بخاری ، محمدبن مبارکشاه (یا میرک بخاری )، شمس الدین محمدبن مبارکشاه از حکمای قرن هشتم و شارح حکمه العین . آگاهی ما از او از راه همین شرح و چند اثر دیگر اوست . از آنجا که در شرح خود بر حکمه العین تألیف دبیران کاتبی قزوینی ، بیشتر حواشی قطب الدین * شیرازی بر آن کتاب را آورده و از وی با تعبیراتی چون «رَحِمَهُ اللّه » (ص ۴۳۴، ۵۴۰) یاد کرده است ، باید کتاب را پس از وفات قطب شیرازی (۷۱۰) تألیف کرده باشد. از طرفی نسخه ای از این شرح به خط یکی از شاگردان میر سیّد شریف جرجانی * موجود است که تاریخ کتابت آن ۷۹۵ است (ایران . مجلس شورای ملی ، ج ۵، ص ۳۲۸).
بنابراین ، دوران زیست و شکوفایی علمی او در قرن هشتم بوده و در طبقه شاگردان قطب شیرازی و علاّ مه حلّی قرار داشته است . احمدبن مبارکشاه از فضلای مصر که در ۸۰۶ در قاهره به دنیا آمد و در ۸۶۲ درگذشته (سخاوی ، ج ۲، ص ۶۵) هیچگونه نسبتی با میرک بخاری ندارد و از تاریخ ولادت و مرگ او نمی توان در این باب کمک گرفت رجوع کنید به بخاری ، مقدمه زاهدی ، ص ۱۴). از محل زندگی و استادان او نیز اطلاعی نداریم .
میرک بخاری ، چنانچه در مقدمه اثر خود گفته است ، به درخواست برادران دینی که مانند خود او با علوم الهی آشنا بوده اند، شرح حکمه العین را تألیف کرد تا پیچیدگیها و دشواریهای الفاظ آن را برطرف کند (ص ۲۳). او شرح خود را آمیخته با متن نگاشت و تمام حواشی قطب الدین شیرازی را در آن وارد کرد (ص ۲۴)، همچنانکه در مواردی چند از شرح علاّ مه حلّی بر حکمه العین ( ایضاح المقاصد ) بهره برد و از او با عنوان «فاضل شارح » و «افضل الشارحین » یاد کرد.
بعلاوه ، از آرای ابن سینا، شیخ اشراق ، ابوالبرکات بغدادی ، محمدبن زکریّای رازی ، فخرالدین رازی و نصیرالدین طوسی یاد و در تأیید مطالب خود به آنها استشهاد کرده و البته بیشترین توجه را، به تبع مصنّف ، به فخررازی داشته است .
گرایش او به نظر حکما بیش از متکلمان است و در مواضع خلاف غالباً جانب فلاسفه را رعایت می کند (برای مثال رجوع کنید به بحث مختار بودن صانع و دلایل یگانگی خدا، ص ۳۵۸ـ۳۶۹)؛ ولی گاهی نیز از فلاسفه فاصله می گیرد (مانند بحث عقول عشره که هم او و هم مصنف مناقشاتی بر استدلال های ابن سینا وارد کرده اند رجوع کنید به ص ۳۵۴ـ ۳۵۸).
از نکات در خور تأمل این کتاب ، دیدگاه میرک بخاری درباره شاخه های مختلف علوم است . حکمه العین شامل حکمت الهی و طبیعی است و از مباحث ریاضی فقط به اندکی از هیئت بسنده کرده است ؛ شارح دلیل این امر را ابتنای ریاضیات بر «امور موهومه و اعتبارات ذهنیه » می داند، وحال آنکه غرض اصلی از حکمت «بحث از اعیان موجودات » است .
او در تأیید سخنش به نظریه شیخ اشراق در این باب استناد جسته و از ابن سینا نیز کمک می گیرد، زیرا ابن سینا آن گونه که به دو شاخه الهی و طبیعی پرداخته ریاضی را تفصیل نداده است (بخاری ، ص ۲۹)؛ این در حالی است که ابن سینا ریاضی را دانشی می شناساند که «اندر وی تشویش و اختلاف » کمتر پیش می آید (۱۳۶۰ ش ، ص ۷۱؛ همو، ۱۳۲۸، ص ۸)، و در شفا نیز خلاصه ای از مقالات سیزدهگانه اقلیدس و دو مقاله ضمیمه آن را آورده است تا مباحثی را که در فلسفه ارسطو به آن پرداخته نشده جبران کند (قسم ریاضیّات ، ج ۱، ص ۴، مقدمه عبدالحمید صبره که این اختصار را «تحریر اقلیدس » می داند).
