فصل پنجم : مراء
پرهیزکارترین مردم آن است که خرده گیرى از سخن دیگران را ترک کند؛ اگر چه حق با او باشد.
رسول اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم ) .
مقدمه
یکى دیگر از آفات زبان که موجب نابودى پیوندها شده ، دشمنى و کینه را جایگزین مهر و محبت مى سازد، ((مراء)) است . آسیبى که بشر از این بیمارى دیده ، به اندازه اى شدید است که باید به عزم و همتى تمام در صدد زدودن این ویژگى از پیکره جامعه بر آمد. این فصل ، به تبیین ابعاد گوناگون این بیمارى اختصاص یافته ، ضمن بررسى عوامل و ریشه ها، به ارائه راه هاى درمان آن مى پردازد.
مباحث این فصل عبارتند از:
۱ – تعریف مراء
۲ – نکوهش مراء از دید شرع
۳ – ریشه هاى درونى مراء
۴ – پیامدهاى زشت مراء
۵ – راه هاى درمان مراء.
(۱): تعریف مراء
((مراء)) در لغت به معناى ((پیکار کردن )) و ((جنگیدن )) نزد دانشمندان اخلاق عبارت است از: ((خرده گیرى و اشکال گرفتن از کلام دیگران ، براى این که نقص کلام آن ها آشکار شود.))
مراء با انگیزه برترى جویى و خودنمایى علمى پدید مى آید به این معنا که فرد در گفت و گو با دیگرى ، به ایراد و اعتراض بر سخنان او مى پردازد تا هوش و دقت و زیرکى خویش را نشان دهد؛ از این رو مراء در شمار اعمال زشتى است که از صفات ناپسند درونى سرچشمه مى گیرد.
مراء از رفتار تا خصلت
مراء در آغاز به شکل رفتارى غیر عادى از فرد سر مى زند؛ ولى چون داراى ریشه فاسدى است ، از همان مرحله نخست بر روح او اثر مى گذارد. نفس اماره از این کار لذت برده ، در مراحل بعدى به انجام این عمل مشتاق تر، و به راحتى مرتکب مراء مى شود. این حرکت به آن جا مى رسد که خرده گیرى و اشکال تراشى و ایراد بر سخن دیگران ، رفتار همیشگى فرد شده ، به حالت ملکه در مى آید و پیامدهاى زیانبارى را در پى خواهد داشت .
امام على (علیه السلام ) فرمود:
من عود نفسه المراء ضار دیدنه .
کسى که نفس خود را به مراء عادت دهد، این رفتار، خصلت او مى شود.
(۲): نکوهش مراء از دید شرع
پیشوایان دین با توجه به آثار و پیامدهاى ناخوشایند مراء، انسان را از آن نهى و انجام دهنده اش را سرزنش کرده اند.
رسول اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم ) مى فرماید:
لا تمار اخاک .
با برادر دینى ات مراء نکن .
اءورع الناس من ترک المراء و ان کان محقا.
پرهیزکارترین مردم کسى است که مراء را ترک کند؛ اگر چه حق با او باشد.
انسان زمانى که مى بیند گوینده اى در گفتار خود اشتباه مى کند، در آغاز به او تذکر مى دهد و اگر جنگ لفظى یا همان مراء با او را (با فرض عدم پذیرش و مقاومت بر اشتباه ) ترک کند، از تقواى بسیار برخوردار است .
امام صادق (علیه السلام ) فرمود:
المراء داءردى و لیس فى الانسان خصله اشر منه و هو خلق ابلیس و نسبه فلا یمارى فى اى حال کان الا من کان جاهلا بنفسه و بغیره محروما من حقائق الدین .
مراء دردى بسیار سخت است و ویژگى بدتر از آن در انسان نیست . مراء خلق و خوى شیطان ، و خویشاوند او است ؛ پس هیچ کس در هیچ حالى مراء نمى کند، مگر آن که از خودش و دیگران ناآگاه ، و از حقایق دین محروم باشد.
حکم مراء از دید شرع
توجه به این گونه روایات ، فقیهان را بر آن داشته تا بر کراهت این رفتار ناشایست حکم کنند. برخى از دانشمندان بزرگ شیعى در معاجم روایى خویش باب مستقلى را به مراء اختصاص داده ، ضمن نقل روایات گوناگون در این باره ، به بیان حکم این رذیله پرداخته اند.
(۳): ریشه هاى درونى مراء
مراء از بیمارى هاى اخلاقى است و شخص مبتلاى به آن ، روح و نفسى بیمار دارد. سرچشمه این رفتار ناپسند صفات زشت نفسانى است که عبارتند از:
۱ – دشمنى و کینه جویى
گاه خرده گیرى بر گفتار دیگران در دشمنى با ایشان ریشه دارد. شخص کینه توز براى ابراز نفرت خویش به اشکال گرفتن و ستیزه کردن با دیگرى پرداخته ، مى کوشد بر او چیره شود.
