فصل یازدهم : فرو رفتن در باطل
بزرگ ترین مردم از جهت گناه در روز قیامت ، کسى است که بیش تر در باطل ، فرو رفته باشد.
پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم )
مقدمه
یکى از عوامل رشد و انتشار زشتى ها در جامعه بشرى ، فرو رفتن در باطل است . دانشمندان علم اخلاق ، حکایت زشتى ها یا فرو رفتن در باطل را از بیمارى هاى زبان به شمار آورده اند. شخص مبتلا به این بیمارى ، ویژگى بسیار ناپسندى دارد که جامعه اى را به فساد و تباهى مى کشد.باز گفتن اعمال زشت ، موجب از بین رفتن زشتى آن ها شده ، شخص راوى یا شنونده را به ارتکاب گناه ترغیب مى کند.
این فصل به بیان مطالبى چند جهت آشنایى با این بیمارى و راه درمان آن مى پردازد و موضوعات مورد بحث در آن عبارتند از:
۱ -تعریف فرو رفتن در باطل
۲ – اقسام فرو رفتن در باطل
۳ – نکوهش فرو رفتن در باطل
۴ – ریشه هاى درونى فرو رفتن در باطل
۵ – پیامدهاى زشت فرو رفتن در باطل
۶ – راه هاى درمان فرو رفتن در باطل .
(۱): تعریف فرو رفتن در باطل
فرو رفتن در باطل نزد دانشمندان علم اخلاق ، اعم از نقل گناه و رفتار ناشایستى است که خود فرد یا دیگرى انجام داده است ؛ به شرط آن که این کار فقط براى سرگرمى انجام شود و نیازى مشروع و عقلانى به آن نباشد؛ ولى اگر بیان رفتار ناشایست دیگران ، براى استمداد در بازداشتن ایشان از گناه یا پاسخ به کسى که در امر مهمى مشورت طلبیده یا هر نیاز مشروع دیگر باشد، ((فرو رفتن در باطل )) نخواهد بود.همچنین اگر حکایت گناه دیگرى ، جهت آشکار ساختن عیب او یا خرد و بى مقدار کردن او انجام شود، در محدوده گناهانى چون غیبت ، سخن چینى و… قرار خواهد گرفت .
مثل معروفى است که ((وصف العیش نصف العیش ؛ وصف لذت نیمى از لذت است )). آن گاه که کسى گناه خود یا دیگرى را جهت گرم کردن مجلس دوستانه و لذت بردن از آن ، با آب و تاب نقل کند، به این رذیله اخلاقى گرفتار شده است ؛ پس این عمل نه غیبت است ، نه سخن چینى و نه فحش و…؛ بلکه گناهى است که عنوان خاص خود را دارد.
(۲): اقسام فرو رفتن در باطل
حکایت گناه و رفتار زشت به دو صورت انجام مى شود:
حکایت گناه انجام شده
۱ -گاه از گناهى که پیش از این انجام گرفته ، حکایت مى شود؛ مانند آن که فرد، از فریب کارى ها و نیرنگ بازى هاى خود داستان سرایى کند و از مفاسد خویش سخن بگوید.
حکایت گناهى که قصد انجام آن شده
۲ – گاه از گناهى که قصد انجام آن را دارد، حکایت کرده ، درباره راه و روش انجام آن سخن مى گوید که این کار، حکایت از تصور و تخیل گناه است ؛ البته گاه هدف از نقل خطا و حکایت گناه ، پند دادن به دیگران است ؛ ولى باید مراقب بود که بیان آن موجب اشاعه مفاسد نشود. به ویژه کسانى که در مسند تدوین و تالیف پندهاى فردى و اجتماعى فعالیت مى کنند و قصد دارند با نقل داستان هایى آموزنده ، به دیگران اندرز و آموزش دهند، باید دقت کنند که این حکایت ها موجب تحریک افراد به گناه نشود یا جرات انجام گناه را در شخص پدید نیاورد یا به گونه اى نقل نشود که زشتى آن کار به چشم نیاید؛ زیرا در چنین مواردى ، پیش از این که با نقل خطا، به نتیجه اى مناسب دست یابند، بدآموزى کرده اند؛ براى نمونه بسیارى از هنرمندان در ساختن نمایش ها و فیلم ها، هدف کلى خوبى دارند؛ ولى برخى از آن ها در کنار این هدف خوب ، به گونه اى به نقل و حکایت خطاها مى پردازند که بدآموزى هاى فراوانى را در بر داشته ، باعث فراموش شدن مقصود اصلى سازنده ، مى شود.
