین لقبهاى ابوالفضل (ع) خل سبیل الحره المنیعه   انک لاق دونها ربیعه   فی کفه خطیه منیعه   اولا فخذها طعنه سریعه   والطعن منى فى الورى شریعه   ماذا ترى من شیئم عابس   اءما ترى الفارس بعد الفارس   ارداهما عامل رمح یابس ((راه زن آزاد و پاکدامن را بازبگذار که قبل از دستیابى بر او، با ربیعه طرف هستى که در دستش نیزه اى بازدارنده است . نخست ضربتى سریع بگیر که ضربتهاى من در پیکرها فرورونده است ))، بر او حمله کرد و او را نیز از پادرآورد. چندى که گذشت ، درید سومین شخص را براى خبرگیرى از سرنوشت آن دو تن فرستاد. سوار همین که به صحنه نبرد رسید، دو یار از پا افتاده خود را دید و آن مرد را مشاهده کرد که نیزه خود را به دنبال مى کشد. شوهر زن که سوار را دیده بود، به همسرش گفت : ((راه خانه ها را پیش بگیر))، سپس متوجه سوار شد و گفت : ((از شیرى خشمگین چه انتظارى دارى ؟! آیا سوار را پس از سوار دیگر نمى بینى که نیزه اى خشک آنان را از پا انداخت ؟)) و بر او حمله برد و او را از پا درآورد و نیزه اش ‍ شکست . درید در اندیشه یارانش فرو رفت و پنداشت آن سه تن ، مرد را کشته و همسرش را با خود برده اند. پس به دنبال آنان راه افتاد و به جایى رسید که آنان کشته شده بودند. خود را به ربیعه که در حال نزدیک شدن به قبیله اش بود رساند و به او گفت : ((شخصى مانند تو نباید کشته شود و با تو نیزه اى نمى بینم . سواران خشمگین هستند پس نیزه ام را بگیر تا من برگردم و یاران را از حمله به تو بازدارم )). ((درید)) خود را به یارانش رساند و گفت : ((صاحب زن به حمایت از او برخاست ، یارانتان را کشت و نیزه ام را گرفت . دیگر شما را بر او دسترسى نیست ))، آنان نیز راه خود پیش گرفتند. درید، در این باره ابیات زیر را سرود: ما ان رایت ولاسمعت بمثله   حامى الظعینه فارسا لم یقتل   اردى فوارس لم یکونوا تهزه   ثم استمر کانه لم یفعل   فتهلک تبدو اسره وجهه   مثل الحسام جلته کف الصیقل   یزجى طعینه ویسحب رمحه   مثل البغات خشین وقع الجندل ((چون او، حمایتگرى ندیده و نشنیده ام اسوارى که چنین به حمایت همسر بپردازد و زنده بماند، دلاورانى نیرومند را مى کُشد سپس راه خود را دنبال مى کند گویى اتّفاقى نیفتاده و چهره اش چون شمشیر صیقل داده مى درخشد، رقبایش را چون پرندگانى خرد و بى مقدار که از جنگ هراس دارند با قدرت به خاک مى اندازد و نیزه اش را پس خود مى کشد)). ۱۸-براى حضرت تا شانزده لقب برشمرده اند (ر . ک : تنقیح المقال ، ج ۲، ص ‍ ۱۲۸). ۱۹-مقاتل الطالبیین . ۲۰-المنمق فی اخبار قریش ، ص ۴۳۷: اعیذه بالواحد   من عین کل حاسد   قائمهم والقاعد   مسلمهم والجاحد   صادرهم والوارد   مولدهم