جونپوری ، غلامحسین بن فتح محمدبن محمدعوض علوی‌عباسی، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و عالمِ فارسی‌نویس اهل شبه‌قاره. او در ۱۲۰۵ در جونپور*به دنیا آمد. علوم گوناگون را از پدرش و نیز از سیدالعلما سیدحسین لکهنویی، عالم فارسی‌نویس اهل شبه‌قاره (متوفی ۱۲۷۳)، آموخت (حسنی، ج ۷، ص ۳۵۹؛ صدرالافاضل، ص ۴۲۱).
جونپوری منجم دربارِ راجاخان بهادرخانِ نصرتْ جنگ، راجای شهرِ تکاری، بود و رصد های نجومی متعددی در آنجا انجام داد. جدولهایی که او برای تعدیل‌النهار (رجوع کنید به غلامحسین جونپوری، ۱۸۳۵، ص ۵۴۳)، مطالع‌البروج (همان، ص ۵۴۵) و رؤیت سیارات (همان، ص ۶۳۳) تهیه کرده است، بر اساس مختصات جغرافیایی قلعه تکاری محاسبه شده‌اند. جونپوری مدتی نیز همچنین قاضی‌اعظم (صدرالصدور) دربار راجای بنارس گردید (خیرالدین محمد جونپوری، ص۱۵۱).
پس‌از آن، به‌خدمت نواب مرشدآباد در آمد و برایش مقرری تعیین شد (حسنی؛ صدرالافاضل، همانجاها). جونپوری ظاهراً مدتی مقیم کلکته شده بود، زیرا در انتهای نسخه چاپی جامع بهادرخانی، یکی از مهم‌ترین آثارش (رجوع کنید به ادامه مقاله)، تصریح شده که این کتاب در ۱۲۵۰/ ۱۸۳۵ در کلکته و با نظارت جونپوری چاپ شده است.
رحلت
جونپوری در ۱۲۷۹، در راه بازگشت به جونپور، در محلی به نام داودپور (در جنوب بنارس، امروزه در ایالت بِهار) درگذشت (رجوع کنید به کشمیری، ج ۱، ص ۱۹۳). محل فوت او را عظیم‌آباد نیز دانسته‌اند (صدرالافاضل، همانجا). صدرالافاضل (ص ۴۲۲) به نام چند تن از شاگردان او اشاره کرده است.
آثار
جونپوری کثیرالتألیف بود و آثار متعددی، عموماً به فارسی، در ریاضیات و نجوم و احکام نجوم، از خود به‌جای گذاشته است. تعدادی از آثار نجومی او از مهم‌ترین آثار نجومی فارسی به‌شمار می‌روند، زیرا او به نسلی از ستاره‌شناسان اسلامی تعلق دارد که با ستاره‌شناسی جدید اروپایی نیز آشنا شده بودند.
از کتابهای نجومی و ریاضی او این آثار را می‌شناسیم:
۱) انیس الاَحباب فی بیان مسائل اسطرلاب، به فارسی در دو فصل (تألیف ۱۲۳۴)، در شرح رساله الصفیحه بهاءالدین عاملی * (استوری، ج ۲، بخش ۱، ص ۹۹؛ بشیر حسین، ص ۳۶۴). جونپوری سبب تألیف این رساله را، بیانِ ساده طرز ساخت و کاربرد اسطرلاب می‌نویسد. وی در این رساله، پیش از موضوع اصلی، در باره مقدمات هندسی و نجومی مطالبی نوشته است (برای آگاهی بیشتر در باره این کتاب رجوع کنید به عبدالمقتدر، ج ۱۱، ص ۷۵ـ۷۶؛ منزوی، ۱۳۷۴ ش، ج ۴، ص ۲۸۲۳). تنها نسخه خطی انیس‌الاحباب، به شماره ۱۰۶۳، در کتابخانه خدابخش در پتنه نگهداری می‌شود.
۲) اصطلاحات التقویم، رساله کوچکی به فارسی، مشتمل بر مقدمه و چهارده باب و خاتمه، در باره اصطلاحات فنی تقویمهای نجومی. جونپوری در این رساله چگونگی گردآوری این اصطلاحات را بیان کرده و نیز از غفلت مردم و بی‌اطلاعی آنان از دانش نجوم در عهد خود شکایت کرده است (عبدالمقتدر، ج ۱۱، ص ۷۴ـ۷۵). از این رساله چند نسخه خطی باقی مانده است (رجوع کنید به استوری، همانجا؛ منزوی، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۲۸۱۷).
