آن جوانمرد راه، آن پاکباز درگاه، آن متصرّف طریقت، آن متوکّل به حقیقت، آن صاحب فتوى و شیخى، احمد خضرویه بلخى- رحمه اللّه- از معتبران مشایخ خراسان بود و از کاملان طریقت بود و از مشهوران فتوّت و از سلاطین ولایت و از مقبولان جمله فرقت بود، و در ریاضات مشهور و در کلمات عالى مذکور، و صاحب تصنیف بود و هزار مرید داشت که هر هزار بر آب مىرفتند و در هوا مىپریدند. و در ابتدا مرید حاتم اصمّ بود و با ابو تراب صحبت داشته بود و ابو حفص را دیده بود. و از ابو حفص پرسیدند که: «از این طایفه که را دیدى؟» گفت: «هیچ [کس] را ندیدم بلندهمّتتر و صادقاحوالتر از احمد خضرویه». و هم ابو حفص گفت: «اگر احمد نبودى، فتوّت و مروّت پیدا نگشتى».
و احمد جامه به رسم لشکریان پوشیدى. و فاطمه که عیال او بود در طریقت آیتى بود و از دختران امیر بلخ بود، و توبه کرد و به احمد کس فرستاد که: [ «مرا از پدر بخواه».احمد اجابت نکرد. دیگر بار کس فرستاد که]: «اى احمد! من تو را مردانهتر از این مىدانستم که راه حق بزنى. راهبر باش نه راه زن». پس احمد کس فرستاد و او را از پدر بخواست. پدر به حکم تبرّک او را به احمد داد. فاطمه به ترک شغل دنیاوى بگفت و بهحکم عزلت با احمد بیارامید. تا احمد را قصد زیارت بایزید افتاد. فاطمه با وى برفت چون پیش بایزید آمدند، فاطمه نقاب از روى برداشت. و با بایزید گستاخ سخن مىگفت. احمد از آن متحیّر شد و غیرتى بر دلش مستولى گشت. گفت: «اى فاطمه این چه گستاخى است که با بایزید مىکنى؟». فاطمه گفت: «از آن که تو محرم طبیعت منى و بایزید محرم طریقت من.
از تو به هوا رسم و از او به خداى رسم. و دلیل بر این سخن آن است که او از صحبت من بىنیاز است و تو به من محتاجى». و پیوسته بایزید با فاطمه گستاخ بودى، تا روزى بایزید را چشم بر دست فاطمه افتاد. حنا بسته بود. گفت: «یا فاطمه! از بهر چه حنا بستهاى؟». گفت: «اى بایزید! تا این غایت تو دست و حناى من ندیده بودى. مرا با تو انبساط بود. اکنون که چشم تو بر اینها افتاد صحبت ما با تو حرام است»- و اگر کسى را اینجا خیالى افتد، پیش از این گفتهایم: بایزید گفت: از خداى- عزّ و جلّ- درخواستم تا زنان را و دیوار را در چشم من یکسان گردانیده است. [چون کسى چنین بود، او کجا زن بیند؟]- پس احمد و فاطمه از آنجا به نشابور رفتند، و اهل نشابور را با احمد خوش بود. و چون یحیى معاذ رازى به نشابور آمد- و قصد بلخ داشت- احمد خواست که او را دعوت کند. با فاطمه مشورت کرد که: «دعوت یحیى را چه به کار مىباید؟». فاطمه گفت: «چندین گاو و گوسفند و حوایج و چندین شمع و عطر، و با این همه بیست خر نیز باید تا بکشیم». احمد گفت: «خر کشتن بارى چرا؟».
گفت: «چون کریمى به مهمان آید، باید که سگان محلّت را نیز از آن نصیب بود». فاطمه در مروّت چنین بود. لاجرم بایزید گفت: «هر که خواهد که مردى را بیند پنهان در لباس زنان، گو: در فاطمه نگر».
نقل است که احمد گفت: مدّتى مدید نفس خویش را قهر کردم. روزى جماعتى به غزایى رفتند. رغبتى عظیم در من پیدا شد و نفس احادیثى که در بیان ثواب غزا آمده است، در پیش من مىآورد. عجب داشتم. گفتم: از نفس نشاط طاعت نیاید. این مکرى است. گفتم: مکر او آن است که او را پیوسته در روزه مىدارم. از گرسنگى طاقتش نمانده است. مىخواهد که سفر کند تا روزه گشاید. گفتم: «به سفر روزه نگشایم».