والوالد ۲۱-قمر بنى هاشم ، ص ۱۹. ۲۲-ذخیره الدارین ، ص ۱۲۳ به نقل از عمده الطالب . ۲۳-ذخیره الدارین ، ص ۱۲۳ به نقل از عمده الطالب . ۲۴-ر . ک : مفاتیح الجنان ، زیارت حضرت عباس ( علیه السّلام ) ۲۵-مفاتیح الجنان شیخ عباس قمى و دیگر کتب ادعیه و زیارات . ۲۶-المزار، محمد بن مشهدى ، از بزرگان قرن ششم . ۲۷-الهاشمیات : وابوالفضل ان ذکرهم الحلو   شفاء النفوس من اسقام عجیب آنکه شارح دیوان ،ابوالفضل را عباس بن عبدالمطلب معرفى مى کند(مؤ لف ). ۲۸-قمر بنى هاشم ، ص ۱۴۷ به نقل از المجدى : انى لاذکر للعباس موقفه   بکربلاء وهام القوم یختطف   یحمى الحسین ویحمیه على ظما   ولایولّى ولایشنى فیختلف   ولاارى مشهداً یوماً کمشهده   مع الحسین علیه الفضل والشرف   اکرم به مشهداً بانت فضیلته   و ما اضاع له افعاله خلف ۲۹-الغدیر، ج ۳، ص ۵: احق الناس ان یبکى علیه   فتى ابکى الحسین بکربلاء   اخوه وابن والده على   ابوالفضل المضرج بالدماء   ومن واساه لایثنیه شى ء   وجادله على عطش بماء ۳۰- اباالفضل یا من اسس الفضل والابا   اءبى الفضل الا ان تکون له اءبا   تطلبت اسباب العلى فبلغتها   وماکل ساع بالغ ماتطلبا   ودون احتمال الضیم عزا ومنعه   تخیرت اطراف الاسنه مرکبا ۳۱-((کنام )) شیران در کنار فرات که بعدها ضرب المثل شجاعت شد و گفته مى شد: کاسد الشرى (م ). ۳۲- فانهض الى الذکر الجمیل مشمراً   فالذکر اءبقى مااقتنته کرامها   اومااتاک حدیث وقعه کربلا   انى وقد بلغ السماء قتامها   یوم ابوالفضل استجاربه الهدى   والشمس من کدر العجاج لثامها   فحمى عرینته ودمدم دونها   ویذب من دون الشرى ضرغامها   والبیض فوق البیض تحسب وقعها   زجل الرعود اذا اکفهر غمامها   من باسل یلقى الکتیبه باسماً   والشوس یرشح بالمنیه هامها   واشم لایحتل دار هضیمه   او یستقل على النجوم رغامها   او لم تکن تدرى قریش انّه   طلاع کل ثنیه مقدامها ۳۳- وقع العذاب على جیوش امیه   من باسل هو فی الوقایع معلم   ما راعهم الاتقحم ضیغم   غیران یعجم لفظه ویدمدم   عبست وجوه القوم خوف الموت   والعباس فیهم ضاحک یتبسم   قلب الیمین على الشمال وغاص فى   الاوساط یحصد للرؤ وس ویحطم   ماکرّذوباءس له متقدماً   الا وفرو راءسه المتقدم   صبغ الخیول برمحه حتى غدا   سیّان اشقر لونها والادهم   ماشدّ غضباناً على ملمومه   الاوحل بها البلاء المبرم   وله الى الاقدام نزعه هارب   فکاءنّما هو بالتقدم یسلم   بطل تورث من ابیه شجاعه   فیها انوف بنى الضلاله ترغم   بطل اذا رکب المطهم خلته   جبلا اشمّ یخف فیه مطهم   قسماً بصارمه الصیقل واننى   فی غیر صاعقه السماء لااقسم   لولا القضا لمحا الوجود بسیفه   واللّه یقضی مایشاء