۳) جامع بهادرخانی یا مفتاح الرصد، دایره المعارف مفصّلی در علوم ریاضی و نجوم به زبان فارسی، که تألیف آن در ۱۲۴۸ آغاز شده و در ۱۲۴۹ به پایان رسیده و خود جونپوری (۱۸۳۵، ص ۴) مادّه تاریخ «این طلسم گنج سرّالاکبر است» (۱۲۴۸) را برای زمان تألیف ذکر کرده است. این کتاب به یک مقدمه و شش خزینه (مقاله) و هر خزینه به بخشهای کوچک‌تری با عنوان «حِرْز» تقسیم شده است. این کتاب تقسیمات دیگری هم دارد (برای گزارش کوتاهی از تقسیم‌بندی کتاب رجوع کنید به عباسی، ج ۱، ص ۲۷۹؛ حائری، ج ۱۹، ص ۵۰۸ ـ۵۱۰؛ منزوی، ۱۳۶۲ـ ۱۳۷۰ ش، ج ۱، ص ۱۸۴).
موضوعات کتاب عبارت‌اند از:
هندسه، علم ابصار (مناظر)، حساب، گزیده‌هایی از روشهای به دست آوردن مساحت اشکال و تابعهای مثلثاتی و حل مثلثهای مسطح و کروی، ستاره‌شناسی، زیج و تقویم (جونپوری، ۱۸۳۵، ص ۳). اگرچه بزرگ‌ترین بخش این دایرهالمعارف به ریاضیات اختصاص دارد، تأکید مؤلف بیشتر بر ستاره‌شناسی بوده و از این‌رو، نام دوم کتاب مفتاح‌الرصد است (رجوع کنید به منزوی، ۱۳۶۲ـ ۱۳۷۰ ش، همانجا).
انکشاف اول از حرز دومِ مفتاحِ (بخش) دوم از خزینه پنجم (ص ۴۸۷ـ ۵۲۲)، راجع به ابزارهای نجومی است (فقط همین خزینه از کتاب، به مفتاحهایی نیز تقسیم شده است). مؤلف در این بخش، سازوکارِ دوازده نوع ابزار نجومی را توضیح داده و شکل آنها را هم آورده است. از بین آنها، دو وسیله به نجوم جدید اروپایی تعلق دارد، یکی تلسکوپی که بر پایه‌ای به نام حلقه شامله افقی (همان، ص ۵۰۷ـ ۵۰۸) نصب شده است و دیگری یک سُدْس انعکاسی (همان، ص ۵۱۰ ـ۵۱۴؛ برای تصاویر این وسایل رجوع کنید به همان، ص ۵۱۹، ۵۲۱) که شبیه به سدس انعکاسی هاردلی (رجوع کنید به انصاری و سارما، ص ۸۲ ـ۸۴) است.
جونپوری، به نوشته خودش (۱۸۳۵، ص ۵۲۳)، در ۱۲۴۸ در تکاری از وسیله اخیر برای رصد و به دست آوردن بیشترین ارتفاع خورشید به هنگام عبور از نصف‌النهارِ این شهر استفاده کرده است. او همچنین در این کتاب، علاوه بر توصیف نظام زمین مرکزی بطلمیوسی، که ستاره‌شناسان اسلامی آن را پذیرفته‌اند، مطالب در خور توجهی نیز از ستاره‌شناسی اروپایی ذکر کرده، از جمله نظام خورشید مرکزی سیارات را با تصویر جالبی نشان داده است (رجوع کنید به ص ۴۷۳ـ۴۷۴).
همچنین در این تصویر، مدار حرکت دو سیارک پالاس (در متن: پالس) و سرس (در متن: سریش)، چهار قمر از اقمار مشتری، هفت قمر زحل و شش قمر اورانوس را تصویر کرده است (رجوع کنید به ص ۴۷۴). جونپوری پدیده گرانش (ثقل یا جاذبه) را با اصطلاح جذب و اِنْجِذاب توضیح داده است (رجوع کنید به انصاری و سارما، ص ۸۱ ـ۸۲).