گفت:«روا دارم». عجب داشتم. گفتم: مگر از بهر آن مىگوید که من او را به نماز شب مىفرمایم. خواهد که به سفر رود تا به شب بخسبد و بیاساید. گفتم: «تا روز بیدار دارمت». گفت: «روا دارم». عجب داشتم و تفکّر کردم که: مگر از آن مىگوید که تابا خلق بیامیزد که ملول گشته است از تنهایى. گفتم: «هر کجا فروآیم تو را به کنارهاى فرودآرم و با خلق ننشینم». گفت: «روا دارم». عاجز فروماندم. به تضرّع به حق- تعالى بازگشتم تا از مکر وى مرا نگه دارد و آگه کند. ورا مقرّ آورد تا چنین گفت که: «تو مرا به خلافهاى مراد و به هر روزى صد بار مىکشتى و خلق آگه نه. اینجا بارى در غزو به یکبار کشته شوم و بازرهم و همه جهان آوازه شود که: زهى احمد خضرویه! که او را بکشتند و درجه شهادت یافت». گفتم: «سبحان آن خدایى که نفسى آفریند در زندگانى منافق و از پس مرگ منافق. نه بدین جهان اسلام خواهد آورد و نه در آن جهان.پنداشتم که طاعت مىجوید. ندانستم که زنّار مى بندد». و مخالفت او زیادت کردم.
و گفت: به بادیه یک بارى به توکّل به راه حجّ درآمدم. پارهیى برفتم. خارى مغیلان در پایم شکست. بیرون نکردم. [گفتم: توکّل باطل شود. هم چنان مىرفتم. پایم آماس گرفت. هم بیرون نکردم]. لنگانلنگان به مکّه رسیدم و حج بگزاردم و هم چنان بازگشتم. و جمله راه از او چیزى مىآمد و من در رنجى تمام بودم. مردمان چنان دیدند و آن خار از پایم بیرون کردند. با پاى مجروح روى به بسطام نهادم، به نزدیک بایزید درآمدم. بایزید را چشم بر من افتاد. تبسّمى کرد و گفت: «آن اشکال که بر پایت نهادند، چه کردى؟». گفتم: «اختیار خویش به اختیار او بگذاشتم». شیخ گفت: «اى مشرک! اختیار من مىگویى؟ یعنى تو را نیز وجودى هست و اختیارى دارى؟ این شرک نبود؟».
و گفت: «عزّ درویشى خویش را نهان دار». پس گفت: «درویشى در ماه رمضان توانگرى را به خانه برد و در خانه وى جز نان خشک نبود. چون توانگر بازگشت، صرّه یى زر بدو فرستاد. درویش آن زر را بازفرستاد و گفت: این سزاى آنکس است که سرّ خویش با چون تویى آشکارا کند؟ ما این درویشى را به هر دو جهان نفروشیم».
نقل است که دزدى به خانه او رفت و بسیارى بگشت. هیچ نیافت. خواست که نومید بازگردد. احمد گفت: «اى برنا! دلو برگیر و آب برکش. و طهارت کن و به نماز مشغول شو تا چون چیزى برسد، به تو دهم، تا تهىدست ازخانه من بازنگردى». برنا هم چنان کرد. چون روز شد، خواجهیى صد و پنجاه دینار به خدمت شیخ آورد. شیخ گفت: «بگیر. این جزاى یک شبى نماز توست». دزد را حالتى پدید آمد و لرزه بر اعضاى وى افتاد و گریان شد و گفت: «راه، غلط کرده بودم. یک شب از براى خداى- عزّ و جلّ- کار کردم، مرا چنین اکرام فرمود». توبه کرد و به خداى- تعالى- بازگشت و زر را قبول نکرد و از مریدان شیخ گشت.