۲ – حسد
رشک بردن بر مال یا مقام دیگرى ممکن است انسان را به مراء و پیکار گفتارى با او بکشاند؛ زیرا فرد حسود، خواهان خوار کردن دیگرى به هر وسیله ممکن است .
۳ – تکبر
گاه اظهار برترى بر دیگران فرد را به ایراد و اعتراض بر گفتار آن ها وا مى دارد.
۴ – حب مقام یا مال
اشکال گرفتن بر دیگران ممکن است براى رسیدن به دنیا باشد. گاه علاقه به مقام یا مال انسان را به ورطه مراء مى اندازد؛ البته تمام این موارد، خود در دو قوه شهوت و غضب انسانى ریشه دارند.
(۴): پیامدهاى زشت مراء
مراء پیامدهاى ناشایست براى انسان و جامعه بشرى به بار مى آورد که از جمله مى توان به موارد ذیل اشاره کرد:
۱ – مرگ دل
پیکار لفظى یا مراء، رشته هاى محبت را قطع و دل را از دوستى تهى مى سازد و از آن جا که دل ، ظرف محبت است و بدون آن زنده نمى ماند، دل شخص مبتلا به مراء رو به مرگ خواهد گذاشت .
امام صادق (علیه السلام ) به نقل از رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) فرمودند:
اربع یمتن القلوب : الذنب على الذنب و مناقشه النساء یعنى محادثتهن و مماراه الاحمق تقول و یقول و لا یرجع الى خیر و مجالسه الموتى فقیل له یا رسول الله و ماالموتى قال : کل غنى مترف .
چهار چیز است که دل ها را مى میراند: ۱ -گناه بر روى گناه ۲ – مناقشه و گفت و گو با زنان ۳ – جنگ لفظى (مراء) با احمق ، تو چیزى بگویى او هم چیزى بگوید؛ در حالى که هیچ خیرى در این قیل و قال نباشد. ۴ – همنشینى با مردگان . عرض شد اى رسول خدا! مردگان کیانند؟ فرمود: هر ثروتمند خوش گذران .
۲ – باقى ماندن در نادانى
وقتى انسان به وادى مراء کشیده شود، به اشتباه هاى خود پى نمى برد و نادانى او، به دانش تبدیل نخواهد شد؛ زیرا در صدد وارد کردن اشکال بر دیگران بوده ، از اشکال هاى خویش غافل است .
امیر مؤ منان على (علیه السلام ) فرمود:
من کثر مراوه بالباطل دام عماوه عن الحق .
کسى که بسیار به باطل مراء کند [= در مقابل سخن حق بایستد]، نابینایى اش به حق ادامه مى یابد.
الشک على اربع شعب : على التمارى و الهول و التردد و الاستسلام فمن جعل المراء دیدنا لم یصبح لیله ….
شک بر چهار محور است : مراء کردن ، ترسیدن ، دو دل بودن و تن به پستى و تباهى دادن ؛ پس هر کس عمل مراء را ویژگى خود قرار دهد، شب او به صبح نمى رسد (شب تاریک نادانى او با روز روشن دانش ، نورانى نمى شود.)
۳ – آزار دیدن از برخورد نادانان و محرومیت از علم دانشمندان
هر گاه انسان با دانشمندى مراء کند، وى پى مى برد که آن فرد در جست و جوى علم نیست و دانش خویش را عرضه نمى کند و اگر با جاهل مراء کند، جاهل او را خوار و پست مى سازد؛ پس انسان در هر دو صورت باید از این عمل بپرهیزد.
امام صادق (علیه السلام ) از وصیت ورقه بن نوفل بن خدیجه (س ) مى فرماید:
اذا دخل علیها یقول لها یا بنت اخى لا تمارى جاهلا و لا عالما فانک منى ماریت جاهلا اذاک و متى ماریت عالما منعک علمه .
اى دختر برادرم ! با فرد نادان و با دانشمند مراء نکن ؛ زیرا اگر با جاهل مجادله کنى ، آزارت مى دهد و اگر با دانشمند مجادله کنى ، علمش را به تو عرضه نمى کند.
کسانى به وسیله دانشمندان سعادتمند مى شوند که خواهان علم ، و در برابر دانش و دانشمند فروتن باشند.
حضرت رضا (علیه السلام ) مى فرماید:
لا تمارین العلماء فیرفصوک و لا تمارین السفهاء فیجهلوا علیک .
با دانشمندان مراء نکن ، تا تو را از خودشان دور نسازند و با نادانان ها نیز مراء نکن ، تا با تو جهالت نکنند [= به جهالت رفتار نکنند.]