از جامع بهادرخانی چند نسخه خطی باقی مانده است (برای آگاهی از آنها رجوع کنید به منزوی، ۱۳۷۴ ش، ج ۴، ص ۲۶۳۶). نسخه موجود در لاهور احتمالاً به خط خود جونپوری است (عباسی، همانجا؛ منزوی، ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش، ج ۱، ص ۱۸۴). نسخ خطی موجود در ایران، به‌جز نسخه‌ای در تهران (در باره آن رجوع کنید به حائری، همانجا)، گزیده جامع بهادر خانی اند و تنها در بردارنده خزینه دوم این کتاب در علم اِبصارند (رجوع کنید به انوار، ج ۳، ص ۲۳۶ـ۲۳۷؛ افشار و دانش‌پژوه، ج ۲، ص ۱۷۴ـ۱۷۵؛ حسینی اشکوری، ج ۲۵، ص ۴۲ ـ ۴۳؛ حائری، ج ۱۹، ص ۱۶۷ـ ۱۶۸). این کتاب در ۱۲۵۰/۱۸۳۵، در زمان زندگی مؤلف، در کلکته چاپ شده است (رجوع کنید به استوری، ج ۲، بخش ۱، ص ۲۰).
از میان دانشمندان معاصر، تایتلر(ص ۲۵۴ـ۲۷۲) بخشهایی از جامع بهادرخانی را بررسی و برخی از جدولهای آن را بازنویسی کرده است (رجوع کنید به همان، ص ۲۷۱ـ۲۷۲؛ نیز رجوع کنید به رضوی، ص ۲۵ـ۳۹).
۴) زیج بهادرخانی، که از آن با نامهای زیج بهادری و زیج طغیانی هم یاد شده است، یکی از مهم‌ترین زیجهای فارسی به شمار می‌رود. جونپوری این کتاب را پس از جامع بهادرخانی تألیف نموده‌است (غلامحسین جونپوری، ۱۸۵۵ـ ۱۸۵۸، ص۱). تألیف کتاب در ۱۲۵۴ به پایان رسیده است. به‌نوشته جونپوری (ص ۲)، هدف از تألیف آن استفاده از ابزارهای جدید فرنگی است، برای رفع اختلافی که براثر گذشت سالیان بین موقعیتهای نجومی اجرام آسمانی با مطالب زیج محمدشاهی (تألیف جی‌سینگ*) پیش آمده است. او (۱۸۵۵ـ۱۸۵۸، ص ۲ـ۳) هفت فضیلت برای زیج بهادرخانی برشمرده است، از جمله داشتن بخشی برای توضیح معادلات محاسباتی لازم برای استخراج تقویمها، توضیح در باره اصطلاحات پیچیده قابل طرح در تقویمها، طرح گاه‌شماریهای اروپایی و بنگاله (هندی) در کنار گاه‌شماریهای اسلامی، طرح جدولهای تتهه/ تیتهی و نِکشترا (از اصطلاحات نجوم هندی، به ترتیب بـه معنای روز قمری و طول مدت یک منزل از منازل ماه) و طرح جدولهای مطالع بروج تا عرض َ۳۳ ۶۶، بر خلاف دیگر زیجها که این جدولها را فقط تا عرض ْ۵۰ ، که «منتهای اقلیم» می‌دانستند، طرح می‌کردند.
زیج بهادرخانی شامل مقدمه و هفت مقاله است که هر مقاله به بابهایی تقسیم شده و کتاب جمعاً دارای ۷۵ باب است. مقاله چهارم (ص ۴۰۲ـ ۶۱۸)، با عنوان «در معرفت روش کواکب و مواضع آنها در طول و عرض و استخراج کسوف و خسوف و رؤیت اَهِلّه…»، طولانی‌ترین مقاله است. جدولهای متعددی، از جمله جدولهای جِیب و ظِلّ و مِیل، به صورت خاتمه‌ای به مقاله سوم (ص ۹۱ـ۴۰۲) افزوده شده‌اند. یکی از ویژگیهای زیج بهادرخانی، توضیح و بررسی گاه‌شماریهای متعدد (پانزده تا) و روشهای تبدیل آنها به یکدیگر و روزهای مهم هریک از آنها است(مقاله دوم).