(۳): نکوهش فرو رفتن در باطل
باز گفتن گناهان با انگیزه سرگرمى و لذت بردن یا فراگیرى آن ها، از جمله رفتارهاى ناپسندى به شمار مى رود که شرع آن را نکوهیده است . قرآن کریم ضمن بیان پرسش بهشتیان از دوزخیان درباره علت ورود به دوزخ مى فرماید:
و کنا نخوض مع الخائضین .
و با یاوه گویان [= حکایت کنندگان گناه ] یاوه مى گفتیم .
البته آیه ، شامل همراهى عملى با گناه کاران نیز مى شود و بیانگر آن است که فرو رفتن در باطل ، یکى از علل یا بخشى از علت ورود به دوزخ است ؛ البته وعید آتش و دوزخ بر رفتارى داده مى شود که حرام است . همچنین خداوند متعالى در قرآن کریم مى فرماید:
فلا تقعدوا معهم حتى یخوضوا فى حدیث غیره .
با آن ها ننشینید تا در سخن دیگرى فرو روند.
پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم ) بنا بر نقلى در توضیح و تفسیر همین آیات فرمود:
اعظم الناس خطایا یوم القیامه اکثرهم خوضا فى الباطل .
گناهکارترین مردم در روز قیامت ، کسى است که بیش تر در باطل فرو رفته باشد.
روایات نیز انسان را از آزاد گذاشتن زبان ، چه درباره خودش و چه درباره دیگران ، نهى کرده است .
پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم ) مى فرماید:
ان الرجل لیتکلم بالکلمه من رضوان الله عزوجل فیکتب له بها رضوانه یوم القیامه . و ان الرجل لیتکلم بالکلمه لا یدرى انها بلغت منه حیث بلغت فیوجب الله له بها سخطه الى یوم القیامه .
همانا آدمى سخنى را که خشنودى خدا در آن است مى گوید، و به سبب همین سخن ، روز قیامت خشنودى خدا براى او نوشته مى شود… و همانا آدمى سخنى مى گوید (که مورد غضب الاهى است )در حالى که ؛ نمى داند این سخن او را به چه مرحله اى مى رساند؛ پس خداوند به واسطه همین سخن ، ناخشنودى خود را تا روز قیامت براى او مى نویسد.
ابوذر غفارى (رض ) یار صدیق رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) نیز گفته است :
گناه کارترین مردم در روز قیامت ، کسانى هستند که در معصیت خدا بسیار صحبت مى کردند؛ پس با توجه به این که بیش تر اهل آتش از راه زبان وارد دوزخ مى شوند، باید از نقل خطا و معصیت پرهیز کرد.
حضرت زین العابدین (علیه السلام ) در دعاى ختم قرآن مى فرماید:
اللهم صل على محمد و اله و اجعل القران …. لالسنتنا عن الخوض فى الباطل من غیر ما افه مخرسا.
بار الاها بر محمد و خاندان او درود فرست و قرآن را خاموش کننده زبان ما از فرو رفتن در باطل ، بدون تحمل ضرر، قرار ده .