از امام حسین (علیه السلام ) هم روایت شده است :
لا تمارین حلیما و لا سفیها فان الحلیم یغلبک و السفیه یردیک .
با شخص عاقل بردبار و با شخص سبک مغز مجادله نکن ؛ چرا که انسان بردبار بر تو چیره مى شود و سبک مغز تو را مى آزارد.
امام صادق (علیه السلام ) در جاى دیگرى مى فرماید:
لا یمارین احد کم حلیما و لا سفیها فانه من مارى حلیما اءقصاه و من مارى سفیها اراده .
هیچ یک از شما نباید با بردبار و نادان مراء کند. همانا هر کس با بردبار مراء کند، بردبار او را (از خود) دور مى سازد و هر کس با سبک مغز مراء کند، آن نادان او را به نابودى مى کشاند [= خوار و ذلیل مى کند.]
۴ – نابودى اعمال نیک
مراء موجب نابودى اعمال نیک انسان مى شود.
امام صادق (علیه السلام ) به محمد بن نعمان فرمود:
یا ابن النعمان ایاک والمراء فانه یحیط عملک .
اى پسر نعمان ! از مراء بپرهیز. همانا مراء عمل تو را از بین مى برد.
۵ – نابودى پیوند دوستى
پیامدهاى مراء غیر از این که در وجود خود فرد آشکار مى شود، به اجتماع نیز سرایت مى کند. این رفتار ناپسند سبب مى شود از محبت دو طرفه کاسته شود تا به آن جا که شاید این محبت ، از بین برود.
امام صادق (علیه السلام ) فرمود:
اذا احببت رجلا فلا تمازحه و لا تماره .
اگر کسى را دوست دارى با او شوخى و مراء نکن .
امیر مؤ منان على (علیه السلام ) هم مى فرماید:
لا محبه مع کثره مراء.
هیچ محبتى با خرده گیرى بسیار پایدار نخواهد ماند [= محبت از بین مى رود.]
ثمره المراء الشحناء
میوه مراء، دشمنى بسیار است . دلیل دشمنى بسیار، فراوانى مراء است .
سبب الشحناء کثره المراء.
دلیل دشمنى بسیار، فراوانى مراء است.
۶ – ایجاد کینه و نفاق
خرده گیرى از گفتار دیگران ، دوستى ها را از بین برده ، دل ها را از هم چرکین مى کند تا جایى که در پى آن دشمنى و کینه پدید مى آید. در این صورت شخص یا دشمنى خودش را ظاهر مى کند یا اگر نتوانست ، به ظاهر ادعاى دوستى کرده ، در باطن کینه مى ورزد که این رفتار، دورویى است .
امام صادق (علیه السلام ) به نقل از حضرت على (علیه السلام ) مى فرماید:
ایاکم و المراء و الخصومه فانهما یمرضان القلوب على الاخوان و ینبت علیهما النفاق.
از مراء و دشمنى بپرهیزید. همانا این دو، دل هاى برادران (دینى ) را بیمار مى کند و نفاق بر آن دو مى رویاند.
امیر مؤ منان على (علیه السلام ) هم فرمود:
المراء بذر الشر.
مراء بذر بدى است (که در دل ها پاشیده مى شود.)
مراء نه تنها انجام دهنده خویش را به وادى گناه مى کشاند، بلکه طرف مقابل او را نیز به نفاق وا مى دارد. عامل مراء چه بسا مى کوشد تا طرف مقابل را با دروغ ، تهمت و توهین ، کوچک کند یا حتى براى رسیدن به هدف خود سخنان رکیک و ناهنجار بر زبان آورد.
از پیشواى چهارم حضرت زین العابدین (علیه السلام ) چنین روایت شده است :
ویلمه فاسقا من لا یزال ممارئا.
واى بر آن امت فاسقى که خلق و خوى آن ها مراء است .
جامعه اى که افراد آن مى کوشند تا براى تضعیف و تحقیر یکدیگر مرتکب اعمال ناشایست شوند، از ارزش و شخصیت آنها، کاسته مى شود.
امام صادق (علیه السلام ) فرمود:
لا تمار فیذهب بهاؤ ک .
مراء نکن تا ارزش تو از بین نرود.
روشن است که رشد و کمال جامعه به دو چیز بستگى دارد:
۱ -وحدت و یگانگى قلب ها
۲ – سازندگى و پیشرفت دانش .
حال اگر در جامعه اى مراء و پیکار لفظى رایج شد، پیوند قلب ها گسسته ، یک پارچگى از بین مى رود. همچنین در آن جامعه دیگر دانشمند علمش را عرضه نمى کند، و بیش تر افراد گرفتار فسق ، بدبینى و بى منطق مى شوند؛ در نتیجه ، دانش از رشد باز ایستاده ، جامعه از ارزش تهى مى شود.