تاکنون، توضیح زیج بهادرخانی در مورد این گاه‌شماریها،به‌ویژه گاه شماریهای هندی، جامع‌ترین توضیح به شمار می‌رود. از جمله منابع‌جونپوری، علاوه‌بر زیج محمدشاهی، زیج اُلُغ‌بیگ و روضه المنجمینِ شهمردان ابی‌الخیر رازی بوده است. در نگاه اول، زیج بهادر خانی شرح زیج محمدشاهی به نظر می‌آید، ولی در واقع این کتاب بازنویسی یا تحریری از زیج محمدشاهی است، به خصوص از این حیث که جونپوری در این کتاب بسیاری از مطالب زیج محمدشاهی را شرح داده یا حتی درستی آنها را، بر اساس رصدهای خود، امتحان کرده است (رجوع کنید به انصاری، ص ۱۸۴ـ ۱۸۵).
زیج بهادرخانی اثر جالب توجهی در سنّت زیج‌نویسی به‌شمار می‌آید که در آن عناصری از نجوم اروپایی با سبک رساله‌های نجومی دوره اسلامی آمیخته شده است. با استفاده از نرم‌افزار ابداعی بنو وان دالن، معلوم شده است که مشخصه‌های حرکت‌متوسط سیارات در این‌کتاب با مشخصه‌های مطرح شده در زیج محمدشاهی انطباق دارد. این کتاب از ۱۲۷۱ تا ۱۲۷۵/ ۱۸۵۵ـ ۱۸۵۸ در بنارس چاپ شده است (برای آگاهی از نسخ خطی آن رجوع کنید به منزوی، ۱۳۷۴ ش، ج ۴، ص ۲۹۵۲؛برای گزارشی کلی در باره این کتاب رجوع کنید به انصاری، ص ۱۸۳ـ ۱۸۵). از این کتاب گزیده‌ای نیز در دست است (رجوع کنید به منزوی، ۱۳۷۴ ش، همانجا).
۵) رایض‌النفوس، در علم هندسه، ترجمه فارسی کتاب الاُکَر اثر تئودوسیوس*. تنها نسخه شناخته شده آن در هندوستان نگهداری می‌شود (رجوع کنید به استوری، ج۲، بخش ۱، ص۲).
۶) تبصره المهندس، تنها تألیف جونپوری به زبان عربی، در شرح تحریر خواجه نصیر الدین طوسی از اصول اقلیدس. از این کتاب دو نسخه شناسایی شده است: نسخه‌ای که در کتابخانه مؤسسه آسیایی بنگال (در کلکته) به شماره ۱۴۹۰، مورخ ۱۲۴۵، نگهداری می‌شود و نسخه‌ای که متعلق به کتابخانه شخصی راجای بنگال است (رضوی، ص ۲۶ـ۲۷).
۷) تنبیهات منکرین، رساله کوتاهی در پنج برگ به زبان فارسی، که تنها نسخه شناخته شده آن (تاریخ کتابت: ۱۲۶۸) در مجموعه حبیب گنج در کتابخانه مولانا آزاد، در دانشگاه اسلامی علیگره در هندوستان، نگهداری می‌شود. تنبیهات منکرین در ۱۲۳۸ تألیف شده و نام آن مادّه تاریخ سال تألیف آن نیز هست. این رساله دارای سه فصل است: الف)در بیان تعریف و موضوع علم هیئت؛ب) در اثبات کرویت ارض و سکون آن در وسط عالم؛ج) در ذکر وجوهی که فیثاغورس و حکمای فرنگ بدان وجوه ارض را کره متحرک دانسته‌اند. جونپوری در این رساله دلایل عرضه شده برای سکون و چرخش زمین را بیان کرده است. تنبیهات منکرین به درخواست نواب مهدی علی‌خان، که دوستدار دانش‌پژوهان بود و علاقه شدیدی به مسائل نجومی داشت، تألیف شد.
۸) مفتاح الریاضی، رساله کوتاهی به فارسی، که تنها نسخه شناخته شده آن در کتابخانه خدابخش در ایالت پتنه نگهداری می‌شود.