ویحکم ۳۴- وتعبس من خوف وجوه امیه   اذا کرّ عباس الوغى یتبسّم   علیم بتاءویل المنیّه سیفه   تزول على من بالکریهه معلم   وان عادلیل الحرب بالنقع الیلا   فیوم عداه منه بالشرایوم ۳۵-ملحمه اءهل البیت ، ج ۳، ص ۳۲۹۳۳۰: علم للجهاد فی کل زحف   علم فی الثبات عند اللقاء   قد نمافیه کل باءس وعز   من على بنجده واباء   هو ثبت الجنان فی کل روع   وهو روع الجنان من کل راء   فارتقى صهوه الجواد مطلاً   علما فوق قلعه شمّاء   وتجلى والحرب لیل قثام   قمراً فی غیاهب الظلماء   فاستطارت من الکماه قلوب   افرغت من ضلوعها کالهواء   تهاوت جسومهم وهى صرعى   واستطارت رؤ وسهم کالهباء   وهو یرمى الکتائب السود رجماً   بالمنایا من الید البیضاء ۳۶-نهج الفصاحه ، ص ۲۱۶۳. ۳۷-حیاه الامام الحسین ، ج ۳، ص ۸۰. ۳۸-لو عصیت لهویت . ۳۹- ابت لى عفتى وحیاء نفسى   واقدامى على البطل المشیح   واعطائى على المکروه مالى   واخذى الحمد بالثمن الربیح   وقولى کلما جشاءت و جاشت   ((مکانک تحمدى او تستریحى )) ۴۰-حیاه الامام الحسن ، ج ۱، ص ۳۵۸ (چاپ سوّم ). ۴۱-فُزت وربِّ الکعبه . ۴۲-ر . ک : نهج البلاغه ، کتاب ۴۷ . ۴۳-این کتاب به وسیله آقاى فخرالدین حجازى ترجمه شده و انتشارات بعثت آن را در دو جلد منتشر کرده است (م ) ۴۴-روح الاسلام ، ص ۲۹۶. ۴۵-الاصابه ، ج ۲، ص ۵۲۶. ۴۶-کنایه از فتنه و آشوب و ستم است (م ) ۴۷- نعب الغراب فقلت صح او   لاتصح فلقد قضیت من النبی دیونى ۴۸- لست من خندف ان لم انتقم   من بنى احمد ماکان فعل ۴۹-مقاتل الطالبیین ، ص ۲۹. ۵۰-حیاه الامام الحسین ، ج ۲. ۵۱-حیاه الامام الحسین ، ج ۲، ص ۲۱۰ والبدایه والنهایه ، ج ۸، ص ۸۹. ۵۲-متن نامه را ابن قتیبه در ((الامامه والسیاسه )) ج ۱، ص ۱۸۹ و کشى در ((رجال )) خود، آورده اند. ۵۳-حیاه الامام الحسین ، ج ۲، ص ۲۲۸۲۲۹. ۵۴-حیاه الامام الحسین ، ج ۲، ص ۲۵۵. ۵۵-گروهى از عجم که در اوایل اسلام به موصل سکونت گرفتند. (لغتنامه دهخدا). ۵۶- اقسمت لااقتل الاحراً   وان راءیت الموت شیئاً نکراً   اویخلط البارد سخناً مرّاً   رد شعاع الشمس فاستقرا   کل امرئٍ یوماً یلاقی شرّاً   اخاف ان اکذب او اغرّا ۵۷- لئن کانت الدنیا تُعَدُّ نفیسهً   فدارُ ثوابِ اللّه اعلى وانبل   وان کانت الابدانُ للموت اُنشئت   فقَتلُ امْرى ء بالسیف فى اللّه افضل   وان کانتِ الارزاق شیئاً مقدّراً   فَقِلّه سعى المرء فى الرزق اجمل   وان کانت الاموال للترک جمعها   فما بال متروک به المرء یبخل ۵۸- سامضى وما بالموت عار على الفتى   اذا مانوى حقا و جاهد مسلما   فان متّ لم اندم وان عشت لم الم   کفى بک عارا ان تذل وترغما ۵۹-((زُباله )) محلّى است معروف در مسیر مکّه از