نقل است که یکى از بزرگان گفت: احمد خضرویه را دیدم در گردونى، نشسته، به زنجیرهاى زرین. فریشتگان آن گردون را مىکشیدند در هوا. گفتم: «شیخا! بدین منزلت به کجا مى روى؟». گفت: «به زیارت دوستى». گفتم: «تو را با چنان مقامى به زیارت کسى مى باید رفت؟». گفت: «اگر من نروم تا او بیاید، درجه زائران او را بود نه مرا».
نقل است که یکبار به خانگاهى درآمد با جامه خلق، و از رسم صوفیان فارغ.به وظایف حقیقت مشغول گشت. اصحاب خانقاه به باطن با او انکار کردند و با شیخ خود مىگفتند که: «او اهل خانگاه نیست». تا روزى احمد بر سر چاه آمد، دلوش در چاه افتاد. خادم او را برنجانید. احمد بر شیخ آمد و گفت: «فاتحه بخوان تا دلو از چاه برآید».
[متوقف شد که: «این چه التماس است؟». احمد گفت: اگر تو برنمى خوانى، اجازه ده تا من برخوانم». اجازه داد. احمد فاتحه برخواند. دلو بر سر چاه آمد]. شیخ چون آن بدید، کلاه بنهاد و گفت: «اى جوان! تو کیستى؟ که خرمن جاه، مرا در برابر دانه تو کاه شد».
احمد گفت: «یاران را بگوى تا به چشم کمى در مسافران نگه نکنند. که من خود رفتم».
نقل است که مردى به نزدیک او آمد. گفت: «من رنجورم و درویش. مرا طریقى آموز تا از این محنت برهم». شیخ گفت: «نام هر پیشه یى که هست بر کاغذ نویس و در توبرهیى کن و نزدیک من آر». مرد جمله پیشهها بنوشت و به خدمت شیخ آورد.
شیخ دست در توبره کرد. یک کاغذ بیرون آورد. نام «دزدى» بر آنجا نوشته بود. گفت:«تو را دزدى باید کرد». [مرد] متعجّب بماند. گفت: «پیر وقت مرا دزدى مى فرماید.
چاره یى نیست». برفت به نزدیک کسان که راه مىزدند. گفت: «مرا در این کار رغبت است. چون کنم؟». گفتند: «این کار را یک شرط است که: آنچه فرماییم،بکنى». گفت:«چنین کنم که شما مىگویید». چند روز با ایشان ببود تا روزى کاروانى برسید. راه بزدند. یکى از کاروانیان [را] مال بسیار بود. او را بیاوردند. این نوپیشه را گفتند که: «او را گردن بزن». این مرد توقّفى کرد. با خود گفت: «این مرد راهزن چندین خون ناحق کرده است. من او را کشم، بهتر که این مرد بازرگان را». آن مرد او را گفت: «اگر به کارى آمدهاى، اینت باید کرد. و اگر نه از پى کارى دیگر رو». مرد گفت: «چون فرمان مىباید برد، بارى فرمان حق برم نه فرمان دزد». پس شمشیر برگرفت و مهتر دزدان را سر از تن جدا کرد. دزدان چون چنان دیدند، بگریختند و آن بارها به سلامت بماند و آن بازرگان خلاص یافت. و او را زر و سیم دادند چنان که مستغنى شد.
نقل است که وقتى درویشى مهمان احمد آمد. شیخ هفتاد شمع برافروخت.درویش گفت: «مرا این هیچ خوش نمىآید، که تکلّف با تصوّف نسبتى ندارد». احمد گفت: «برو و هر چه نه از براى خداى برافروختهاند، بکش». آن شب آن درویش تا بامداد آب و خاک بر آن مىریخت یک شمع از آن نتوانست کشت. دیگر روز آن درویش را گفت: «این همه تعجّب چیست؟ برخیز تا عجایب بینى». مىرفتند تا به در کلیساى بزرگ. ترسایان نشسته بودند. چون احمد را بدیدند، [مهتر] گفت: «درآیید».
ایشان در رفتند. خوانى بنهاد. پس احمد را گفت: «بخور». گفت: «دوستان با دشمنان نخورند». گفت: «اسلام عرضه کن». اسلام آورد و از خیل او هفتاد تن اسلام آوردند. آن شب حق- تعالى- را به خواب دید که گفت: «اى احمد! از براى ما هفتاد شمع [بر] افروختى. ما از براى تو هفتاد دل به نور شمع ایمان برافروختیم».