پیامدهاى زیبا و پسندیده ترک مراء
۱ -حفظ آبروى انسان : مراء، آبروى انسان را در معرض خطر قرار مى دهد؛ از این رو حفظ آبرو در گرو ترک آن است .
امیر مؤ منان على (علیه السلام ) مى فرماید:
من ضن بعرضه فلیدع المراء.
کسى که از (ریخته شدن ) آبروى خود واهمه داشته باشد، باید از مراء چشم بپوشد.
۲ – ایمنى از اشتباه : ترک مراء سبب دورى انسان از اشتباه مى شود.
امیر مؤ منان على (علیه السلام ) فرمود:
من کثر مراؤ ه لم یامن الغلط.
کسى که زیاد مراء کند، از اشتباه ایمن نخواهد بود.
۳ – ایجاد فروتنى : از آثار مهم ترک مراء، ایجاد فروتنى است .
امام صادق (علیه السلام ) مى فرماید:
من التواضع ان ترضى بالمجلس دون المجلس و اءن تسلم على من تلقى و ان تترک المراء و ان کنت محقا و لا تحب ان تحمد على التقوى .
از فروتنى است که راضى باشى در جایى که از نظر شاءن پایین تر از تو است ، بنشینى و به کسى که با تو رو به رو مى شود، سلام کنى و مراء را وانهى ؛ اگر چه حق با تو باشد و نیز دوست نداشته باشى تو را به سبب تقوایت بستایند.
۴ – کشف حق : اثر دیگر ترک مراء این است که انسان مى تواند حق را کشف کند؛ چون ترک کننده مراء نمى خواهد مطلب باطلى را حق جلوه دهد، از این رو در جست و جوى حق بر مى آید.
امام صادق (علیه السلام ) از قول امام سجاد (علیه السلام ) فرمود:
ان المعرفه بکمال دین المسلم ترکه الکلام فیما لا یعنیه و قله المراء.
شناخت کمال دین مسلمان در این است که کلام بیهوده نگوید و کمتر مراء داشته باشد.
لا یستکمل عبد حقیقه الایمان حتى یدع المراء و ان کان محقا.
هیچ بنده اى حقیقت ایمان را کامل (درک ) نمى کند، مگر این که مراء را رها سازد؛ اگر چه حق با او باشد.
۵ – پاداش آخرتى : پاداش فراوان در آخرت نصیب کسى مى شود که مراء را ترک کند.
امام صادق (علیه السلام ) فرمود:
من یضمن لى اربعه باربعه ابیات فى الجنه انفق و لا تخف فقرا و افش السلام فى العالم واترک المراء و ان کنت محقا و انصف الناس من نفسک .
چه کسى است که براى من چهار چیز را به چهار خانه در بهشت تضمین کند؟ انفاق کن و از فقر نترس و در جهان آشکارا سلام کن و مراء را ترک کن ؛ اگر چه حق با تو باشد و انصاف را با مردم رعایت کن .
حضرت به نقل از پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم ) نقل فرمود:
انا زعیم ببیت فى اعلى الجنه و بیت فى وسط الجنه و بین فى ریاض الجنه لمن ترک المراء و ان کان محقا.
من ضامن خانه اى در بالاى بهشت و خانه اى در وسط آن و خانه اى در باغ هاى بهشت هستم ، براى کسى که مراء را ترک کند؛ اگر چه حق با او باشد.
امام على (علیه السلام ) به کمیل بن زیاد سفارش فرمود:
ایاک و المراء فانک تغرى بنفسک السفهاء و تفسد الاخاء.
از مراء بپرهیز که همانا انسانهاى نادان را فریب مى دهى و (با این کار) برادران (دینى ) را فاسد مى کنى .
(۵): راه هاى درمان مراء
مراء با به کار بستن دو شیوه ((علمى )) و ((عملى )) قابل درمان است .
درمان علمى
الف . گاه غفلت انسان از آثار زشت مراء سبب آلوده شدن او به این عمل مى شود؛ بنابراین توجه به آثار زیان بار آن در ابعاد گوناگون ، روح را از مراء بیزار مى کند و تنفر و انزجار موجب دور شدن فرد از این عمل مى شود.
ب .توجه به آثار زیباى ترک مراء، رغبتى بسیار جهت درمان این بیمارى اخلاقى پدید مى آورد.
درمان عملى
شیوه دیگر درمان این است که باید در عمل ، همواره بر ضد مراء رفتار کرد؛ یعنى گفتار خوش و سخن نیک داشت و مراقب بود تا این رفتار نیک ، ملکه روح شده ، نقطه مقابل آن یعنى مراء، به کلى از بین برود.
اخلاق الاهی جلد چهارم ، آفات زبان//استاد آیت الله مجتبى تهرانى