(۴): ریشه هاى درونى فرو رفتن در باطل
گرایش به گناهان و کردار ناپسند، ریشه اصلى فرو رفتن در باطل است . جاذبه گناه ، انسان را به یادآورى ، تخیل و سخن گفتن درباره آن وا مى دارد. شخصى که زشتى ها و ناپسندى ها را با آب و تاب حکایت مى کند به قطع ، پیش از آن ، افکارش در همان امور سیر کرده است و این همه ، در نیروى افسار گسیخته شهوت بشر ریشه دارد.
(۵): پیامدهاى زشت فرو رفتن در باطل
۱ – ریختن قبح گناه
نقل خطا و باز گفتن رفتارهاى ناپسند، زشتى آن ها را نزد گوینده و شنونده از بین مى برد. انسان درستکار از نقل گناه و شنیدن آن نیز شرمگین مى شود و روشن است که حکایت تباهى ها، آرام آرام ، این احساس شرم را از میان خواهد برد و وقتى زشتى عملى در نظر انسان کمرنگ شد، براى انجام آن جرات مى یابد.
۲ – تشویق به گناه
یادآورى رفتارهاى زشت ، نیروى شهوت انسان را تحریک کرده ، میل و رغبت بر انجام گناه را افزایش مى دهد و از آن جا که نفس عمل خطا بوده است ، این تهییج در خارج از مرزهاى الاهى و حریم انسانى صورت مى پذیرد.
۳ – اشاعه زشتى ها
نقل گناه و نشان دادن راه انجام آن ، افزون بر این که زشتى گناه را از بین مى برد، شنونده را به بدى سوق داده ، به انجام گناه راهنمایى مى کند. چه بسا که فکر ارتکاب آن گناه ، به ذهن شنونده خطور نکرده یا راه انجام آن را نمى دانسته ؛ اما با شنیدن حکایت گناه ، به هر دو نکته دست یافته است ؛ یعنى هم جرات انجام آن کار و هم دستورالعمل اجراى آن را مى آموزد.
(۶): راه هاى درمان فرو رفتن در باطل
رهایى از این بیمارى همانند دیگر بیمارى هاى اخلاقى با یادآورى پیامدهاى زشت و ناپسند آن میسر است .عواقب این رفتار حرام به اندازه اى شوم و زننده است که تذکر آن ها، تنفر و انزجار از این بیمارى را در پى خواهد داشت . همچنین باید کوشید تا از امور مهم دین و دنیا به اندازه نیاز سخن گفت و به جاى سخنان بیهوده به ذکر خدا مشغول شد. افزایش ذکر و دعا و مناجات در برنامه زندگى ، روش بسیار مناسبى براى ترک سخن درباره گناه است .
وظیفه شنونده حکایت گناه
اگر شنونده متوجه شود که سخنان گوینده در ذهن او اثر نامطلوب مى گذارد، حتى اگر غرض گوینده ، خوب و درست هم باشد، نباید به آن گوش دهد؛ چرا که از نظر روانى موجب تحریک او به سمت گناه مى شود و برایش خطر لغزش وجود دارد. همان گونه که گفته شد، خداوند متعالى در قرآن کریم مى فرماید:
فلاتقعدوا معهم حتى یخوضوا فى حدیث غیره .
پس با آن ها ننشینید تا در سخن دیگرى فرو روند.
نهى پروردگار از نشستن در کنار کسانى که در باطل فرو مى روند، پس از آن است که مى فرماید:
و به تحقیق ، خداوند براى شما در قرآن دستورى فرستاده است که هر گاه بشنوید افرادى آیات خدا را انکار کرده ، مورد استهزا قرار مى دهند، با آن ها ننشینید تا به سخن دیگر بپردازند؛ در غیر این صورت ، شما نیز مانند آن ها خواهید بود. خداوند منافقان و کافران را در جهنم جمع مى کند.
آیه به ظاهر چنین مى گوید که اگر شنونده بداند قصد گوینده نادرست و باطل ، و سخن او با نیتى نادرست توام است ، باید از گوش دادن به آن بپرهیزد.
اخلاق الاهی جلد چهارم آفات زبان//استاد ایت الله مجتبی تهرانی