شرح حکمه العین از زمان تألیف با استقبال بسیار روبرو، و رسماً کتاب درسی شد (قطب الدین شیرازی ، مقدمه مشکوه ، بخش ۱، ص ۶۶). ازینرو بیشتر مدرّسان و استادان حکمت و کلام ، خصوصاً در حوزه های علمی شیراز و اصفهان ، حواشی و شروح بسیار برآن نگاشتند که شماره آنها از بیست می گذرد؛ مانند
حاشیه میر سیّد شریف جرجانی ،
حاشیه غیاث الدین منصور دشتکی ،
حاشیه خَفری به نام سوادالعین ،
حاشیه میرزاجان باغِ نوی ،
حاشیه میرزا رفیعا نائینی و
حاشیه آقا جمال خوانساری (درباره این حاشیه ها رجوع کنید به دانشگاه تهران . کتابخانه مرکزی ، ج ۸، ش ۱۵۰۸، ۱۵۱۱، ۱۶۴۲، ج ۱۰ ، ش ۲۷۸۷، ج ۱۵، ش ۵۰۳۰ و فهرست آن ؛ سرکیس ، ج ۲، ستون ۱۶۳۲؛ ایران . مجلس شورای ملی ، ج ۵، ص ۱۴۹ـ ۱۵۶، ج ۱۶، ص ۳۰۲؛ آقابزرگ طهرانی ، ج ۶، ص ۱۲۱ـ۱۲۲، ج ۱۲، ص ۲۴۰، ج ۲۴، ص ۳۷۲؛ بخاری ، مقدمه زاهدی ، ص ۱۵ـ۱۹).
میرک بخاری بر چند کتاب دیگر نیز شرح نوشت ، بدین قرار:
شرح بر هدایه الحکمه اثیرالدین ابهری ،
شرح بر اَشکال التأسیس سمرقندی ،
شرح بر التبصره فی علم الهیئه بهاءالدین خرقی و
شرح بر منارالانوار فی اصول الفقه حافظ الدین نَسَفی به نام مدارالفَحول (حاجی خلیفه ، ج ۲، س ۱۸۲۵، ۲۰۲۹؛ علاّ مه حلّی ، مقدمه منزوی ، ص ۲۳؛ ایران . مجلس شورای ملی ، ج ۵، ص ۳۲۷، ۳۷۱-۳۷۴؛ بروکلمان ، ذیل ، ج ۱، ص ۸۳۹ ـ۸۴۰، ۸۶۳، ج ۲، ص ۲۶۴؛ نیز رجوع کنید به سرکیس ، ج ۲، س ۱۶۳۲)
منابع :
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعه الی تصانیف الشیعه ، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) ابن سینا، دانش نامه علائی ، چاپ احمد خراسانی ، تهران ۱۳۶۰ ش ؛
(۳) همو، الشفاء، الریاضیات ، ج ۱، چاپ ابراهیم مدکور، چاپ افست قم ۱۴۰۵؛
(۴) همو، منطق المشرقیین ، قاهره ۱۳۲۸/۱۹۱۰؛
(۵) ایران . مجلس شورای ملی ، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی ، ج ۵، تألیف عبدالحسین حائری ، تهران ۱۳۴۵ ش ، ج ۱۶، تحریر و چاپ احمد منزوی ، تهران ۱۳۴۸ ش ؛
(۶) محمدبن مبارکشاه بخاری ، شرح حکمه العین ، با مقدمه و تصحیح جعفر زاهدی ، تهران ۱۳۵۳ ش ؛
(۷) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۸) دانشگاه تهران . کتابخانه مرکزی ، فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، نگارش محمدتقی دانش پژوه ، تهران ، ج ۸، ۱۳۳۹ ش ، ج ۱۰، ۱۳۴۰ ش ، ج ۱۵، ۱۳۴۵ ش ؛
(۹) محمدبن عبدالرحمن سخاوی ، الضّوءُ اللّامِع ، قاهره ( بی تا. ) ؛
(۱۰) یوسف الیان سرکیس ، معجم المطبوعات العربیه والمعربه ، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰؛
(۱۱) حسن بن یوسف علاّ مه حِلّی ، ایضاح المقاصد من حکمه عین القواعد ، چاپ علینقی منزوی ، تهران ۱۳۳۷ ش ؛
(۱۲) محمودبن مسعود قطب الدین شیرازی ، دره التاج ، بخش ۱، چاپ محمد مشکوه ، تهران ۱۳۶۵ ش ؛
(۱۳) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۲