طریق کوفه و مکانى است آباد که داراى بازارهایى مى باشد این محلّ بین ((واقصه )) و ((ثعلبیه )) واقع شده است ((معجم البلدان ۳ / ۱۲۹). ۶۰-((فى ء)) ثروت و حقوقى که به خاندان پیامبر اختصاص دارد. ۶۱-حیاه الامام الحسین ، ج ۳، ص ۹۸. ۶۲-مقتل ، عبدالرزاق المقرّم ، ص ۲۳۱. ۶۳-تاریخ طبرى ، ج ۶، ص ۲۳۰. ۶۴-مرآه الزمان فی تواریخ الاعیان ، ص ۸۹. ۶۵- وذئاب الشرور تنعم بالماء   واهل النبىّ من غیر ماء   یا لظلم الاقدار یظماء قلب اللیث   واللیث موثق الاعضاء   وصغار الحسین یبکون فی الصحرا   یا رب ! این غوث القضاء ۶۶-انساب الاشراف ، ج ۲، ق ۱. ۶۷-انساب الاشراف ، ج ۲، ق ۱. ۶۸-الصراط السوى فى مناقب آل النبى ، ص ۸۶. ۶۹-انساب الاشراف ، ج ۱، ق ۱. ۷۰-انساب الاشراف ، ج ۱، ق ۱. ۷۱-الکامل ، ابن اثیر، ج ۳، ص ۲۸۴. ۷۲-البدایه والنهایه ، ج ۸، ص ۱۷۷. ۷۳-حیاه الامام الحسین ، ج ۳، ص ۱۷۲. ۷۴-انساب الاشراف ، ج ۱، ق ۱. ۷۵-تاریخ ابن اثیر، ج ۳، ص ۲۸۵. ۷۶-حیاه الامام الحسین ، ج ۳، ص ۱۶۵. ۷۷-با اختلاف روایت در متن خطبه : ((جملاً)) و ((جُنّه )) (م ). ۷۸-ابن اثیر، ج ۳، ص ۲۸۵. ۷۹-تاریخ طبرى ، ج ۶، ص ۲۳۸. ۸۰-حیاه الامام الحسین ، ج ۳، ص ۱۶۸۱۶۹. ۸۱- حیاه الامام الحسین ، ج ۳، ص ۱۶۸۱۶۹. ۸۲-تاریخ ابن عساکر، ج ۱۳، ص ۱۴. ۸۳-تاریخ طبرى ، ج ۶، ص ۲۴۲. ۸۴-تاریخ طبرى ، ج ۶، ص ۴۳. ۸۵- فان نَهزم فهزامون قدماً   وان نُهزم فغیر مهزمینا   وما ان طبنا جبن ولکن   منایانا ودوله آخرینا   فقل للشامتین بنا، افیقوا   سیلقى الشامتون کما لقینا   اذا ماالموت رفع عن اناس   بکلکله اناخ بآخرینا ۸۶-تاریخ ابن عساکر، ج ۱۳، ص ۷۴۷۵. ۸۷-تاریخ طبرى ، ج ۶، ص ۲۴۴. ۸۸- الکامل ، ج ۳، ص ۲۸۸ و۲۲۹. ۸۹-حیاه الامام الحسین ، ج ۳، ص ۲۰۳. ۹۰- انساب الاشراف ، ج ۱، ق ۱. ۹۱-حیاه الامام الحسین ، ج ۳، ص ۲۱۱. ۹۲-تاریخ ابن اثیر، ج ۳، ص ۲۹۱. ۹۳- در این جا عبارت متن ناقص و مبهم است . با مراجعه به منبع کتاب ، عبارات کامل ترجمه شده است (م ). ۹۴-الکامل فى التاریخ ، ابن اثیر، ج ۴، ص ۷۰، دار صادر، ۱۳۸۵ بیروت . ۹۵-مقتل الحسین ، المقرم ، ص ۲۹۷. ۹۶-حیاه الامام الحسین ، ج ۳، ص ۲۳۹. ۹۷-سوره آل عمران ، آیه ۳۳ ۳۴. ۹۸-تاریخ ابن اثیر، ج ۳، ص ۲۹۳: انا على بن الحسین بن على   نحن و رب البیت اولى بالنبى تاللّه لایحکم فینا ابن الدعى ۹۹-مقتل خوارزمى ، ج ۲، ص ۳۰. ۱۰۰- یشکو لخیر اءب ظماءه وما اشتکى   ظماء الحشا الاّ الى الظامى الصدی   کل حشاشته کصالیه الغضا   ولسانه ظماء کشقه مبرد   فانصاع یوثره علیه بریقه   لو کان ثمه ریقه لم یجمد ۱۰۱-حیاه الامام الحسین ، ج ۳، ص ۲۴۷: الحرب قد بانت لها حقائق   وظهرت من بعدها مصادق   واللّه