نقل است که احمد گفت: «جمله خلق را دیدم که چون گاو و خر از یک آخور علف مىخوردند». یکى گفت: «خواجه! تو کجا بودى؟». گفت: «من نیز با ایشان بودم.امّا فرق آن بود که ایشان مى خوردند و مىخندیدند و بر هم مى جستند و مى ندانستند. و من مى خوردم و مى گریستم و سر برزانو نهاده بودم و مىدانستم». و گفت: «هر که خدمت درویشان کند، به سه چیز مکرّم شود: تواضع و حسن ادب و سخاوت».
و گفت:«هر که خواهد که خداى- تعالى- با او بود، گو: صدق را ملازم باش که انّ اللّه مع الصّادقین».
و گفت: «هر که صبر کند بر صبر خویش، او صابر بود. نه آن که صبر کند و شکایت کند. صبر زاد مضطرّان است و رضا درجه عارفان است». و گفت: «حقیقت معرفت آن است که دوست دارى او را به دل، و یاد کنى او را به زبان، و همّت بریده گردانى از هر چه غیر اوست». و گفت: «نزدیکترین کسى به خداى- عزّ و جلّ- آن است که خلق او بیشتر است». و گفت: «نیست کسى که حق او را مطالبت کند به آلاى خویش، [جز کسى که او را مطالبت کند به نعماى خویش]». و از او پرسیدند که: «علامت محبّت چیست؟». گفت: «آن که عظیم نبود هیچچیز از هر دو کون در دل او، از بهر آن که دل او پر بود از ذکر حق- تعالى- و آن که هیچ آرزو نبود او را مگر خدمت او، از جهت آن که نبیند عزّ دنیا و آخرت مگر در خدمت او. و خویش را غریب بیند اگر چه در میان اهل خویش بود، از جهت آن که هیچکس به آنچه او در آن است موافق او نبود در خدمت او». و گفت: «دلها رونده است تا گرد عرش گردد یا گرد پاکى». و گفت: «دلهاى زنده جایگاههاست. هرگاه که از حق پر شود، پدید آورد زیادتى آن انوار بر جوارح، و هرگاه که پر شود از باطل، پیدا شود دریاى ظلمات آن بر جوارح».
و گفت: «هیچ خواب نیست گرانتر از خواب غفلت و هیچ مالک نیست به قوّت تر از شهوت. و اگر گرانى غفلت نبودى، هرگز شهوت ظفر نیافتى». و گفت: «تمامى بندگى در آزادى است و در تحقیق بندگى، آزاد [ى] تمام شود». و گفت: «شما را در دنیا و دین و در میان دو متضادّ زندگانى مىباید کرد».
و گفت: «طریق هویداست و حق روشن است و [داعى] شنونده است و بس. بعد از این تحیّرى نیست الّا از کورى». و از او سؤال کردند که: «کدام عمل فاضلتر؟». گفت: «نگاه داشتن سرّاز التفات کردن به چیزى غیر اللّه».
و یک روز پیش او این آیت برخواندند که: فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ. گفت: «تعلیم مىدهد بر آن که بهترین مفرّى در کار، خداى- عزّ و جلّ- است». و یکى او را گفت: «مرا وصیّتى کن». گفت: «بمیران نفس را تا زنده گردانیش».
چون او را وفات نزدیک آمد، هفتصد دینار وام داشت و همه به مساکین و مسافران خرج کرده بود و در نزع افتاد و غریمانش همه به یکبار بر بالین او گرد آمدند.
احمد در آن حالت در مناجات آمد. گفت: «الهى! مرا مى برى و گرو ایشان جان من است و من گروم نزدیک ایشان. چون وثیقه ایشان مىستانى، کسى را برگمار تا به حقّ ایشان قیام نماید. آنگه جان من بستان». در این سخن بود که کسى در بکوفت که: «غریمان شیخ! بیرون آیید». همه بیرون رفتند و زر خود تمام بستدند. چون وام گزارده شد، جان احمد جدا شد. رحمه اللّه.
تذکره الأولیاء//فریدالدین عطار نیشابوری