آقابزرگ طهرانی (ج۱۱، ص۲۳۸ـ۲۳۹، نیز رجوع کنید به ج۱، ص۵۲۳) رساله‌ای به نام اِرصاد المنجمین را نیز از غلامحسین جونپوری دانسته است. هیچیک از فهرستهایی که از آثار جونپوری تهیه شده، کلیه آثار او را در بر ندارند(برای آگاهی از فهرستهایی شامل برخی آثار او رجوع کنید به عبدالرحمان و همکاران، ص ۳۰۹، ۳۸۷ـ ۳۸۸؛منزوی، ۱۳۷۴ش،ج ۴، ص ۳۱۴۵؛روزنفلد و احسان‌اوغلو، ص ۴۱۹). مهدی انصاری فرنگی‌محلی (از علیگره) کره آسمانی منحصر به فردی ساخته غلامحسین جونپوری، دارای تاریخ ۱۲۳۱، در اختیار دارد (انصاری و سارما، ص ۸۴ـ۸۷).
منابع:
(۱) آقابزرگ طهرانی؛
(۲) ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملی ملک،ج ۲، تهران ۱۳۵۴ ش؛
(۳) عبداللّه انوار، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی، تهران ۱۳۴۳ ـ ۱۳۵۸ ش؛
۴- محمد بشیر حسین،«دیگر علوم و فنون»،در تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، ج ۵، لاهور: پنجاب یونیورسی، ۱۹۷۲؛
(۵) خیرالدین محمد جونپوری، تذکره علمای جونپور، چاپ محمد ثنااللّه، کلکته ۱۳۵۲/ ۱۹۳۴؛
(۶) غلامحسین جونپوری، جامع بهادرخانی، چاپ سنگی کلکته ۱۸۳۵؛
(۷) همو، زیج بهادرخانی، چاپ سنگی بنارس ۱۸۵۵ـ ۱۸۵۸؛
(۸) عبدالحسین‌حائری، فهرست کتابخانه مجلس‌شورای‌ملی، ج۱۹، تهران ۱۳۵۰ش؛
(۹) عبدالحی حسنی، نزهه الخواطر و بهجه المسامع و النواظر، ج۷، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۹/۱۹۷۹؛
(۱۰) احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیه اللّه‌العظمی مرعشی نجفی، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ش؛
(۱۱) مرتضی حسین صدرالافاضل، مطلع الانوار: احوال دانشوران شیعه پاکستان و هند،ترجمه محمد هاشم،مشهد ۱۳۷۴ ش؛
۱۲- احسن عباسی، تفصیلی فهرست مخطوطات فارسیه،پنجاب پبلک‌لائبریری، لاهور۱۹۶۳؛
(۱۳) فرید قاسملو،«تکمله‌ای‌بر پژوهشی در زیجهای دوره اسلامی»، تاریخ علم، ش۱ (پاییز۱۳۸۲)؛
(۱۴) محمدمهدی‌بن محمدعلی کشمیری، تکمله نجوم السماء، قم [? ۱۳۹۷]؛
(۱۵) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، اسلام‌آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ش؛
۱۶- همو، فهرستواره کتابهای‌فارسی، تهران۱۳۷۴ش ـ ؛
(۱۷) Abdul Muqtadir, Catalogue of the Arabic and Persian manuscripts in the Oriental Public Library of Bankipore, XI, Patna 1927;
(۱۸) Abdur Rahman et al ., Science and technology in medieval India: a bibliography of source materials in Sanskrit, Arabic and Persian, New Delhi 1982;
(۱۹) S. M.Razaullah Ansari, “Ghulam Husain Jaunpuri and his Zij- i Bahadurkhan”, Studies in history of medicine and science, XIV, no.1-2 (1995-1996);
(۲۰) S.M. Razaullah Ansari and S. R. Sarma, “Ghulam Hussain Jaunpuri’s encyclopaedia of mathematics and astronomy, “Studies in history of medicine and science , XVI, no.1-2 (1999- 2000);
(۲۱) S.A. Rizvi, “Some aspects of history of Indian mathematics in 18 th and early 19 th century, “Ph.D.thesis, University of Cochin, India1984;
(۲۲) Boris Abramovich Rosenfeld and Ekmeleddin Ihsanoglu, Mathematicians, astronomers and other scholars of Islamic civilization and their works ( 7 th -19 th C. ), Istanbul 2003;
(۲۳) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey , vol.2, pt.1, London 1972;
(۲۴) J. Tytler, “Analysis and speciments of a Persian work on mathematics and astronomy”, JRAS , vol.4 (1837).
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۱