رب العرش لانفارق   جموعکم او تغمد البوارق ۱۰۲-مقتل خوارزمى ، ج ۲، ص ۳۱. ۱۰۳-مقتل مقرّم ، ص ۳۱۶. ۱۰۴-نسب قریش ، ص ۵۷. ۱۰۵-حیاه الامام الحسین ، ج ۳، ص ۲۴۹. ۱۰۶-المعارف ، ص ۲۰۴: عین جودى بعبره وعویل   واندبى ان ندبت آل الرسول   سبعه کلهم لصلب على   قد اصیبوا وتسعه لعقیل ۱۰۷-حیاه الامام الحسین ، ج ۳، ص ۲۵۵. ۱۰۸-البدایه والنهایه ، ج ۸، ص ۱۸۶. ۱۰۹-حیاه الامام الحسین ، ج ۳، ص ۲۵۶. ۱۱۰-مقتل خوارزمى ، ج ۲، ص ۲۸. ۱۱۱-ارشاد، ص ۲۶۹. ۱۱۲-مقاتل الطالبیین ، ص ۸۲. ۱۱۳-عبارت ابن اثیر چنین است : ((حتى ارثکم )). احتمال مؤ لف چنین است : ((حتى اثاءرکم )) (م ). ۱۱۴- شیخى على ذوالفخار الاطوال   من هاشم الخیر الکریم المفضل   هذا حسین بن النبى المرسل   عنه نحامى بالحسام المصقل   تفدیه نفسى من اخٍ مبجّل   یا رب فامنحنى ثواب المنزل ۱۱۵-حیاه الامام الحسین ، ج ۳، ص ۲۶۲. ۱۱۶-ارشاد، ص ۲۶۹. ۱۱۷-مقاتل الطالبیین ، ص ۸۳. ۱۱۸- یا نفس من بعد الحسین هونى   و بعده لاکنت ان تکونى   هذا الحسین وارث المنون   وتشربین بارد المعین   تاللّه ماهذا فعال دینى ۱۱۹- لا ارهب الموت اذ الموت زقا   حتى اوارى فى المصالیت لقى   نفسى لسبط المصطفى الطهر وقا   انى انا العباس اعدو بالسقا   ولا اخاف الشر یوم الملتقى ۱۲۰- واللّه ان قطعتم یمینى   انى احامى ابدا عن دینى   وعن امام صادق الیقینى   نجل النبى الطاهر الامینى ۱۲۱- فمشى لمصرعه الحسین وطرفه   بین الخیام وبینه متنسم   الفاه محجوب الجمال کانّه   بدر بمنحطم الوشیج ملثم   فاکب منحنیاَ علیه و دمعه   صبغ البسیط کانما هو عندم   قد رام یلثمه فلم یر موضعاً   لم یدمه عض السلاح فیلثم   نادى و قد ملا البوادى صیحهً   صم الصخور لهولها تتاءلَم   اءاءخُّى یهنیک النعیم ولم اخل   ترضى بان ارزى وانت منعم   اءاءخُّى من یحمى بنات محمد   اذ صرن یسترحمن من لایرحم   ماخلت بعدک ان تشل سواعدى   وتکف باصرتى وظهرى یقصم   لسواک یلطم بالاکف وهذه   بیض الضبى لک فى جبینى تلطم   مابین مصرعک الفظیع ومصرعى   إ لا کما ادعوک قبل وتنعم   هذا حسامک من یذل به العداى   ولواک هذا من به یتقدم   هونت یابن ابى مصارع فتیتى   والجرح یسکنه الذى هوآلم ۱۲۲- وهوى علیه ماهنالک قائلاً   الیوم بان عن الیمین ، حسامها   الیوم سار عن الکتائب کبشها   الیوم بان عن الهداه امامها   الیوم آل الى التفرق جمعنا   الیوم حل عن البنود نظامها   الیوم نامت اعین بک لم تنم   وتسهّدت اخرى فعز منامها   اشقیق روحى هل تراک علمت ان   غودرت وانثالت علیک لئامها   قد خلت اطبقت السماء على الثرى   او دکدکت فوق الربى اعلامها   لکن اهان الخطب عندى انّنى   بک لاحق امراً قضى علاّمها